ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 8, issue2, Iyul 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
105
ATMOSFERA IFLOSLANISHIDA ANTROPOGEN VA TABIIY OMILLAR TA’SIRI
Toshturdiyev Nurbek Nurali o‘g‘li
Mirzo Ulug‘bek nomidagi O‘zbekiston Milliy Universiteti
Fizika fakulteti Gidrometeorologiya yo‘nalishi 3-bosqich talabasi
Annotatsiya:
Ushbu maqolada atmosferaning ifloslanishiga sabab bo‘luvchi antropogen va
tabiiy omillar tahlil qilinadi. Sanoat, transport va qishloq xo‘jaligi faoliyatidan kelib chiqadigan
inson faoliyati natijasida yuzaga kelgan ifloslantiruvchi moddalarning ta’siri hamda vulqon
otilishlari, o‘rmon yong‘inlari kabi tabiiy jarayonlarning havo sifatiga ta’siri o‘rganiladi. Maqola
atmosferaning ifloslanishi bilan bog‘liq ekologik muammolarni aniqlash va kamaytirish bo‘yicha
chora-tadbirlar taklif etishga qaratilgan.
Kalit so‘zlar:
atmosfera ifloslanishi, antropogen omillar, tabiiy omillar, sanoat chiqindilari,
vulqon otilishi, o‘rmon yong‘inlari, ekologik muammolar
Kirish
Atmosfera ifloslanishi — inson faoliyati va tabiiy jarayonlar natijasida havo sifatining
yomonlashuvi bo‘lib, ekologik va inson salomatligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Havo ifloslanishi
global muammo hisoblanib, uning asosiy sabablari sifatida antropogen (inson tomonidan yuzaga
keladigan) va tabiiy omillar ajratiladi. Zamonaviy sanoatlashuv, transport vositalarining
ko‘payishi, qishloq xo‘jaligi faoliyati kabi inson faoliyatlari atmosfera ifloslanishini
kuchaytirmoqda. Shu bilan birga, vulqon otilishlari, chang bo‘ronlari, o‘rmon yong‘inlari kabi
tabiiy hodisalar ham havoning ifloslanishiga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Ushbu maqolada
atmosferaning ifloslanishida antropogen va tabiiy omillar qanday rol o‘ynashi tahlil qilinadi.
So‘nggi o‘n yilliklarda sanoatlashuvning tez sur’atlarda rivojlanishi, transport vositalarining
sonining ortishi va qishloq xo‘jaligidagi kimyoviy moddalar keng qo‘llanilishi natijasida
atmosferaning ifloslanishi jiddiy muammo sifatida yuzaga chiqmoqda. Ayniqsa, katta
shaharlarda va sanoat markazlarida havoning yomonlashuvi inson salomatligiga zarar yetkazib,
nafas olish tizimi kasalliklarini ko‘paytiradi. Shu bilan birga, atmosfera ifloslanishi global iqlim
o‘zgarishining asosiy sabablaridan biri hisoblanadi.
Tabiiy omillar, masalan, vulqon otilishlari yoki o‘rmon yong‘inlari ham atmosferaga katta
miqdorda zararli modda va zarrachalar tarqatadi. Bu holatlar ko‘pincha mintaqaviy darajada
sezilarli ifloslanishga olib keladi va ba’zan butun hududlar uchun xavfli bo‘lishi mumkin.
Shuning uchun atmosfera ifloslanishini kamaytirishda inson faoliyatining salbiy ta’sirlarini
kamaytirish bilan birga tabiiy omillarning ta’sirini ham nazorat qilish zarur.
Maqola doirasida antropogen va tabiiy omillar ta’sirining qiyosiy tahlili, ularning havo sifatiga
qanday ta’sir qilishi va ekologik muammolarni kamaytirish yo‘llari o‘rganiladi.
Metodlar
Maqolada sifatli va miqdoriy tahlil metodlari qo‘llanildi. Atmosfera ifloslanishi bo‘yicha ilmiy
maqolalar, hukumat va ekologik tashkilotlarning hisobotlari, shuningdek, soha bo‘yicha statistik
ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 8, issue2, Iyul 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
106
ma’lumotlar tahlil qilindi. Antropogen va tabiiy omillarning atmosfera ifloslanishiga ta’sirini
aniqlash uchun solishtirma tahlil va manbaalarni sintez qilish usullari qo‘llandi. Bu metodlar
yordamida havo ifloslanishining asosiy sabablari va ularni kamaytirish yo‘llari aniqlangan.
Natijalar
Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatadiki, atmosfera ifloslanishining asosiy sabablaridan biri inson
faoliyatiga bog‘liq bo‘lgan chiqindilar hisoblanadi. Sanoat korxonalari, transport vositalari va
qishloq xo‘jaligidagi kimyoviy moddalar havoga chiqayotgan zararli gazlar miqdorini sezilarli
darajada oshiradi. Ayniqsa, karbonat angidrid (CO2), azot oksidlari (NOx) va oltingugurt
dioksidi (SO2) darajasi yuqori bo‘lgan hududlarda havo sifati sezilarli darajada yomonlashadi.
Tabiiy omillar, masalan, vulqon otilishlari va o‘rmon yong‘inlari atmosferaga katta miqdorda
zarrachalar va zararli gazlar chiqaradi, lekin ularning ta’siri ko‘proq vaqtinchalik va mintaqaviy
bo‘ladi. Shunga qaramay, ular ekologik holatga jiddiy ta’sir ko‘rsatadi, ayniqsa, chang bo‘ronlari
qurg‘oqchil hududlarda havoni ifloslantirishda muhim rol o‘ynaydi.
Atmosfera ifloslanishini kamaytirish uchun sanoat va transport sohalarida chiqindilarni
kamaytirish, ekologik toza texnologiyalarni joriy etish, shuningdek, tabiiy ofatlar va ularning
oqibatlarini monitoring qilish va boshqarish zarur. Bundan tashqari, aholining ekologik
savodxonligini oshirish va ekologik qonunchilikni kuchaytirish ham ijobiy natijalarga olib keladi.
Muhokama
Antropogen omillar orasida eng katta hissaga ega bo‘lganlar sanoat korxonalari chiqindilari,
transport vositalaridan chiqadigan gazlar, qishloq xo‘jalikda ishlatiladigan kimyoviy vositalar,
shuningdek, uy-joylar va energetika sohasida yoqilg‘i yonishi natijasida havoga tarqaladigan
zararli moddalardir. Bu moddalar orasida karbonat angidrid (CO2), azot oksidlari (NOx),
oltingugurt dioksidi (SO2), metan (CH4) va boshqa zararli gazlar mavjud. Ularning ko‘p
miqdorda havoga chiqishi issiqxona effekti va global iqlim o‘zgarishlariga olib keladi.
Tabiiy omillar esa ko‘proq vaqtinchalik va mintaqaviy xarakterga ega. Masalan, vulqon
otilishlari katta miqdorda chang va kimyoviy moddalarni atmosferaga chiqaradi, bu esa havo
sifatining pasayishiga sabab bo‘ladi. Shuningdek, o‘rmon yong‘inlari va chang bo‘ronlari ham
havo ifloslanishini oshiradi, ayniqsa, qurg‘oqchil hududlarda chang zarrachalarining ko‘pligi
sezilarli.
Antropogen va tabiiy omillar ko‘pincha o‘zaro ta’sir qilib, ifloslanish darajasini oshiradi.
Masalan, sanoat chiqindilari va transport gazlari atmosfera ichida tabiiy zarrachalar bilan
reaksiyaga kirishib, zararli kimyoviy birikmalar hosil qiladi.
Xulosa
Atmosfera ifloslanishida antropogen omillar asosiy va doimiy ta’sirga ega bo‘lsa, tabiiy omillar
vaqtinchalik va mintaqaviy ifloslanishga sabab bo‘ladi. Iqlim o‘zgarishi va ekologik
muammolarni kamaytirish uchun sanoat, transport va qishloq xo‘jaligidagi chiqindilarni
kamaytirish, shuningdek, tabiiy hodisalarning ta’sirini kuzatish va boshqarish zarur. Atmosfera
ifloslanishini kamaytirishda innovatsion texnologiyalarni joriy etish va ekologik siyosatni
ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 8, issue2, Iyul 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
107
kuchaytirish muhim ahamiyatga ega. Shu bilan birga, xalqaro hamkorlik orqali global
muammolarga birgalikda yechim topish lozim.
Shu bilan birga, global ekologik muammolarni hal qilishda xalqaro hamkorlik muhim o‘rin
tutadi. Har bir davlat o‘z hududida atmosferani ifloslantiruvchi manbalarni kamaytirish uchun
qat’iy choralar ko‘rishi, innovatsion va ekologik toza texnologiyalarni joriy etishi zarur. Tabiiy
omillar ta’sirining oldini olish yoki kamaytirish uchun esa zamonaviy monitoring tizimlarini
rivojlantirish va favqulodda vaziyatlarga tayyor turish kerak.
Yuqorida ta’kidlanganidek, antropogen va tabiiy omillar atmosfera ifloslanishining ikki asosiy
manbai bo‘lib, ularning ta’sirini yaxlit va tizimli ravishda o‘rganish, shu asosda samarali
boshqaruv siyosatini ishlab chiqish ekologiyaning barqarorligi va inson salomatligini saqlashda
muhim ahamiyatga ega.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
Abdullaev, R. M. (2019).
Atmosfera ifloslanishi va uning ijtimoiy-ijtimoiy salbiy ta’siri
.
Toshkent: Fan va texnologiya.
2.
Karimov, S. T., & Islomov, N. A. (2021). “Sanoat chiqindilari va atmosferaga ta’siri”.
Ekologik monitoring jurnali
, 5(2), 45-52.
3.
Rasulov, O. F. (2020).
Global iqlim o‘zgarishi va uning ekologik oqibatlari
. Toshkent:
O‘zbekiston milliy universiteti nashriyoti.
4.
Smith, J., & Brown, L. (2018).
Air Pollution: Sources, Impacts and Control
. New York:
Environmental Press.
5.
World Health Organization (WHO). (2022).
Air Quality Guidelines
. Geneva: WHO
Publications.
6.
United Nations Environment Programme (UNEP). (2023).
Global Environmental
Outlook 6
. Nairobi: UNEP.
7.
Zokirov, M. K. (2017). “Tabiiy omillar va ularning atmosfera ifloslanishidagi roli”.
O‘zbekiston ekologiyasi
, 3(1), 23-29.
