ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 8, issue2, Iyul 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
177
ANTIK DAVRLARDA O‘RTA OSIYO TARAQQIYOTI: SIYOSIY TUZUMLAR,
MADANIY INTEGRATSIYA VA TABIIY RESURSLAR O‘RNI
Bekmuratov Nursultan Erbay o’g’li
O’zbekiston Davlat sanat va madaniyat instituti Nukus filiali 1- kurs magistranti
Annotatsiya:
Mazkur maqolada antik davrdagi O‘rta Osiyo hududining taraqqiyotiga sabab
bo‘lgan siyosiy tuzumlar, ichki va tashqi madaniy integratsiya jarayonlari hamda tabiiy
resurslardan foydalanish amaliyoti tahlil qilinadi. Qadimgi davlatlararo aloqalar, resurslarni
boshqarish tizimlari va madaniy almashinuvlar asosida hudud taraqqiyotining ichki
mexanizmlari yoritiladi. Maqola tarixiy-hududiy metod asosida yozilgan bo‘lib, an’anaviy
tarixiy manbalar bilan uyg‘un yondashuvni o‘z ichiga oladi.
Kalit so‘zlar:
Antik davr, O‘rta Osiyo, siyosiy tuzum, tabiiy resurs, madaniy integratsiya,
davlatlararo aloqalar, tarixiy taraqqiyot.
1. Kirish
O‘rta Osiyo — qadimdan boshlab dunyo sivilizatsiyasi rivojining ajralmas bo‘lagi bo‘lib, Sharq
va G‘arb madaniyatlari tutashgan hudud sifatida tarix sahnasida yuksak o‘rin egallagan. Uning
tabiiy-geografik sharoiti, yer resurslari, savdo yo‘llaridagi strategik joylashuvi va boy madaniy
merosi antik davr taraqqiyotining asosi bo‘lib xizmat qilgan. Ushbu maqolada antik davr O‘rta
Osiyosining taraqqiyot omillari tizimli tarzda yoritiladi.
2. Siyosiy Tuzumlar va Markazlashgan Boshqaruvning Taraqqiyotdagi Roli
Miloddan avvalgi VII–IV asrlarda O‘rta Osiyo hududida shakllangan siyosiy tuzumlar (masalan,
So‘g‘diyona, Baqtriya, Marg‘iyona va Xorazm) davlat sifatida faoliyat yuritgan. Ushbu
tuzumlarga xos bo‘lgan jihat — bu yarim markazlashgan monarxiyalar bo‘lib, ular qabilaviy
birliklar asosida tashkil topgan, ammo davlat byurokratiyasiga ega bo‘lgan.
Davlat hokimiyatining shakllanishi soliqlar tizimi, yer egaligi, harbiy safarbarlikni ta’minlash
kabi mexanizmlarni kuchaytirgan. Ayniqsa, qishloq xo‘jaligiga oid yer egaligi tizimi (mulkdorlar
va davlat yerlarining ajratilishi) iqtisodiy barqarorlikka xizmat qilgan.
3. Madaniy Integratsiya va Transregional Aloqalar
O‘rta Osiyoning antik davrda taraqqiy etishida transregional madaniy aloqalar muhim rol
o‘ynagan. Ayniqsa, Ahamoniylar imperiyasi va keyinchalik Aleksandr Makedonskiy istilosi
davrida madaniy integratsiya yangi bosqichga ko‘tarilgan.
Bu jarayon natijasida mahalliy madaniyatlar (Zardushtiylik, yerga sig‘inish an’analari) bilan
xorijiy elementlar (ellinistik san’at, grekcha yozuvlar) sintezlashgan. Afrosiyobdagi mozaika,
Kampirtepa arxeologik yodgorligi va Dalvarzintepadan topilgan yunoncha tangalar buni yaqqol
isbotlaydi.
4. Tabiiy Resurslar va Ekologik Iqlim Sharoitlarining Ta’siri
ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 8, issue2, Iyul 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
178
Antik O‘rta Osiyo taraqqiyotida tabiiy resurslar – ayniqsa, daryo tizimlari (Amudaryo, Zarafshon)
asosiy omil sifatida xizmat qilgan. Sug‘oriladigan dehqonchilik, asosan, daryo vodiysi bo‘ylab
shakllanib, ijtimoiy va iqtisodiy hayotning tayanchiga aylangan.
Ayniqsa, Xorazm vohasida qadimiy sug‘orish inshootlari (aryklar, to‘g‘onlar) mil. avv. IV
asrlarda mavjud bo‘lgan. Bu tizimlar orqali aholining oziq-ovqat xavfsizligi ta’minlangan hamda
ortiqcha hosil orqali savdo va zaxira tizimi rivojlangan.
5. Ichki Ijtimoiy Barqarorlik va Mehnat Taqsimoti
Antik davrda mehnat taqsimoti – ya’ni dehqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik va savdo
sohalarining ixtisoslashuvi iqtisodiy taraqqiyotga turtki bo‘lgan. Shahar va qishloqlar orasida
barqaror aloqalar mavjud bo‘lgan. Ayniqsa, So‘g‘diyona hududida hunarmandchilik ishlab
chiqarish markazlariga aylangan, bu esa iqtisodiy va madaniy almashuvlarni jadallashtirgan.
Ijtimoiy qatlamlar — zodagonlar, ruhoniylar, erkin fuqarolar va mehnatkashlar — o‘zaro aniq
chegaralangan bo‘lsa-da, ma’lum harakatlilik mavjud bo‘lgan. Bu esa jamiyatda dinamizmni
ta’minlagan.
6. Xulosa
Antik davrlarda O‘rta Osiyo taraqqiyotining asosiy omillari bu – markazlashgan siyosiy
boshqaruv, madaniy integratsiya, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va ijtimoiy-iqtisodiy
mehnat taqsimoti bo‘lgan. Ushbu omillar uyg‘unlashgan holda O‘rta Osiyoni o‘z davrining yirik
sivilizatsiyalaridan biriga aylantirgan. Bugungi kunda bu tarixiy merosni chuqur o‘rganish,
O‘zbekiston va mintaqaning qadimiy taraqqiyot yo‘llarini ochib beradi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Qosimjonov A. Qadimgi O‘rta Osiyo davlat tuzumi asoslari, Toshkent: Ilm-Ziyo, 2003.
2.
Xojaniyozov A. O‘rta Osiyo tarixiy geografiyasi, Samarqand, 1997.
3.
Karimov M. Sug‘orish inshootlari va antik dehqonchilik, Buxoro: Akademnashr, 2001.
4.
Nematov N. Madaniy almashinuvlar tarixiy asoslari, Termiz, 2004.
