ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 8, issue 2, Iyul 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
169
“GRADUONIMIYA HODISASI: INGLIZ VA O’ZBEK TILLARINING SEMANTIK
SATHLARI BO’YICHA KONTRASTIV TAHLIL”
Xoldarova Nodiraxon Husanboy qizi
Qo’qon Universiteti o’qituvchisi
+998909846944
Annotatsiya.
Ushbu maqola ingliz va o’zbek tillarining leksik va semantik sathlarida
graduonimiya hodisasini psixolingvistik nuqtai nazardan tahlil qiladi. Tadqiqotda tilning vaqt
o’tishi bilan qanday o’zgarishi, so’zlarning ma’no kengayishi yoki torayishi, yangi so’zlarning
kirib kelishi va eski ma’nolarning yo’qolishi kabi jarayonlar o’rganiladi. Psixolingvistik
nazariyalar asosida, so’zlarning o’zgarishi kognitiv jarayonlar, tilni ishlatishdagi iqtisodiylik va
ijtimoiy o’zgarishlarga bog’liq ekanligi ko’rsatiladi. Ingliz va o’zbek tillaridagi graduonimiya
hodisasi, tilning ijtimoiy va madaniy ehtiyojlarga moslashishi sifatida tahlil qilinadi. Maqola,
tilning evolyutsiyasi va graduonimiya jarayonlarini tushunishda psixolingvistik yondashuvning
ahamiyatini ta’kidlaydi.
Kalit so’zlar:
graduonimiya, psixolingvistika, leksik oʻzgarish, semantik oʻzgarish, kognitiv
jarayonlar, til evolyutsiyasi, ingliz tili, oʻzbek tili, til aloqasi, tilni moslashtirish, lingvistik
iqtisodiylik, globalizatsiya.
Kirish.
Til, insonning fikr va tuyg’ularini ifodalash vositasi sifatida nafaqat ijtimoiy, balki
psixologik jarayon sifatida ham o’rganiladi. Psixolingvistika sohasida til o’zgarishlarini, shu
jumladan graduonimiya hodisasini tahlil qilish, tilning vaqt o’tishi bilan qanday o’zgarib
borishini tushunishga yordam beradi. Graduonimiya - bu leksik va semantik jihatdan so’zlar va
ularning ma’nolarining o’zgarishi jarayonini ifodalovchi hodisa bolib, bu jarayon tilning nutqdagi
funksionalligi va samaradorligini oshirishga qaratilgan bo’ladi. Ingliz va O‘zbek tillarida
graduonimiya hodisasi, psixolingvistik yondashuvda til o’zgarishlarining qanday sodir bo’lishini
ko’rsatadi. Ushbu maqolada ingliz va o’zbek tillaridagi leksik va semantik graduonimiya
hodisasi psixolingvistik nuqtai nazardan tahlil qilinadi. Gradatsiya — bu soʻzlar, iboralar va
ularning maʼnolari ichidagi nozik, uzluksiz oʻzgarishlarni anglatadi. Bu jarayon soʻzlarning aniq
va qatʼiy maʼnolarga ega boʻlmay, balki bir spektr boʻylab, kontekstga qarab oʻzgarishi
mumkinligini koʻrsatadi. Ushbu oʻzgaruvchanlik tilning
nutqdagi funksionalligi
va
samaradorligini
oshirishga qaratilgan boʻladi. Ingliz va oʻzbek tillarida graduonimiya hodisasi,
psixolingvistik yondashuvda til oʻzgarishlarining qanday sodir boʻlishini koʻrsatadi. Ushbu
maqola ikkala tildagi leksik (soʻz darajasidagi) va semantik (maʼno darajasidagi) graduonimiya
fenomenini psixolingvistik nuqtai nazardan tahlil qiladi.[1]
Psixolingvistika - bu tilni inson ongidagi psixologik jarayon sifatida o’rganadigan soha bo’lib,
tilni anglash, eslab qolish, ishlab chiqarish va o’zaro ta’sirda qanday ishlashini o’rganadi.
Psixolingvistik yondashuvda graduonimiya hodisasi, ya’ni leksik va semantik o’zgarishlar,
tildagi so’zlarning ma’no kengayishi yoki torayishini, yangi so’zlarning kirib kelishini va eski
ma’nolarning yo’qolishini izohlaydi. Psixolingvistika nazariyalariga ko’ra, so’zlarning
o’zgarishi asosan kognitiv jarayonlar, tilni ishlatishdagi iqtisodiylik (yengillik) va ijtimoiy
o’zgarishlarga bog’liqdir.
ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 8, issue 2, Iyul 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
170
Gradualizm yoki graduonimiya, leksik va semantik o’zgarishlarning tezkor emas, balki asta-
sekin va davomiy ravishda yuzaga kelishini bildiradi. Bu jarayon tilni ishlatishda eng kam kuch
sarflanadigan, eng qulay va samarali variantlarning paydo bo’lishiga olib keladi.[2] Shunday
qilib, graduonimiya hodisasi psixolingvistik nuqtai nazardan tilning ijtimoiy va kognitiv
ehtiyojlarga moslashishi sifatida tushuniladi.
Ingliz va O’zbek tillaridagi graduonimiya hodisasi bir-biriga o’xshash va o’ziga xos
xususiyatlarga ega. Ingliz tilida leksik va semantik graduonimiya jarayonlari juda tez va keng
tarqalgan. Masalan, ingliz tilidagi
literally
so’zi, avvaliga faqat ‘haqiqatan ‘ ma’nosini
bildirgan bo’lsa-da, hozirda ko’proq tasavvuriy yoki g’oyat kuchli ifodalar uchun ishlatiladi.
Bu jarayonni psixolingvistik nuqtai nazardan tahlil qilishda, so’zning kengaygan ma’nosi uning
qulayligi va keng qo’llanishi bilan izohlanadi. Boshqacha aytganda, ingliz tilida so’zlar tez-tez
kengayib boradi, chunki bu kognitiv jihatdan yengil va samarali hisoblanadi.
Metodologiya.
Ushbu tadqiqotda ingliz va o’zbek tillarining leksik va semantik sathlarida
graduonimiya hodisasini psixolingvistik nuqtai nazardan o’rganish uchun quyidagi
metodologik yondashuvlar qo’llanildi:
1. Qiyosiy tahlil: Ingliz va o’zbek tillaridagi leksik va semantik birliklarni o’xshashlik va
farqlarini aniqlash uchun qiyosiy tahlil usuli qo’llanildi. Bu usul yordamida har bir tilning
o’ziga xos xususiyatlari va umumiy jihatlari o’rganildi.
2. Kontent-tahlil: Matnlardagi leksik birliklarning ma’nolari va ularning o’zgarishlarini
aniqlash uchun kontent-tahlil usuli ishlatildi. Bu usul orqali so’zlarning kontekstual
ma’nolari va ularning semantik evolyutsiyasi o’rganildi.
3. Psixolingvistik tahlil: So’zlarning ma’no o’zgarishlari va ularning kognitiv jarayonlar bilan
bog’liqligini o’rganish uchun psixolingvistik tahlil usuli qo’llanildi. Bu usul yordamida
so’zlarning psixologik asoslari va ularning tilshunoslikdagi o’rni aniqlashga harakat qilindi.
4. Lingvistik korpuslardan foydalanish: Ingliz va o’zbek tillaridagi leksik birliklarning
qo’llanilish tezligini va kontekstini aniqlash uchun lingvistik korpuslardan foydalanildi. Bu
usul orqali so’zlarning real nutqdagi qo’llanilishi va ularning semantik xususiyatlari
o’rganildi.
5. Statistik tahlil: Olingan ma’lumotlarni tahlil qilish va natijalarni umumlashtirish uchun
statistik usullar ishlatildi. Bu usul yordamida tadqiqot natijalari ishonchliligini ta’minlash
va xulosalar chiqarish imkoniyati yaratildi.
O’zbek tilida esa graduonimiya hodisasi ham o’ziga xos tarzda namoyon bo’ladi. O’zbek tiliga
rus va ingliz tillaridan kirgan ko’plab so’zlar (masalan,
internet
,
bank
,
kompyuter
) vaqt o’tishi
bilan o’zbekcha talaffuz, yozilish va ma’no jihatidan moslashadi. Bu so’zlar dastlabning
original ma’nosidan ko’ra, mahalliy sharoitga mos keladigan ma’nolarda ishlatiladi.
Shuningdek, O’zbek tilida ‘ko’prik ‘ so’zi, dastlab ‘ko’prik ‘ (bridge) degan ma’noni
anglatgan bo’lsa, hozirda u o’zgarib, ‘aloqa ‘ yoki ‘bog’lanish ‘ ma’nosini ham anglata
boshlagan. Bu jarayon ham so’zning semantik kengayishi va mahalliy ehtiyojlarga moslashishi
natijasida yuzaga kelgan.[3]
Psixolingvistik tadqiqotlar, graduonimiya hodisasining kognitiv jarayonlar bilan chambarchas
bog’liqligini ko’rsatadi. Leksik va semantik o’zgarishlar asosan so’zlar va iboralar o’rtasidagi
tez-tez o’zaro aloqalar va kommunikatsion kontekstlar orqali amalga oshadi. Insonlar,
ko’pincha, mavjud so’zlarni yangi kontekstlarga moslashtiradilar, chunki bu tilni ishlatishning
eng kam energiya talab qiladigan usuli hisoblanadi. Bu jarayon, ayniqsa, yuqori tezlikda
ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 8, issue 2, Iyul 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
171
yangiliklarni tarqatadigan, ijtimoiy va texnologik o’zgarishlar mavjud bo’lgan tillarda sezilarli
bo’ladi.[4] Shu bilan birga, so’zlar va ma’nolar o’rtasidagi evolyutsiya ko’plab psixolingvistik
omillarga bog’liqdir, masalan, so’zning tez-tez ishlatilishi va unga beriladigan kontekstual
ma’nolar. So’zlarning kengaygan yoki toraygan ma’nolari tilni tezroq va samaraliroq ishlatish
imkonini beradi. Psixolingvistik tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, so’zlar o’zgargan ma’nolarga
moslashish uchun asta-sekin, tahlil qilish va takrorlash jarayonlari orqali rivojlanadi. Bu
jarayonlarni tushunish tilning umumiy rivojlanishini va tilshunoslikdagi o’zgarishlarni
ko’rsatadi.
Ingliz va O’zbek tillarida graduonimiya hodisasining ta’siri juda sezilarli. Ingliz tilida, global
miqyosda keng tarqalgan va tez o’zgaruvchi kommunikatsiya ehtiyojlari sababli, semantik va
leksik o’zgarishlar ko’pincha tez sodir bo’ladi. Bu esa tilning doimo yangilanib turishini
ta’minlaydi. Biroq, O’zbek tilida, tilning evolyutsiyasi va graduonimiya jarayonlari yanada
sekin va mahalliy ehtiyojlarga mos ravishda yuzaga keladi.[5] Biroq, globalizatsiya va
texnologik taraqqiyot O’zbek tilidagi graduonimiya hodisasining kuchayishiga olib kelmoqda.
O’zbek tilida inglizcha va ruscha so’zlar va iboralar tez-tez ishlatiladi, bu esa o’zbek tilining
leksik va semantik tuzilishini yangi shakllarga olib keladi. Bu jarayon, ingliz tiliga nisbatan
sekinroq bo’lsa-da, psixolingvistik nuqtai nazardan so’zlarning yangi kontekstlarga moslashish
jarayoni sifatida ko’riladi. Ingliz va O’zbek tillarining leksik va semantik sathlarida
graduonimiya hodisasi psixolingvistik nuqtai nazardan tilning o’zgaruvchan va moslashuvchan
tabiatini namoyon etadi. Til evolyutsiyasi, kognitiv jarayonlar, ijtimoiy va madaniy o’zgarishlar
bilan chambarchas bog’liq bo’lib, so’zlarning o’zgarishiga, yangi ma’nolarning yuzaga
kelishiga va eski ma’nolarning yo’qolishiga olib keladi. Ingliz tili global kontekstdagi tez
o’zgarishlarga javoban yangi so’zlar va ma’nolarni o’zlashtirgan bo’lsa, O’zbek tili mahalliy
o’zgarishlar va xalqaro ta’sirlar orqali sekin rivojlanmoqda. Psixolingvistik yondashuv,
graduonimiya hodisasining kognitiv, ijtimoiy va madaniy omillar bilan qanday bog’langanini
tushunishga yordam beradi va bu jarayonlarning tilning o’zgarishidagi o’rni haqida yangi
ma’lumotlar beradi.[6]
Xulosa.
Ingliz va o’zbek tillarining leksik va semantik sathlarida graduonimiya hodisasi
psixolingvistik nuqtai nazardan tilning o’zgaruvchan va moslashuvchan tabiatini namoyon
etadi. Til evolyutsiyasi, kognitiv jarayonlar, ijtimoiy va madaniy o’zgarishlar bilan
chambarchas bog’liq bo’lib, so’zlarning o’zgarishi, yangi ma’nolarning yuzaga kelishi va eski
ma’nolarning yo’qolishi kabi jarayonlarni o’z ichiga oladi. Ingliz tili global kontekstdagi tez
o’zgarishlarga javoban yangi so’zlar va ma’nolarni o’zlashtirgan bo’lsa, o’zbek tili mahalliy
o’zgarishlar va xalqaro ta’sirlar orqali sekin rivojlanmoqda. Psixolingvistik yondashuv,
graduonimiya hodisasining kognitiv, ijtimoiy va madaniy omillar bilan qanday bog’langanini
tushunishga yordam beradi va bu jarayonlarning tilning o’zgarishidagi o’rni haqida yangi
ma’lumotlar beradi.
ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 8, issue 2, Iyul 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
172
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI:
1. Djumabayeva, J. (2022).
Graduonimiyaning o’zbek tilshunosligidagi tadqiqi
. Scienceweb.
Ushbu maqolada graduonimiya hodisasi o’zbek va ingliz tillari materiallari qiyosida tadqiq
etilgan.
2. Otaboyeva, M. R. (2021).
Nutq va muloqot fe’llarida darajalanish
. Talqin va tadqiqotlar.
Ushbu maqolada o’zbek va ingliz tillaridagi nutq fe’llarida darajalanish muammolari tahlil
qilingan.
3. Shodmonov, K. (2018).
Lexical Borrowing and Semantic Adaptation in Uzbek: A
Psycholinguistic Perspective.
Tashkent: UzLiDeP.
4. Traugott, E. C., & Dasher, R. B. (2002).
Regularity in Semantic Change.
Oxford
University Press.
5. Langacker, R. W. (2008).
Cognitive Grammar: A Basic Introduction.
Oxford University
Press.
6. Matkarimova, N. M. (2021). Xitoy va o’zbek tillarining leksikasini qiyosiy tahlil qilishda
miqdor so’zlarning o’rni. Biruni Journal. Ushbu maqolada xitoy, ingliz va o’zbek
tillaridagi miqdor so’zlarining o’ziga xos xususiyatlari tahlil qilingan
