ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 8, issue2, Iyul 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
345
PROFESSIONAL TA’LIMDA O‘QUVCHILARNING KASBIY KOMPETENTLIGINI
TAKOMILLASHTIRISHNING ZAMONAVIY YO‘NALISHLARI
Xolmurzayev Ubaydulla Mamarasul o‘g‘li
Professional taʼlim: iqtisodiyot yo‘nalishi 3-kurs talabasi
xolmurzayevubaydulla@gmail.com
+998934830215
Annotatsiya:
Mazkur maqolada professional ta’lim tizimida o‘quvchilarning kasbiy
kompetentligini takomillashtirishga doir zamonaviy yondashuvlar va metodlar tahlil qilinadi.
Xususan, ta’lim jarayonida innovatsion texnologiyalarni joriy etish, amaliy mashg‘ulotlar sifatini
oshirish, malakali ustozlar ishtirokini ta’minlash va ish beruvchilar bilan hamkorlikda o‘quv
dasturlarini takomillashtirish kabi yo‘nalishlar yoritiladi. Shuningdek, kompetent yondashuv
asosida o‘quvchilarda amaliy ko‘nikmalarni shakllantirishning samarali usullari ko‘rib chiqiladi.
Maqolada ilg‘or xorijiy tajribalar tahlili asosida mahalliy professional ta’limni modernizatsiya
qilish bo‘yicha tavsiyalar berilgan.
Kalit so‘zlar:
professional ta’lim, kasbiy kompetentlik, innovatsion yondashuv, amaliy
ko‘nikma, o‘quv dasturi, ish beruvchilar bilan hamkorlik, kompetent yondashuv.
Annotation:
This article analyzes modern approaches and methods aimed at improving students'
professional competence in vocational education. In particular, it discusses the implementation
of innovative technologies in the learning process, enhancing the quality of practical training,
ensuring the involvement of qualified instructors, and improving curricula in cooperation with
employers. The article also examines effective strategies for developing practical skills based on
the competency-based approach. Furthermore, recommendations are provided for modernizing
the national vocational education system through the analysis of advanced international practices.
Key words:
vocational education, professional competence, innovative approach, practical skills,
curriculum, cooperation with employers, competency-based approach.
KIRISH
Hozirgi globallashuv va texnologik taraqqiyot davrida jamiyatning barcha sohalarida kasbiy
bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lgan raqobatbardosh mutaxassislarni tayyorlash zaruriyati ortib
bormoqda. Ayniqsa, ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish va zamonaviy iqtisodiyotning boshqa
real sektorlarida yuqori malakali kadrlar bozor talablariga mos ravishda yetishtirilishi dolzarb
masalaga aylangan. Bu esa professional ta’lim muassasalariga katta mas’uliyat yuklaydi.
Professional ta’lim tizimi bugungi kunda nafaqat nazariy bilim berishga, balki o‘quvchilarning
kasbiy kompetentligini – ya’ni mustaqil ishlash, muammoni hal qilish, amaliy ko‘nikmalarni
egallash va innovatsion fikrlash qobiliyatlarini shakllantirishga ham qaratilgan bo‘lishi kerak.
Kasbiy kompetentlikni shakllantirishda zamonaviy yondashuvlar, innovatsion pedagogik
texnologiyalar, dual ta’lim tizimi va ilg‘or xorijiy tajribalarni mahalliy sharoitga moslashtirish
kabi omillar muhim o‘rin tutadi.
ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 8, issue2, Iyul 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
346
Mazkur maqolada aynan professional ta’limda o‘quvchilarning kasbiy kompetentligini
takomillashtirishning zamonaviy yo‘nalishlari o‘rganiladi. Shu jumladan, ta’lim sifatini oshirish,
amaliyotga yo‘naltirilgan darslar, malaka oshirish tizimini rivojlantirish va ish beruvchilar bilan
samarali hamkorlik masalalari yoritiladi.
ADABIYOTLAR SHARHI
Kasbiy kompetentligini shakllantirish va takomillashtirish masalasi so‘nggi yillarda ko‘plab
mahalliy va xorijiy tadqiqotchilar tomonidan atroflicha o‘rganilgan.
Mamlakatimizda professional ta’limi tizimini rivojlantirishga N.A.Muslimov, A.R.Xodjabaev,
M.M.Xolmuhammedov, Sh.S.Sharipov, S.Yu.Ashurova, N.F.Abdunazarova, O.A.Abduqudusov,
N.Alimov, G.M.Anorqulova, L.V.Golish, U.I.Inoyatov, Z.K.Ismailova, P.Z.Ishanov,
K.J.Mirsaidov, N.N.Musaeva, B.Nuridinov, X.F.Rashidov, D.Razzoqov, N.I.Taylakov,
O‘.Q.Tolipov, O.To‘raqulov, D.M.Fayzullaeva, R.Q.Choriyev, J.A.Hamidov va boshqalar o‘z
hissalarini qo‘shib kelmoqdalar.
Mahalliy mualliflardan A.Xamidov (2020) o‘z tadqiqotida o‘quvchilarda mustaqil fikrlash,
kasbiy muammolarni hal qilish va qaror qabul qilish ko‘nikmalarini shakllantirishda amaliy
mashg‘ulotlarning ahamiyatini alohida ta’kidlaydi. Shuningdek, Z.Salimova (2021) tomonidan
professional ta’limda integratsiyalashgan yondashuv asosida kasbiy kompetentlikni rivojlantirish
mexanizmlari tahlil qilingan.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yil 6-oktabrdagi “Professional ta’lim tizimini
yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi
PQ–5268-son qarorida ham
malakali kadrlar tayyorlashda zamonaviy kasb-hunar kollejlari va texnikumlar oldiga yangi
vazifalar qo‘yilgan. Ushbu hujjatlar, shuningdek, raqamli texnologiyalar, modulli o‘quv dasturlar
va mehnat bozori talablariga mos keladigan kompetensiyalarni rivojlantirishni ta’lim
strategiyasining muhim yo‘nalishlari sifatida belgilagan.
MDH davlatlarida E.F.Zeer, V.V.Serikov, I.S.Yakimanskaya, F.T.Fomenko, V.A.Skakun,
S.Ya.Batishev, V.A.Slastyonin, K.Angelovskiy, G.K.Selevko, M.V.Klarin, M.S.Burgin,
L.S.Podimova kabi olimlar tamonidan professional ta’limda pedagogik innovatsiyalarni joriy
etish muammolari bo‘yicha ilmiy tadqiqot ishlari olib borganlar.
Xorijiy mamlakatlar olimlari Lixiang Yan, Roberto Martinez, C.Paulus, Aroma Dabas,
Annalena Felber Allais, G.Bereiter, C.Scardamalia, M.Fullan va boshqalarning ishlarida ta’lim
natijalariga doir nazariy va amaliy tahlillar o‘z ifodasini topgan.
Mazkur mavzu bo‘yicha izlanishlar va tahlillar shuni ko‘rsatadiki, professional ta’limga
kompetentsiyaviy yondashuvni joriy qilish bo‘yicha ko‘plab ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilgan
bo‘lsada, kompetentsiyaviy yondashuv asosida professional ta’lim muassasalari o‘quvchilarini
kasbiy faoliyatga tayyorlash metodik tizimini takomillashtirish masalasi dolzarb muammo bo‘lib
qolmoqda.
Professional ta’lim tizimida olib borilayotgan islohotlarni qo‘llab-quvvatlash, turli yoshdagi
ta’lim oluvchilarda mehnat bozoriga yo‘naltirilgan bilim ko‘nikma va kompetentsiyalarini
shakllantirish orqali ularni iqtisodiyot tarmoqlarida munosib ish o‘rinlarini topish imkoniyatlarini
kengaytirish bugungi kunning dolzarb vazifalaridan biridir.
ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 8, issue2, Iyul 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
347
Bugungi kunda professional ta’limning yangi ko‘rinishini kompetentsiyalar atamalarida
ifodalangan o‘quv natijalari tashkil etadi. Asosiy e’tibor o‘quv jarayonining o‘ziga emas, balki
ta’lim oluvchilar tomonidan ko‘rsatiladigan kompetentsiyalarda ifodalangan natijalarni
baholashga qaratiladi.
Ta’lim natijalarini aniqlash ta’lim dasturini ishlab chiqishdagi birinchi qadamdir. Shu bilan
birga, ta’lim natijalarini aniqlash barcha keyingi bosqichlar uchun asosiy jarayon bo‘lib xizmat
qiladi. Ta’lim natijalarining aniq ta’rifisiz ta’lim mazmunini aniqlash imkonsizdir.
Shundan kelib chiqib tadqiqotimizda natijaga yo‘naltirilgan ta’lim tushunchasiga ishchi ta’rif
berdik va tadqiqotlarimizda ushbu ta’rifga tayandik. Natijaga yo‘naltirilgan ta’lim – bu o‘quv
jarayonini aniq, oldindan belgilangan maqsad va natijalarga erishishga qaratilgan pedagogik
yondashuv bo‘lib, uning asosiy maqsadi o‘quvchilarda zarur bo‘lgan bilim, ko‘nikma va
kompetentsiyalarni shakllantirishdir. Bu ta’lim turida o‘quv jarayoni va metodlari shu tarzda
tashkil etiladiki, o‘quvchilar olgan bilimlarini hayotiy va kasbiy vaziyatlarda samarali qo‘llay
olish imkoniga ega bo‘ladilar. Ushbu yondashuv ta’lim jarayonida o‘quvchilarning faol
ishtirokiga, mustaqil fikrlashga va mas’uliyatni o‘z zimmasiga olishga undaydi, shuningdek,
ularda mustaqillik va innovatsion fikrlash ko‘nikmalarini rivojlantiradi.
Mutaxassisning mehnat vazifalaridan kelib chiqib, ta’lim natijalarini aniqlash zarur bo‘ladi.
Bundan tashqari, zamonaviy ta’lim dasturlarida o‘quv natijalari kompetentsiya (malaka) sifatida
ta’riflangan.
Shuni ta’kidlash kerakki, “kompetentlik” atamasining bir nechta ta’riflari mavjud bo‘lib,
masalan, Xalqaro Mehnat Tashkiloti “kompetentlik” deganda, mutaxassisning biror vazifani
sifatli bajarishi uchun zarur bo‘lgan mahorat, bilim, ko‘nikma hamda mutaxassisning munosabati
tushuniladi. Ta’lim dasturini ishlab chiqishda “kompetentlik” atamasini qo‘llashning kamida
ikkita afzalligi mavjud. Birinchidan, bilim, ko‘nikma va qobiliyatlarni farqlashning hojati yo‘q.
Ikkinchidan, har qanday hayotiy vaziyatni, shu jumladan, kasbiy vazifalarni sifatli bajarishni hal
qilish uchun ko‘nikma, bilim, qobiliyat va munosabatlarning butun majmuasi zarurdir. Aynan
mana shu kompleks “kompetentlik” atamasini ifodalaydi.
Kasbiy kompetentsiyalar professional ta’limning tayyorlov yo‘nalishlari, kasblar va
mutaxassisliklar klassifikatoridagi kasb va u bo‘yicha beriladigan kvalifikatsiyalar malaka
darajasi ushbu kasb bo‘yicha ishlab chiqilgan kasbiy standartdagi belgilangan malaka darajasi
o‘zaro mos bo‘lishi kerak.
Kasbiy standartdagi mehnat funksiyalari va ushbu mehnat fuksiyalarini bajarish uchun zarur
mehnat harakatlari kasbiy kompetentsiyalar sifatida aks etadi.
Ta’lim dasturlarida kasbiy kompetentsiyani shakllantirish uchun o‘qitish natijalari va
baholash mezonlarini o‘z ichiga olgan professional modul aniqlanadi. Kasbiy standartlarda
mehnat funksiyasi mehnat natijasiga erishishga qaratilgan o‘zaro bog‘liq mehnat harakatlari
majmuasi sifatidir.
Kasbiy kompetentsiya – bilim, ko‘nikma, malaka va shaxsiy fazilatlariga asoslangan holda
mutaxassisga kasbiy faoliyatini samarali amalga oshirishimkoniyatini beradigan mehnat
vazifalari majmuasini hal qilish qobiliyatidir.
ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 8, issue2, Iyul 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
348
METODOLOGIYA
Tadqiqot natijalarining ishonchliligi qo‘llanilgan yondashuv, usullar va nazariy
ma’lumotlarning rasmiy manbalardan olinganligi, keltirilgan tahlillar va tajriba-sinov ishlari
samaradorligining matematik-statistika metodlari vositasida asoslanganligi, xulosa, taklif va
tavsiyalarning amaliyotga joriy etilganligi, olingan natijalarning vakolatli tashkilotlar tomonidan
tasdiqlangani bilan izohlanadi.
Ta’lim natijalariga o‘tish dunyodagi deyarli barcha rivojlanishga yo‘naltirilgan kasbiy ta’lim va
o‘qitish tizimlarini tavsiflovchi asosiy printsipial o‘zgarishdir. Pedagogika fani rivojining borishi
shuni ko‘rsatadiki, agar o‘quv-tarbiyaviy jarayonni ta’minlash tizimli bo‘lsa va bu tizim o‘qitish
hamda tarbiyalash jarayonlarining barcha jihatlarini va bevosita ifodalanishini qamrab olgan
bo‘lsa, kadrlar tayyorlash va uni og‘ishmay takomillashtirishni boshqarishning samarali quroli
bo‘ladi. U shunday bo‘lishi uchun uning tavsifida loyihalanayotgan metodik tizimning barcha
elementlarini aks ettirish zarur. Bo‘lg‘usi metodik tizimning tavsifi turli xil pedagogik hujjatlar:
rejalar, dasturlar, o‘quv qo‘llanmalar va h.k.lar shaklida amalga oshiriladi.
MUHOKAMALAR VA NATIJALAR
Tadqiqot natijalarining ilmiy ahamiyati natijaga yo‘naltirilgan ta’lim asosida professional
ta’lim muassasalari o‘quvchilarini kasbiy faoliyatga tayyorlashning pedagogik shart-sharoitlari
aniqlanganligi, kompetentsiyaga asoslangan professional ta’lim dasturlarini ishlab chiqishning
tashkiliy didaktik modelini takomillashtirilganligi hamda kompetentsiyaga asoslangan
professional ta’lim dasturlarini ishlab chiqish metodikasi ishlab chiqilganligi bilan izohlanadi.
Tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyati tadqiqot natijalari asosida kompetentsiyaga asoslangan
professional ta’lim dasturlari yaratilganligi, professional ta’lim jarayonini takomillashtirish
bo‘yicha huquqiy-me’yoriy hujjatlar va chora-tadbirlar ishlab chiqilganligi, professional
ta’limning kompetentsiyaga asoslangan metodik ta’minotini yaratish texnologiyasi ishlab
chiqilganligi va amaliyotga tatbiq etilganligi bilan izohlanadi.
Professional taʼlim muassasalari oʻquvchilarining kasbiy kompetentligini takomillashtirishda
quyidagi vazifalar bajarilsa, amaliy natijalarga erishish mumkin:
natijaga yo‘naltirilgan ta’lim asosida professional ta’lim muassasalari o‘quvchilarini kasbiy
faoliyatga tayyorlash metodik tizimini takomillashtirishning zamonaviy pedagogik shart-
sharoitlarini ishlab chiqish;
natijaga yo‘naltirilgan ta’lim asosida professional ta’lim muassasalari o‘quvchilarini kasbiy
faoliyatga tayyorlash modelini takomillashtirish;
professional ta’lim muassasalari o‘quvchilarini kasbiy faoliyatga tayyorlash metodikasini
natijaga yo‘naltirilgan ta’lim samaradorligini ta’minlovchi simulyatsion ta’lim texnologiyasi
asosida takomillashtirish;
natijaga yo‘naltirilgan ta’lim muhitida professional ta’lim muassasalari o‘quvchilarining
kasbiy faoliyatga tayyorgarlik darajasini baholash metodikasini takomillashtirish.
Professional ta’lim muassasalari o‘quvchilarini kasbiy faoliyatga tayyorlashning pedagogik
shart-sharoitlari kasbga
o‘qitish natijalari
va
o‘qitish
natijasida
shakllanadigan
ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 8, issue2, Iyul 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
349
kompetentsiyalarni uyg‘unlashtirish, kasbga o‘qitish va mehnat bozorining malakalarga
ehtiyojlari orasida o‘zaro aloqadorlikning mustahkam tizimini shakllantirish hamda kasbga
o‘qitish va mehnat tajribasi natijalarining malaka talablariga va kasb standartlariga mosligini
ta’minlash asosida takomillashtirilgan.
Professional ta’lim muassasalari o‘quvchilarini kasbiy faoliyatga tayyorlash modeli o‘quv
maqsadlarini aniq belgilab olish va natijaga erishishni ta’minlashning metodik tizimi elementlari
o‘rtasidagi aloqalarni va funktsional yuklanishni ta’lim natijasiga yo‘naltirish asosida
takomillashtirilgan.
Professional ta’lim muassasalari o‘quvchilarini kasbiy faoliyatga tayyorlash metodikasi
maqsadga yo‘naltirilganlikni ta’minlash va ta’lim natijalari (Learning Outcomes)ni aniq
belgilash hamda debrifing orqali o‘quvchilarning refleksiv fikrlashini faollashtirish asosida
takomillashtirilgan; professional ta’lim muassasalari o‘quvchilarini kasbiy faoliyatga
tayyorgarlik darajasini baholash metodikasi o‘quvchilarning kasbiy kompetentligini xolis va
haqqoniy baholash
(objective assessment)ni kasbiy standartlarda talab etilgan kasbiy tayyorgarlik darajasiga
muvofiqligini ta’minlovchi demo-imtihonlar asosida takomillashtirilgan.
Professional taʼlim muassasalari oʻquvchilarining kasbiy kompetentligini takomillashtirish
maqsadida quyidagi amaliy ishlar bajarilgan:
“Kompetentsiyaga
asoslangan
ta’lim dasturlarini
ishlab chiqish”
deb
nomlangan metodik qo‘llanma yaratilgan;
“Kasb standartlari asosida ta’lim dasturlarini ishlab chiqish bo‘yicha metodik tavsiyanoma”
yaratilgan;
“Kompetentsiyaga asoslangan dual ta’lim dasturlarini ishlab chiqish bo‘yicha uslubiy
tavsiyanoma” yaratilgan;
“O‘zbekiston Respublikasida ta’lim sohasida kasb standartlarini ishlab chiqish bo‘yicha
metodik yo‘riqnoma” yaratilgan.
XULOSA
Shunday qilib, mutaxassisning mehnat vazifalari majmuasini hal qilish qobiliyati kasbiy
kompetentsiyadir, ya’ni kasbiy kompetentsiya mehnat funktsiyasini bajarish sifatida belgilanadi.
Kasbiy modul – bu o‘quv dasturining mustaqil va to‘liq bo‘limi bo‘lib, talabalarning
kompetentsiyalar asosida kasbiy vazifalar to‘plamini hal qilish qobiliyatini egallashiga qaratilgan.
Odatda kasbiy standartning mehnat funktsiyalariga keltirilgan ma’lumotlar asosida
o‘quvchilarning ta’lim jarayonida egallashi kerak bo‘lgan kasbiy kompetentsiyalari
shakllantiriladi. Lekin ko‘p hollarda mehnat funktsiyalarini kasbiy kompetentsiyalar sifatida
to‘g‘ridan-to‘g‘ri ko‘chirib qo‘yib bo‘lmaydi. Kasbiy kompetentsiyalarni shakllantirish uchun
har bir umumlashtirilgan mehnat funktsiyasi doirasidagi mehnat funktsiyalari va mehnat harakati
mantiqiy tahlil qilinib, ma’lumotlarni umumlashtirish orqali amalga oshiriladi. Tahlil qilish
ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 8, issue2, Iyul 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
350
jarayonida shunga ahamiyat berish kerakki, ta’lim dasturi qaysi ta’lim darajasiga ishlab
chiqilayotgan bo‘lsa, kasbiy standartning o‘sha malaka darajalariga tegishli toifalarni
talablaridan foydalanish lozim.
Mehnat harakatlari asosida kasbiy kompetentsiyani aniqlab olgandan keyin kasbiy standartdan
mehnat harakati, ya’ni kompetentsiyani bajarish uchun talab etiladigan bilim va ko‘nikmalar
ajratib olinadi. Mazkur bilim va ko‘nikmalar o‘qitish natijasida sifatida aks etadi. Demak, kasbiy
kompetentsiyani bajara olish uchun talab etiladigan bilim va ko‘nikmalar o‘qitishning natijasi
hisoblanadi. Bitta kasbiy kompetentsiyada bir yoki bir nechta o‘qitish natijasi bo‘lishi mumkin.
Bitta kompetentsiya doirasida shakllanadigan o‘qitish natijalarining miqdori ko‘p bo‘lmasligi
tavsiya etiladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
Mo‘mindjanova N.A. Professional ta’lim muassasalari o‘quvchilarining kasbiy kompetentligini
takomillashtirishning pedagogik shart-sharoitlari. Экономика и социум №12(127)-2 2024. 577-
583 b.
Muslimov N.A. Kasb-hunar ta’limi o‘qituvchilarining kasbiy kompetentligini shakllantirish
texnologiyasi. Monografiya. -T.: Fan va texnologiyalar, 2013.3.
Mo‘mindjanova N.A. “Mehnat muhofazasi va xavfsizlik texnikasini o „qitish va raqamlashtirish
scientific aspects and trends in the field of scientific research
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 8-oktabrdagi PF-5847-son Farmoni
“Professional ta’lim tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”.
Tadjibayeva U.T. Kasbiy ta’lim psixologiyasi. – T.: O‘qituvchi, 2021.
Qodirova N.A. Kasbiy kompetentlik va uni shakllantirishning metodologik asoslari. – T.:
Innovatsiya, 2020.
UNESCO. Technical and Vocational Education and Training (TVET) strategy2022–2029.
