ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
IYUL
ANDIJON,2025
71
VARIATIV O‘QUV REJA ASOSIDA KIMYO FANINI CHUQURLASHTIRIB
O‘QITISHNING PEDAGOGIK MODELI: AMALIY TAJRIBA VA NAZARIY
ASOSLAR
Temirov Farrux
Buxoro davlat universiteti Mustaqil izlanuvchisi
Annotatsiya:
Ushbu maqola variativ o‘quv reja negizida kimyo fanini chuqurlashtirib
o‘qitishga mo‘ljallangan, nazariya bilan amaliyot o‘rtasida ko‘prik bo‘ladigan yangi pedagogik
modelni tasvirlaydi. Manbalarni tanlashda Scopus, Web of Science va mahalliy dissertatsiyalar
chuqur tahlil qilindi. Modelda STEM yondashuvi, integratsion laboratoriya mashg‘ulotlari va
refleksiv baholash usullari navbatma-navbat qo‘llanib, o‘quvchilar motivatsiyasi kutilganidan
tezroq ko‘tarildi. Ayrim hollarda esa sinflar o‘zaro raqobatga kirishib, natijani yanada oshirdi.
Kalit so‘zlar:
variativ o‘quv reja; chuqurlashtirilgan kimyo; pedagogik model; STEM
integratsiyasi; modulli tizim; amaliy tajriba; nazariya-amaliya uyg‘unligi.
Zamonaviy ta'lim tizimida kimyo fanini chuqurlashtirib o'qitish masalasi o'quvchilarning ilmiy
fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirish va STEM kompetensiyalarini shakllantirish kontekstida
alohida ahamiyat kasb etmoqda. Variativ o'quv reja asosida tashkil etilgan kimyo ta'limi
o'quvchilarning individual xususiyatlarini hisobga olgan holda, har bir o'quvchining
qiziqishlariga mos ravishda ta'lim jarayonini tashkil etish imkonini beradi [1]. STEM
integratsiyasi kimyo fanini o'qitishda ko'plab imkoniyatlar yaratadi, ammo bu jarayonda
o'qituvchilar turli xil pedagogik va metodologik qiyinchiliklar bilan duch kelishadi [2].So'nggi
yillarda STEM ta'limining rivojlanishi kimyo fanini o'qitish usullarida sezilarli o'zgarishlar
yuzaga kelishiga olib keldi, bu esa o'qituvchilardan yangi kompetensiyalar talab qilmoqda [3].
O'qituvchilarning STEM integratsiyasiga munosabati va ularning amaliy tajribasi o'quvchilar
natijalarga bevosita ta'sir ko'rsatadi [4]. Bunday holatlarda sifatli K-12 muhandislik ta'limi
ramkasi muhim yo'l-yo'riq vazifasini bajaradi va pedagogik modellarning samaradorligini
oshiradi [5].Tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, o'qituvchilarning STEM ta'limiga tayyorgarligi
ularning pedagogik ishonchlariga va o'qitish tajribasiga chambarchas bog'liq [6]. K-12
darajasida STEM integratsiyasi perspektivalari turli xil yondashuvlarni talab qiladi va o'rta
maktab darajasida fanlararo integratsiya o'quvchilarning o'rganish natijalariga ijobiy ta'sir
ko'rsatadi [7,8]. Biroq, o'qituvchilarning STEM integratsiyasi va ta'limiga bo'lgan qarashlarini
o'rganish hali ham dolzarb masala bo'lib qolmoqda, chunki ko'plab o'qituvchilar bu sohada
yetarli bilim va tajribaga ega emaslar [9].Kimyo ta'limida tuzilma-xossalar munosabatlari
haqidagi fikrlash rivojlanishi o'quvchilarning chuqur tushunishini shakllantirish uchun
muhimdir va variativ o'quv reja bu jarayonda asosiy vosita bo'lib xizmat qiladi [10].
Integratsion laboratoriya mashg'ulotlari nafaqat nazariy bilimlarni mustahkamlaydi, balki
amaliy ko'nikmalarni ham rivojlantiradi, bu esa kimyo fanini o'qitishning samaradorligini
sezilarli darajada oshiradi.Pedagigik modelning innovatsion jihatlari kimyo darslarida STEM
yondashuvini tatbiq etishda alohida rol o'ynaydi. O'qituvchilarning professional rivojlanishi va
ularning STEM ta'limiga bo'lgan munosabatlari pedagogik jarayonning muvaffaqiyatini
belgilaydi. Refleksiv baholash usullari esa o'quvchilarning o'z o'qish jarayoni ustidan fikrlash
qobiliyatini rivojlantiradi va ularning motivatsiyasini oshirishga yordam beradi.
Variativ ta'lim tizimi doirasida kimyo fanini chuqurlashtirilib o'qitish zamonaviy pedagogik
talablar va o'quvchilarning individual ehtiyojlariga javob beruvchi yangi metodologik
yondashuvlarni talab qiladi. Modulli tizim asosida tashkil etilgan o'quv jarayoni har bir
o'quvchiga o'z imkoniyatlari va qiziqishlariga mos ravishda rivojlanish imkonini beradi, bu esa
ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
IYUL
ANDIJON,2025
72
umuman ta'lim samaradorligini oshirishga olib keladi. Shu asosida uch darajali piramida
ko'rinishida model ishlab chiqildi (1-chizma).
1-chizma:
variativ kimyo ta’limining uch darajali piramida modeli
Ushbu pedagogik model har bir o'quvchining individual xususiyatlari, qobiliyatlari va
qiziqishlariga mos ravishda kimyo fanini chuqur o'zlashtirishni ta'minlaydi. Model to'rtta asosiy
tamoyil ustida qurilgan: variativlik, chuqurlik, STEM integratsiyasi va refleksivlik. Variativlik
tamoyili har xil o'rganish yo'llarini taklif etib, o'quvchilarning turli ehtiyojlariga javob beradi.
Chuqurlik tamoyili yuzaki bilimdan kontseptual tushunishga o'tishni ta'minlaydi.
Model uch darajali piramida ko'rinishida tashkil etilgan: asosiy daraja fundamental bilimlarni
beradi, rivojlanish darajasida fanlararo loyihalar amalga oshiriladi, chuqurlashtirilgan darajada
esa tadqiqot va innovatsion ishlar olib boriladi. Har bir daraja to'rtta moduldan iborat:
kontseptual asoslar, amaliy kimyo, hayotiy kimyo va texnologik kimyo. O'quvchilar o'z
qiziqishi va qobiliyatiga qarab nazariy, amaliy yoki tadqiqot yo'nalishlaridan birini tanlaydi.
STEM integratsiyasi kimyoni matematika, fizika, biologiya va muhandislik bilan bog'laydi.
Baholash tizimi formativ, summativ va avtentik baholashni o'z ichiga oladi, refleksiv
komponent esa o'quvchilarning o'z o'rganish jarayonini tahlil qilish imkonini beradi. Model
bosqichma-bosqich amalga oshiriladi va o'quvchilarning motivatsiyasi hamda kimyo faniga
chuqur qiziqishini oshirishga qaratilgan.
ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
IYUL
ANDIJON,2025
73
Xulosa:Variativ o'quv reja asosida kimyo fanini chuqurlashtirib o'qitishning ishlab chiqilgan
pedagogik modeli zamonaviy ta'lim tizimidagi muhim ehtiyojlarni qondirish imkonini beradi.
Tadqiqot natijasida yaratilgan uch darajali piramida modeli har bir o'quvchining individual
qobiliyatlari va qiziqishlariga mos ravishda kimyo fanini o'zlashtirishni ta'minlaydi.Buxoro va
Navoiy viloyatlaridagi maktablarda o'tkazilgan amaliy tajriba modelning yuqori
samaradorligini ko'rsatdi. STEM integratsiyasi, modulli tashkilot va refleksiv baholash
usullarining birgalikda qo'llanilishi o'quvchilarning motivatsiyasini kutilganidan tezroq oshirdi.
Sinflar o'rtasida vujudga kelgan ijobiy raqobat ta'lim natijalarini yanada yaxshilashga yordam
berdi.Modelning asosiy afzalligi uning moslashuvchanligi va barcha o'quvchilar uchun
muvaffaqiyat imkoniyatini yaratishida. Kontseptual asoslar, amaliy kimyo, hayotiy kimyo va
texnologik kimyo modullarining integratsiyasi fanlararo bog'lanishlarni mustahkamlaydi.
Formativ, summativ va avtentik baholash usullarining kombinatsiyasi o'quvchilarning haqiqiy
yutuqlarini aniqlash imkonini beradi.Kelajakda ushbu modelni boshqa fanlar uchun ham
moslash va raqamli texnologiyalar bilan boyitish maqsadga muvofiqdir. Variativ ta'lim
yondashuvi kimyo fanida erishilgan ijobiy natijalar boshqa STEM yo'nalishlari uchun ham
istiqbolli imkoniyatlar ochadi.
Maqolalar ro'yxati:
1.
Fitriyana, N., Wiyarsi, A., Pratomo, H., & Marfuatun, M. (2024). The importance of
integrated STEM learning in chemistry lesson: Perspectives from high school and vocational
school chemistry teachers. Journal of Technology and Science Education, 14(1), 234-251.
2.
Kelley, T. R., & Knowles, J. G. (2016). A conceptual framework for integrated STEM
education. International Journal of STEM Education, 3(1), 11.
3.
Li, Y., Wang, K., Xiao, Y., & Froyd, J. E. (2020). Research and trends in STEM
education: A systematic review of journal publications. International Journal of STEM
Education, 7(1), 11.
4.
Wang, H., Moore, T. J., Roehrig, G. H., & Park, M. S. (2011). STEM integration:
Teacher perceptions and practice. Journal of Pre-College Engineering Education Research, 1(2),
1-13.
5.
Moore, T. J., Glancy, A. W., Tank, K. M., Kersten, J. A., Smith, K. A., & Stohlmann,
M. S. (2014). A framework for quality K-12 engineering education: Research and development.
Journal of Pre-College Engineering Education Research, 4(1), 1-13.
6.
Park, M., Dimitrov, D. M., Patterson, L. G., & Park, D. Y. (2017). Early childhood
teachers' beliefs about readiness for teaching science, technology, engineering, and
mathematics. Journal of Early Childhood Research, 15(3), 275-291.
7.
English, L. D. (2016). STEM education K-12: Perspectives on integration. International
Journal of STEM Education, 3(1), 3.
8.
Guzey, S. S., Moore, T. J., Harwell, M., & Moreno, M. (2016). STEM integration in
middle school life science: Student learning and attitudes. Journal of Science Education and
Technology, 25(4), 550-560.
9.
Margot, K. C., & Kettler, T. (2019). Teachers' perception of STEM integration and
education: A systematic literature review. International Journal of STEM Education, 6(1), 2.
10.
Talanquer, V. (2019). Progressions in reasoning about structure-property relationships.
Chemistry Education Research and Practice, 20(4), 763-773.
