ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 8, issue2, Iyul 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
244
BUYRAK ORQALI SUYUQLIK VA ELEKTROLIT MUVOZANATINI BOSHQARISH
Ma'murova Marjona Ulug'bek qizi
Annotatsiya:
Mazkur maqolada buyraklarning organizmda suyuqlik va elektrolit muvozanatini
boshqarishdagi asosiy fiziologik rollari chuqur yoritilgan. Nefronlar faoliyatiga asoslangan
filtratsiya, qayta so‘rilish, sekretsiya va siydik konsentratsiyalash mexanizmlari orqali buyraklar
suyuqlik miqdori va ion tarkibini barqaror holatda ushlab turadi. Antidiuretik gormon (ADG),
aldosteron, atriy natriuretik peptid (ANP) va paratireoid gormon kabi gormonlar buyrak
naychalari faoliyatini tartibga solib, suv va ionlar (natriy, kaliy, xlor, kalsiy) balansiga ta’sir
ko‘rsatadi. Shuningdek, buyraklar kislota-ishqor muvozanatini ham nazorat qilib, pH darajasini
barqarorlashtiradi. Maqolada tashqi muhit omillari, ichimlik suvi miqdori, jismoniy faollik va
buyrak kasalliklari suyuqlik va elektrolit muvozanatiga qanday ta’sir ko‘rsatishi ilmiy asosda
bayon etilgan. Buyraklar faoliyatining muvozanatli yurishi ichki muhit barqarorligini saqlash va
organizmning hayotiy faoliyatini ta’minlashda hal qiluvchi omil ekani isbotlab berilgan.
Kalit so’zlar:
buyrak, nefron, suyuqlik muvozanati, elektrolitlar, antidiuretik gormon, aldosteron,
natriy, kaliy, qayta so‘rilish, osmoregulyatsiya, pH muvozanati.
Buyraklar organizmning asosiy ekskretor organi bo‘lib, u nafaqat metabolitlar va toksinlarni
chiqarish, balki organizm ichki muhitining doimiyligini saqlash, suyuqlik va elektrolit
muvozanatini tartibga solishda ham muhim rol o‘ynaydi. Buyraklar tomonidan yuritiladigan
osmoregulyatsiya va ionlar almashinuvining barqarorligi organizmning fiziologik jarayonlarini
optimallashtiradi. Har bir buyrakda taxminan bir millionga yaqin nefron mavjud bo‘lib, ularning
har biri plazmani filtratsiya qilish, qayta so‘rish, sekretsiya va konsentratsiyalash orqali siydik
hosil qiladi. Aynan shu nefronlar faoliyati tufayli suyuqlik va elektrolitlar miqdori qat’iy nazorat
ostida bo‘ladi.
Nefron faoliyati birinchi navbatda glomerulyar filtratsiya jarayoni bilan boshlanadi. Glomerulada
qon bosimi ta’sirida suv, natriy, kaliy, xlor, vodorod karbonat, glyukoza va boshqa moddalardan
iborat ultrafiltrat hosil bo‘ladi. Bu filtrat Bowman kapsulasiga o‘tadi va buyrak naychalari
bo‘ylab harakatlanadi. Keyingi bosqichlarda — ya’ni proksimal naychalarda, Gengle halqasi va
distal naychalarda — bu moddalarning muayyan qismi qonga qayta so‘riladi yoki buyrak
naychalari orqali sekretsiyalanadi. Bu jarayonlar orqali buyraklar suyuqlik hajmini va tarkibini
moslashtiradi.
Buyraklar suyuqlik muvozanatini asosan suvning qayta so‘rilishini nazorat qilish orqali
boshqaradi. Antidiuretik gormon (ADG, vazopressin) bu borada muhim ahamiyatga ega bo‘lib, u
gipotalamusda sintezlanib, orqa gipofiz orqali chiqariladi. ADG distal naychalarning va
yig‘uvchi naychalarning epiteliy hujayralarida akvaporin-2 suv kanallarining ekspressiyasini
kuchaytirib, suvning qonga qayta so‘rilishini oshiradi. Bu jarayon organizmda suv yo‘qotilishini
kamaytirib, qon plazmasining osmotik bosimini me’yorda saqlashga yordam beradi. Suv
yetishmovchiligi holatida ADG darajasi ortadi, natijada siydik hajmi kamayib, konsentrlangan
bo‘ladi; aksincha, suv ortiqcha bo‘lsa, ADG sekretsiyasi kamayadi va siydik ko‘payadi.
Elektrolit muvozanatini tartibga solishda aldosteron, atriy natriuretik peptid (ANP) va paratireoid
gormon (PTH) kabi gormonlar muhim rol o‘ynaydi. Aldosteron buyrakning distal naychalarida
natriyning qayta so‘rilishini kuchaytiradi va natijaviy ravishda kaliyning chiqarilishini oshiradi.
Natriyning ushlab qolinishiga suv ham ergashadi, bu esa qon hajmi va bosimining oshishiga olib
ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 8, issue2, Iyul 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
245
keladi. Renin-angiotenzin-aldosteron tizimi bu jarayonning asosiy boshqaruv mexanizmi bo‘lib,
qon bosimi pasayganda renin sekretsiyasi kuchayadi va bu aldosteron chiqarilishini faollashtiradi.
ANP esa yurak bo‘lmachalari tomonidan ajratilib, buyraklarda natriyning chiqarilishini oshiradi
va siydik ajralishini kuchaytiradi. Bu esa qon hajmini kamaytiradi va bosimni pasaytiradi.
Paratireoid gormon esa buyrakda kalsiyning qayta so‘rilishini kuchaytiradi, fosfatning esa
chiqarilishini rag‘batlantiradi.
Buyraklar kislotali-ishqoriy muvozanatni ham ushlab turishda muhim rol o‘ynaydi. Naychalarda
vodorod ionlari sekretsiyasi va bikarbonat ionlarining qayta so‘rilishi orqali pH darajasi qat’iy
nazorat qilinadi. Metabolik asidoz yoki alkaloz holatlarida buyraklar bu jarayonlarni kuchaytirib
yoki susaytirib, qonning optimal pH darajasini tiklaydi.
Shuningdek, buyraklar suyuqlik va elektrolit muvozanatiga bevosita ta’sir qiluvchi turli tashqi
omillarga — masalan, ovqatlanish, ichimlik suv iste’moli, jismoniy faollik, atrof-muhit harorati
va gormonal o‘zgarishlarga mos ravishda moslashuvchan javob beradi. Masalan, issiq iqlimda
yoki jismoniy faollik ortganda terlash orqali suyuqlik yo‘qoladi va bu ADG sekretsiyasini
kuchaytiradi. Sovuq muhitda esa siydik ajralishi ko‘payib, suv balansi me’yorda ushlab turiladi.
Buyraklar tomonidan olib boriladigan suyuqlik va elektrolit balansi organizmning umumiy
gemodinamik barqarorligini, qon bosimini, hujayraviy faoliyatni va fermentativ jarayonlarning
optimal kechishini ta’minlaydi. Buyraklar faoliyatidagi har qanday buzilish (masalan, surunkali
buyrak yetishmovchiligi, glomerulonefrit, buyrak tosh kasalligi) suyuqlik va elektrolit
muvozanatining izdan chiqishiga olib kelib, organizm uchun xavfli bo‘lgan o‘zgarishlarga sabab
bo‘ladi.
Xulosa qilib aytganda, buyraklar suyuqlik va elektrolit muvozanatini nozik va murakkab
mexanizmlar orqali boshqaradi. Ularning faoliyati asabiy va gormonal regulyatsiya, nefron
tuzilmasi va funksional holat, shuningdek, tashqi muhit va organizmning ehtiyojlariga bog‘liq
bo‘lib, ichki muhit barqarorligini ta’minlashda hal qiluvchi ahamiyatga ega. Shu sababli buyrak
funksiyasini saqlash, uning tartibga solish mexanizmlarini chuqur tushunish tibbiy amaliyotda
ham, fiziologik tadqiqotlarda ham muhim ilmiy-axloqiy ahamiyatga ega.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Guyton A.C., Hall J.E. "Inson fiziologiyasi asoslari", Toshkent tibbiyot akademiyasi,
2020.
2.
Boron W.F., Boulpaep E.L. "Medical Physiology", 3rd Edition, Elsevier, 2017.
3.
Sherwood L. "Human Physiology: From Cells to Systems", 9th Edition, Cengage
Learning, 2016.
4.
Martini F.H., Nath J.L. "Fundamentals of Anatomy and Physiology", Pearson, 2018.
5.
O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligi, “Nefrologik kasalliklarni
tashxislash va davolash bo‘yicha klinik yo‘riqnomalar”, Toshkent, 2021.
6.
Vander A., Sherman J., Luciano D. "Human Physiology: The Mechanisms of Body
Function", 14th Edition, McGraw-Hill, 2016.
7.
Makarov V.G. "Pochki i vodno-elektrolitniy balans", Moskva: Meditsina, 2019.
8.
Hall J.E. "Guyton and Hall Textbook of Medical Physiology", 14th Edition, Elsevier,
2020.
