Comparative analysis of the grammatical number of nouns in the English and Karakalpak languages

Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika

–

Зарубежная

лингвистика

и

лингводидактика

–

Foreign

Linguistics and Linguodidactics

Journal home page:

https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics

Comparative analysis of the grammatical number of nouns
in the English and Karakalpak languages

Khikmet BEKBERGENOV

1

Karakalpak State University named after Berdakh

ARTICLE INFO

ABSTRACT

Article history:

Received June 2024

Received in revised form

10 June 2024

Accepted 25 July 2024

Available online

15 July 2024

The article analyzes the structural-semantic features of the

grammatical category of nouns in the English and Karakalpak

languages, which belong to different language families. The

scientific works of English, Russian, Uzbek, and Karakalpak

scholars were used to illuminate the topic. During the research,

we were convinced that in both languages, plural forms express

their main meaning only when used in relation to concrete

nouns. In all other cases, it expresses non-categorical meanings.

When added to proper, abstract, material nouns, and all other

types of nouns, the plural form expresses peripheral meanings.

The research employed methods of comparative, structural and

semantic analysis.

2181-3701

/©

2024 in Science LLC.

DOI:

https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol2-iss4-pp249-258

This is an open-access article under the Attribution 4.0 International

(CC BY 4.0) license (

https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru

)

Keywords:

noun,

grammatical number,

singular,

plural,

morphological markers.

Ingliz va qoraqalpoq tillaridagi ot so‘z turkumiga oid son

grammatik kategoriyasining qiyosiy tahlili

ANNOTATSIYA

Kalit so‘zlar

:

ot,

grammatik son kategoriyasi,

birlik,

ko‘plik,

morfologik ko‘rsatkishlar.

Maqolada har xil tillar toifasiga kiruvchi ingliz va qoraqalpoq

tillaridagi ot so‘z turkumiga oid son grammatik kategoriyasining

strukturaviy-semantik xususiyatlari tahlil qilindi. Mavzuni

yoritish uchun ingliz, rus, o‘zbek va qoraqalpoq olimlarining

ilmiy mehnatlaridan foydalanildi. Tadqiqot mobaynida shunga

amin bo‘ldikki, o‘rganilayotgan ikkala tilda ham ko‘plik shakllari

aniq otlarga nisbatan ishlatilgandagina o‘zining asosiy ma’nosini

ifodalaydi. Boshqa barcha holatlarda qo‘shimcha ma’nolarni

ifodalaydi. Atoqli, mavhum, modda, va boshqa barcha ot turlariga

qo‘shilganda ko‘plik shakl o‘zida periferik ma’nolarni namoyon

qiladi. Tadqiqot ishida chogishtirma, struktur analiz va semantik

analiz metodlaridan foydalanildi.

1

PhD student, Karakalpak State University named after Berdakh.

Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika

–

Зарубежная лингвистика

и лингводидактика

–

Foreign Linguistics and Linguodidactics

Issue

–

2

№

4 (2024) / ISSN 2181-3701

249

Сравнительный

анализ

грамматического

числа

существительных в английском и каракалпакском
языках

АННОТАЦИЯ

Ключевые слова:

имя существительное,

грамматическая категория

числа,

единственное число,

множественное число,

морфологические

показатели.

В статье проанализированы структурно

-

семантические

особенности

грамматической

категории

числа

существительного в английском и каракалпакском языках,

относящихся к разным языковым семьям. Для освещения
темы были использованы научные труды английских,

русских, узбекских и каракалпакских ученых. В ходе
исследования мы убедились, что в обоих исследуемых
языках формы множественного числа выражают свое

основное значение только тогда, когда они используются в
отношении конкретных существительных. Во всех
остальных случаях выражает вне категорические

значения.

При соединении с именем собственным, абстрактным,
материальными

и всеми другими существительными

форма множественного числа проявляет периферийные
значения. В исследовательской работе использовались
методы сравнительного структурного и семантического

анализа.

KIRISH

Tabiatdagi barcha jonli va jonsiz borliqlar ko‘p va yakka tarzda bo‘lib ongimizda

birlik va ko‘plik mantiqiy tushunchalarini hosil qiladi. Bu tushunchalar o‘z navbatida tilda

ot, olmosh, son va

boshqa so‘zlarning morfologik, sintaktik va leksik shakllarida o‘z aksini

topadi. Tilshunoslikda bu shakllar son grammatik kategoriyasining asosiy tadqiqot

obyekti hisoblanadi. Son kategoriyasi barcha dunyo tillariga xos bo‘lgan universal

kategoriya bo‘lgani bilan turli tillarda son ma’nosining ifodalanishida bir qancha farqlarni
ko‘rishimiz mumkin. Shuning uchun ham Yespersen son “ikki qo‘shish ikki barobar to‘rt”

kabi eng oddiy tabiiy kategoriyalardan biri bo‘lib tuyulsa

-da, unga chuqurroq nazar

tashlasak, uning o‘ziga yarasha mantiqiy va lingvistik qiyinchiliklarga ega ekanligini

yozgan edi [22, 188]. Ayniqsa, bu masalalar tipologik tuzilishi qardosh bo‘lmagan tillarda
yaqqol ko‘zga tashlanadi. Chunki qardoshlik darajasi uzoqlashgan sari ulardagi

o‘xshashliklar kamayib farqlar ortib boraveradi. Ushbu xususiyatlarni diaxron va sinxron

planda tadqiq etish, ularning izomorf va allomorf jihatlarini aniqlash, bugungi

tilshunoslikning oldida turgan eng dolzarb masalalardan biridir.

TADQIQOT MATERIALLARI VA METODIKASI

Qoraqalpoq va ingliz tillarida otning semantik va grammatik kategoriyalari

bo‘yicha tilshunos olimlar tomonidan ko‘plab ilmiy ishlar yozilgan. Qoraqalpoq tilida

otning morfologik, sintaktik tuzilishi, morfologik son, kelishik, egalik kategoriyalari va ot

so‘zlarning yasalishi A.Qidirboyevning “Hozirgi qoraqalpoq tilidagi ot so‘zlar” asarida

chuqur tadqiq etilgan. Shuningdek, otning son kategoriyasi D. Nasirov va
A.

Orazimbetovlar tomonidan maxsus tadqiq qilindi Ingliz tili bo‘yicha R.

Quirk,

S. Grinbaum, J. Svarvik, G. Lich, R. Hadlston, G. Pullum, R. Karter va M. McKartilar ingliz

Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika

–

Зарубежная лингвистика

и лингводидактика

–

Foreign Linguistics and Linguodidactics

Issue

–

2

№

4 (2024) / ISSN 2181-3701

250

tilidagi otning morfologik va semantik tuzilishi, grammatik son, kelishik kategoriyalari

bo‘yicha tadqiqot ishlari natijalarini o‘z asarlarida aks ettirganlar. Ch.

Filmor, S. Piters,

D. Vestershtal, A. Vikkenslar ingliz tilidagi otning son, kelishik kategoriyalarini maxsus

olib tadqiq qildilar. Tadqiqot ishida chogishtirma, struktur analiz va semantik analiz
metodlaridan foydalanildi.

TADQIQOT MUHOKAMASI VA NATIJALARI

Qoraqalpoq va ingliz tillaridagi otning son grammatik kategoriyasi birlik va ko‘plik

oppozitsiyasiga ega bo‘lib, ular bir va birdan ziyod grammatik ma’nolarini hosil qiladi.

Ikkala tilda ham ot faqat ko‘plik ma’noni ifodalovchi shakllarga ega bo‘lib birlik son esa

maxsus shakllarga ega emas. Ya‘

ni q

oraqalpoq tilida ham ingliz tilida ham birlik ma’no

so‘zning o‘zagi orqali ifodalanadi.

R. Kuirk v.b ingliz tilidagi otlarning affikssiz birlik son

shaklini so‘zliklarda ishlatiladigan markersiz shakl deb ataydi

[24, 304]

. J. Bo‘ronov v.b

esa birlik va ko‘plik shakllarni belgisiz (unmarked) va belgili (marked) formalar deb

keltiradi [17, 15]. N. Baskakov, A.

Davletov v.b [18, 88], G‘.

Abdurahmonovlar turkiy

tillaridagi otlarning birlik san shaklini nol forma deb hisoblaydi [12, 28]. R. Muryasov

birlik shaklni barcha tillarda son oppozitsiyasining markersiz azosi va so‘zlikdagi

shakli

deb yozadi [9]. R. Hadlstonning fikricha,

boy

va

boys

so‘zlari

boy

leksemasining birlik va

ko‘plik ko‘rinishlaridir [

21

, 239]. Yuqoridagi olimlarning fikrlaridan ko‘rinib turganidek,

otning birlik

son ma’nosi so‘zning o‘zagi orqali ifodalanadi. Ammo, birlik son shaklining

bo‘lmasligi

ortidan uning faqat

birlik ma’noni ifodalamasligi bo‘yicha bahs

-munozaralar

kelip chiqqan. Masalan, N.K. Dmitriyevning fikricha, birlik son shakli bir vaqtning o

‘

zida

birlik va

ko‘plik ma’nolarni ifoda qiladi.

Ot

so‘zi umumiy kollektivlik

otlar

ma’nosini ham

keltirib chiqarib, birlik va ko‘plik ma’nolar bir biridan sintaktik vositalar orqali ajraladi

[4, 219]. R. Hadlstonning fikricha, ingliz tilidagi

boy

singari o‘zak

otlar son ma’nosiga

neytral hisoblanadi [21, 239]. M.E.

Dubrovina birlik shaklda birlik va ko‘plik ma’nolar

farqlanmasligini yozadi. [5]. S.N.

Ivanov o‘zining maqolasida birlik va ko‘plik son birlik

son shaklida jamlangan deb keltiradi [5]. L.S. Barxudarov nol shakldagi birlik son

ma’nosini birlik deb emas balki

ko‘plik emas ma’no

deb ataganimiz ma’qul deb yozadi

[1, 47]. G.

Korbet o‘zining

Number

(Son) nomli mehnatida turk tilidagi

ev

(u

y

) so‘zi

ev

(uy)

va

evler

(uylar

)

ma’nolarida kela olishiga urg‘u ber

adi va son kategoriyasi semantik

jihatdan

umumiy/birlik

va

ko‘plik

oppozitsiyasini tashkil qiladi [20, 14].

R.T. Kamalova o‘z

dissertatsiyasida tatar tilida otlar nominativ shaklda ajralib turgan holda (misol:

agach,

kitob, urindik, tarmách, garmun, chilek

) birlik ma’nosini ko‘rsatmaydi, aksincha, predmet

haqida umumiy tushuncha berishini aytadi [6, 57]. K.

Grenbek ham shunga o‘xshash fikr

bildiradi: Каждое тюркские имя, за исключением собственных имен, обозначает

род.

at

oбозначает в первую очередь не одну лошадь, или много лошадей, а лошадь

как понятие семейство «лошадь»

,

всех мыслимых лошадей

[11, 6]. K.M.

Lyubimov o‘z

maqolasida nol ko‘rsatkichli shaklda turgan otlarning kontekstda va aniq vaziyatlarda

uchraydigan bir necha ma’nolarini sanab o‘tadi: birlik (bir predmet), ko‘plik (bir necha

yoki ko‘p predmet), juftlik (ikkita bir jinsli predmet), jamlovchilik (sinfiy tushuncha),

partitivlik (butunning bir qismi), noma’lum son (sanoqsiz, bir yoki bir necha predmet)

[8]. Yuqoridagi olimlarning fikrlaridan ko‘rinib turibdiki, har qanday so‘zning asosi

hamma vaqt ham son ma’nosini anglatishi shart emas. Chunki, otning so‘z turkumi

sifatida kategorik ma’nosi uning predmetlik ma’nosi bo‘lgani uchun, predmetlik

tushuncha oldingi planga chiqqan paytda predmetning soni ahamiyat kasb etmaydi.

V.G. Guzev va D.M.

Nasilovlar nol ko‘rsatkichli birlik shakl son haqida hech qanday

axborot bermasligini yozib, turkiy tillarda

bir

so‘zi birlik ma’nosini ifodalovchi grammatik

Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika

–

Зарубежная лингвистика

и лингводидактика

–

Foreign Linguistics and Linguodidactics

Issue

–

2

№

4 (2024) / ISSN 2181-3701

251

ko‘rsatkich bo‘la oladi degan xulosaga keladilar [2]. Ularning fikrlarini e’tiborga oladigan

bo‘lsak, kitob so‘zining birlik va ko‘plik shakllari

kitob-kitoblar

emas, balki

bir kitob-

kitoblar

, ya’ni

bir/lar

oppozitsion ko‘rsatkichlardan iborat bo‘lishi kerak. Lekin bu

qarashlarning barchasi, kontekstdan tashqaridagi, masalaning faqat nazariy jihatlari

bo‘lib, amalda ingliz tilida ham, qoraqalpoq tilida ham birlik ma’nosi nol ko‘rsatkichli

shaklda ifodalanadi.

1-jadval

Birlik va ko‘plik shakllari va ma‘nolari

Son kategoriyasi

Birlik

Ko

‘

plik

Shakl

affikssiz shakl

affiksli shakl

Ma‘no

birlik/umumiylik

ko‘plik

Quyidagi misollardan nol ko‘rsatkichli shakl birlik ma’nosini aniq ko‘rsatib

turganini ko‘rishimiz mumkin.

Ana

biraz sóyledi, onıń sózleri kewilli qol shappatlawlar menen bólinip turdı

(T.

Qayıpbergenov).

Bala

úlken adamlarday maǵan qarap basın iydi de, waqtı xosh bolıp tuttıń basına

shıqtı (Ó.

Ayjanov).

Keshe

doktor

kelip oǵan miywa jewiń kerek,

–

dedi (Ó. Ayjanov).

Bu misollarda qalin shriftda yozilgan birlik sonidagi otlarni ko‘plik soniga

aylantirish uchun -

lar

ko‘plik affiksini qo‘shishning o‘zi kifoya. Butun kontekstning

umumiy yoki xususiy ma’noda bo‘lishi otning birlik shakli umumiy yoki birlik ma’nosini

berishini ta’minlaydi.

Otlarning birlik son shaklidagi ma’nolari otning qaysi ma‘no turlariga mansubligiga

bog‘liq bo‘ladi. Birlik/ko‘plik oppozitsiyalari asosan sanaladigan otlarga (konkret otlarga)

tegishli.

Chunki, konkret predmetlargina bitta yoki bittadan ortiq bo‘la oladi.

Misol:

Janet was

a

pretty blooming

girl

(Dickens).

We could see

a

wild stone-walled

park

(Galsworthy).

Bu misollarning barchasida

a/an

artikli noaniqlik va birlik ma’nolarida kelib,

girl,

park, chair

kabi sinfiy nomlarning

bitta namunasini ajratib ko‘rsatib turadi.

Ingliz tilidagi artikllarning so‘z turkumidagi maqomi shu kungacha aniq o‘z

yechimini topmagan masalalardan biridir. Ba’zi olimlar artikllarni so‘zlar deb olib alohida

so‘z turkumiga kiritsa

,

boshqalar ularni ot so‘z turkumidagi aniqlik/noaniqlik

kategoriyasi birliklari sifatida ko‘rib, morfemaning alohida bir turiga kiritadilar.

Komarova va Zapevalovalar [7, 89

] artiklni so‘z birikmasidagi segmentlik xususiyatlari

bo‘yicha sintaksis va morfologiya orasidagi birlik deb hisoblaydilar. Artikllar prepozitiv

yoki postpozitiv tarzda otga birikmasa ham, boshqa so‘z o‘zgartiruvchi morfemalar kabi

otga maxsus ma’no qo‘shadi. Shu jihatdan

,

artikllarga o‘zini morfologik birlik sifatida

tutadigan sintaktik birlik deb qarashimiz ma’qul. Qoraqalpoq tilida otlarning son ma’nosi

morfologik, sintaktik va leksik-semantik usullarda ifodalanadi. Aslida morfologik usul

qo‘shimchalarga bog‘liq usul bo‘lgani uchun son kategoriyasida ko‘pincha otning ko‘plik

shakliga nisbatan ishlatiladi. Lekin A.Q. Urazimbetov birlik son shaklining nol

ko‘rsatkichli shaklda turib birlik ma’nosini berishini morfologik usul deb hisoblaydi

[24, 20]. Misol:

Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika

–

Зарубежная лингвистика

и лингводидактика

–

Foreign Linguistics and Linguodidactics

Issue

–

2

№

4 (2024) / ISSN 2181-3701

252

Jolbarıs shońqıyıp otırdı, biraq názeri mende, ırıldawı pátli

(Á.

Shamuratov).

Bu misolda gap bir dona yo‘lbars haqida ketayotgan bo‘lib, birlik ma’nosini morfologik

nol ko‘rsatkichli shaklda bermoqda. Ya’ni qoraqalpoq tilida nol shaklida turgan har qanday

ot kontekstga qarab birlik ma’nosini ifodalay oladi. Ingliz tilidagi nol ko‘rsatkichli shaklda

turgan otlar turkiy tillardagi xuddi shunday shakldagi otlardan ancha farq qiladi. Chunki

ingliz tilida birlik shaklda sanaladigan otlardan oldin hamma vaqt aniqlik va noaniqlik

artikllar ishlatiladi. Artikllar otlarning ma’nolari o‘zgarishiga bevosita ta’sir o‘tkazib turadi va

birlik, sinfiylik, aniqlik va noaniqlik tushunchalarini keltirib chiqaradi. Ingliz tilidagi

a/an

noaniqlik artikli

one

(bir) sonidan kelib chiqqan (eski ingliz tilida an) va

one

ma’nosi ba’zi

turg‘un so‘z birikmalarida saqlanib qolgan: not a (=one) word did he say; in a (=one minute);

at a time; wait a minute; at a blow; of an age [19, 47]. R. Kuirk

a/an

noaniqlik artiklini urg

’

uli

one

sonining urg

’

usiz ko

’rinis

hi deb

ataydı

[25, 254]. Masalan,

I have two children, a boy and

a girl

gapidagi a boy, a girl so‘zlari birlik ma’nosida ishlatilib, noaniqlik artikli

one

ma’nosini

sust ma’noda ko‘rsatib turadi.

Qoraqalpoq tilida ham ingliz tilidagi kabi otlarda noaniqlik darajasini ifodalovchi

til birliklari mavjud.

Bir

so‘zi faqat aniq sonni bildirib qo‘ymay, noma’lum predmetlar

haqida gapirganda ham qo‘llaniladi. Bunday ma’noda

bir

so‘z ohangsiz aytilib birlik

sonidagi otdan oldin ham ko‘plik sonidagi otlardan oldin ham qo‘llanilaveradi. Shuni
ta’kidlash joizki, otlardagi aniqlik va noaniqlik darajalari son kategoriyasi bilan

chambarchas bog‘liq bo‘ladi va hatto butun yaxlitlikni tashkil etadi.

Ingliz tilida ham, qoraqalpoq tilida ham mantiqiy-semantik jihatdan faqat birlik

sonda turuvchi so‘zlar bo‘lib, ular leksik birlik yoki birlik ma’nosining leksik

-semantik

usulda ifodalanishi deb ataladi. Birlik ma’nosi so‘z semantikasida son ma’nosining bir son

ma’nosiga tenglashuvi orqali namoyon bo‘ladi:

bir, dara, taq, jalǵız, jekke, men, sen, ay,

quyash, Alisher, Berdaq.

Semantik birlik turkumidagi so‘zlarga quyidagilar kiradi:

1) atoqli otlar a) kishi nomlari (antroponimlar):

George, Bayram

b) geografik atamalar

(toponimlar): shahar, davlat, daryo, dengiz, ko‘l, tog‘ nomlari:

Nukus, London, England, the

Nile, Amudaryo, the Black Sea, Aral teńizi, Qarataw

, v) osmon jismlari nomlari:

Mars,

Saturn

g) uy hayvonlari atoqli otlari:

Qutliayaq, Fido

d) mavsumiy oy nomlari:

gúz/autumn, November/noyabr, Sunday/ekshembi

e) kasallik nomlari:

cancer/o‘spe

; f) fan

nomlari sport turlari g) dunyo nomlari:

north, east, south

,

west / arqa, shıǵıs, qubla, batıs

h) gazeta, jurnal, kitob nomlari:

Newsweek, Erkin Qoraqalpoqstan, Qırq qız, Animal Farm

i) tabiatidan yakka predmetlarni ifodalovchi ommaviy nomlar:

moon, sun, earth, oy,

quyash, jer

. Bu so‘zlar ingliz tilida planeta ma’nosida katta harfda va atoqli ot ma’nosida

ishlatiladi:

Earth, Moon, Sun

. 2) odam va hayvonlarning dara azolari nomlari:

bawır/liver,

til/tongue, bas/head, júrek/heart, murın/nose

. 3) abstrakt nomlar:

bilim, baxt, knowledge,

happiness.

Ingliz tilida modda otlari birlik shaklda noaniqlik artikli va ko‘plik shaklida kelib,

shu moddalarning turini, navini ifodalab ularning bir turi, ko‘p turlari ma’nolarini

bildiradi. Ingliz tilida jamlovchi ot shakllari ham birlik ma’nosida va birlik sonda

qo‘llaniladi va birlik fe’llar bilan moslashadi. Jamlovchi otlar deb bir jinsli yoki turli

predmetlarning jamlanib bir butunlikni ifodalovchi ot turlariga aytiladi. Ular bir necha

elementlardan iborat bo‘lsa ham bitta funksiyani bajaradi

. Ingliz tilida jamlovchi otlarga

jonli va jonsiz predmetlardan iborat bo‘lgan so‘zlar kiradi. Sanab bo‘lmaydigan jamlovchi

otlarga jonsizlik kategoriyasidagi otlar kiradi. Jonlilik kategoriyasidagi jamlovchi otlar esa

asosan kishilarga oid so‘zlardir.

Birinchi guruhga

accomodation baggage, cash, change

Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika

–

Зарубежная лингвистика

и лингводидактика

–

Foreign Linguistics and Linguodidactics

Issue

–

2

№

4 (2024) / ISSN 2181-3701

253

clothing, crockery cutlery equipment, food, fruit, furniture, garbage, hardware, jewelry,

junk, wastage

va.

h so‘zlar kirsa, ikkinchi guruhdagi jamlovchi otlarga quyidagilar kiradi:

association, audience, army, band, choir class, firm, club, college, committee, community,

company, crew crowd, department, electorate, enemy, family.

Qoraqalpoq tilida jamlovchi

otlarga quyidagilar kiradi:

adamzat, ag‘ash, el, jemis, komanda, mal, mashina, xalıq,

haywanat, pada, qurt-

qumursqa, shańaraq, shıbın –

shirkey, taslandı.

Ingliz tilida quyidagi so‘zlar

-

s ko‘plik

affiksn

ini olsada, birlik ma’noni ifodalaydi.

Bular turlanmaydigan ko‘plik shaklida turuvchi birlik ma’nodagi so‘zlardir.

1)

News

so‘zi hamma vaqt bir

lik

ma’no

da ishlatiladi:

No news is good news (prov).

2) Fan nomlari:

acoustics, athletics, classics, economics, ethics, gymnastics.

Shu o‘rinda

-

s affiksi so‘z o‘zgartiruvchi affiks vazifasida emas, balki so‘z yasovchi

affiks sifatida xizmat qiladi. Masalan,

linguistics

so’zida

-s

linguistic

sifat so’ziga ulanib ot

yasayapti. Ya’ni

measles, politics, news

va shunga o’xshash so’zlar leksik xususiyatlarga

ega so‘zlardir [22, 244].

3) Ayrim kasallik turlari:

measles, mumps, diabetes, rickets, shingles

.

4) Sport turlari: (a game of)

darts, billiards, checkers, draughts, dominoes

.

Ingliz va qoraqalpoq tillarida ko‘plik shakllar.

Ingliz tilida otlarning son

kategoriyasi ikki guruhga bo‘lib o‘rganiladi: 1) turlanadigan otlar (variable nouns);

2) turlanmaydigan otlar (invariable nouns) [25, 297]. Bular uch xil birlik va ko‘plik

shakllarini hosil qiladi: birlik va ko‘plik oppozitsiyasiga ega bo‘lgan otlar; faqat birlik

shakliga ega bo‘lgan otlar (singularia tantum nouns) va faqat ko‘plik shakliga ega bo‘lgan

otlar (pluralia tantum nouns). Turlanadigan otlar asosan sanaladigan otlar (konkret

otlar) bo‘lib, ular birlik va ko‘plik son qarama

-qarshiligini hosil qiladi. Sanoqsiz otlar esa

(abstrakt, modda otlari

) birlik/ko‘plik ziddiyatiga ega bo‘lmagani uchun turlanmaydigan

otlar guruhiga kiradi. Ko‘plik

affikslarning otga

qo‘shilish usuliga ko‘ra to‘g‘ri va noto‘g‘ri

usullariga ega bo‘lgan ikki xil ko‘plik shakli ajralib chiqadi. To‘g‘ri ko‘p

lik usulida

ko‘p

lik

shakllari so‘zning asosiga

-

(e)s ko‘p

lik q

o‘

shimchasining otga

o‘ng tomondan birikishi

orqali yasaladi.

Ingliz tili orfografik va fonetik xususiyatlarga boy bo‘lib, so‘zlarning

o‘qilishi ularning yozilishi bilan mos kelmaydi. Masalan, ingliz tilidagi

-

(e)s ko‘plik

qo‘shimchasi uchta fonetik variantga ([s], [z], [iz]) ega.

Ular

ning o‘

qilishi

so‘zning oxirgi

fonemasiga bog‘liq.

Agar s

o‘zning oxiri [p], [t], [k], [f], [θ

] undoshlariga tugasa -s affiksi

qo‘shiladi va

k

o‘

plik shakl

[s] tovushini beradi: desks [desks], cats [kæts], jeeps [vi:ps],

bets [bets]. Agar so‘zning oxiri jarangli undoshlarga va unlilarga bitsa [ʌ

,

ɑ:, i:, b, d, g, l, m,

n, o, u, v, w, y], u holda

–

(e)s affiksi [z] tovushini beradi: boys [b

ɔ

iz], friends [frendz].

[s], [ks], [

ʃ], [ß], [ʒ], [ß], [z] kabi undoshlardan keyin

–

(e)s ko‘plik affiksi [ız] bo‘lib

o‘qiladi: matches [mævız], judges [ʌvız], sizes [saizız], mirages [mɪˈ

r

ɑːʒız].

Imlo qoidalari:

Ingliz tilida otlarga -s yoki -

es ko‘plik affikslarining qo‘shilishi

otlarning oxirgi tovushining qanday bo‘lishiga bog‘liq. Agarda so‘zning oxiri

-s, -ss, -sh, -

ch, -z, -x, -o, -y, -

f harflariga tugaydigan bo‘lsa, unda bu so‘zlarga

-

es affiksi qo‘shiladi:

bus-

buses, bush-bushes, bench-benches, box-boxes, buzz-buzzes.

o

harfiga bitgan so‘zlarga

-s yoki -

es qo‘shilib otning ko‘plik shakllari

-os yoki -oes

ko‘rinishida bo‘ladi.

Agar

o

harfi unlilardan keyin kelsa (e+o; i+o; y+o; o+o; w+o), u holda

ko‘plik shakli

-os

orfografik shaklida bo‘ladi:

bamboos, cuckoos, embryos, kangaroos,

portfolios, radios, stereos, studios.

Chet tillardan o‘zlashtirilgan va qisqartirilgan so‘zlarning ham ko‘plik shakli

-os

ko‘rinishida bo‘ladi:

dynamos, Eskimos, flamingos, hippos (hippopotamus), kilos

(kilogram), memos (memoranda), pesos, photos (photograph), pianos (pianoforte).

Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika

–

Зарубежная лингвистика

и лингводидактика

–

Foreign Linguistics and Linguodidactics

Issue

–

2

№

4 (2024) / ISSN 2181-3701

254

oes

ko‘rinishidagi ot so‘zlar:

domino-dominoes, echo-echoes, embargo embargoes,

hero-heroes, negro-negroes, potato-potatoes, tomato-tomatoes

.

Ba’zi so‘zlar

-os yoki -oes variantlarining istalgan birida kelishi mumkin:

buffalo-

buffalos/buffaloes, cargo-cargos/cargoes, mosquito-mosquitos/mosquitoes, tornado-

tornados/tornadoes, volcano-volcanos/volcanoes.

y

harfi undoshlardan keyin kelsa

i

ga o‘zgaradi va

-es affiksini oladi:

sky-skies

. Lekin

unlilardan keyin

y

harfi o‘zgarishsiz qoladi:

boy-boys, day-days, guy-guys, key-keys.

Agar ot so‘zlar [f] (yozuvda

-f va -fe) unsiz frikativ tovushiga yakunlansa

f

harfi unli

turi hisoblangan [v] tovushiga almashadi va -

es ko‘plik affiksini oladi. Hosil bo‘lgan

ko‘plik shakli [vz] bo‘lib o‘qiladi:

calf

–

calves; knife

–

knives.

Yozilishi -

ves

o‘qilishi [vz] bo‘lgan so‘zlarga quyidagilar kiradi:

calf-calves, elf-elves,

half-halves, leaf-leaves, life-lives, loaf-loaves, knife-knives, self-selves, sheaf-sheaves, shelf-

shelves, thief-thieves, wife-wives, wolf-wolves.

Ba’zi otlarda [f] o‘zgarishsiz qoladi:

belief-beliefs, brief-briefs, chief-chiefs, cliff-cliffs,

cuff-cuffs, giraffe-giraffes, gulf-gulfs, handkerchief-handkerchiefs

.

Quyidagi otlar -ves va -

fs ko‘rinishida kelishi mumkin:

dwarf-dwarfs/dwarves, hoof-

hoofs/hooves, scarf-scarfs/scarves, wharf-wharfs/wharves.

Otning oxiri -th harflariga yakunlansa -th hamma vaqt unsiz frikativ [

θ

] tovushini

beradi. Lekin -

s ko‘plik affiksi qo‘shilganda [θs] yoki [ðz]

tovushlarini beradi. Quyidagi

so‘zlarda

-

ths ko‘plik shakli [ðz] bo‘lib aytiladi: mouth [maʊθ

]~mouths [ma

ʊðz], path

[pa:

θ]~paths [pa: ðz], bath [ba:θ]~baths [ba: ðz], [θ

s] tovush beruvchilarga berth ~

berths [b

ɜ

:

θ

s], births, deaths, lengths, clothes, faiths, heaths.

Noto‘g‘ri ko‘plik shakllari eski ingliz tili qoldiqlari bo‘lib, asosan ichki fleksiya

(tubdagi unlilarning o‘zgarishi) orqali yasaladi:

man-men, woman-women, foot-feet, tooth-

teeth, goose-geese, mouse-mice, louse-lice

.

Ko‘plikning bu turini Amerika tilshunoslari

portmanteau morph

deb atashadi.

Bu termin ikki morfemadagi ma’noning (man +s) bitta

morfemada (men) jamlanishiga ishlatiladi [14, 38].

Noto‘g‘ri ko‘plikning ikkinchi turi bu –en qo‘shimchasi bilan yasaladigan

ko‘pliklardir.

-

en ko‘plik affiksi uchta otda uchraydi: ox

-oxen, child-children, brother-

brethren. S. Grinbaum Amerika ingliz tilida birlik sonidagi

ox

so‘zining to‘g‘ri ko‘plik

(oxes) va tub ko‘plik (ox) turlarida uchrashini yozadi. Shuningdek, ingliz tilining

dialektlarida eski ingliz tilidan saqlanib qolgan

eyen

(eyes),

shoen

(shoes),

flen

(fleas) va

housen

(houses) so‘zlarining qo‘llanib kelayotganligini keltiradi. Bu shevalarda noto‘g‘ri

shakldagi otlarning

mouses, louses, sheeps, swines, deers

kabi to‘g‘ri ko‘plik

shakllari ham

uchraydi. Hatto

mens, childrens, mices

kabi juft ko‘plik shakllarida uchraydi [

20, 102-106].

Ayrim otlarning ko‘plik shakli hech qanday ko‘plik affikslarini olmaydi va ularning

birlik va ko‘plik son ma’nolari so‘zning asosi orqali ifodalanadi. Bu so‘zlarning birlik va

ko‘plik shakllari bir xil bo‘lganligi uchun ularni omonim, neytral yoki izomorf shakllar

deb atashimiz mumkin.

Ularning birlik yoki ko‘plik son shaklida ekanligi fe’l shakllari,

noma’lum artikl, olmoshlar va sonlar orqali aniqlanadi

.

Nol ko‘rsatkichli otlarga

quyidagilar kiradi:

a deer-two deer, one sheep-two sheep, one offspring-two offspring, a

fish-two fish, a swine-two swine, a trout-two trout, one dice-two dice, moose-moose.

Nol ko‘rsatkichli ko‘plik shakli ov sportida qo‘llaniladigan hayvon turlarining

ovdagi massasiga nisbatan qo‘llaniladi.

Buning sababi bu hayvonlarning poda shaklida

hayvonlar massasi holatida bo‘li

shi va ularni sanash imkoniyatining mavjud emasligidan

deb qarash mumkin. Bu hayvonlarning podalari

of

-frazalar bilan ifodalanadi:

a flock of

fish, a herd of swine, a shoal of fish, a school of fish

.

Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika

–

Зарубежная лингвистика

и лингводидактика

–

Foreign Linguistics and Linguodidactics

Issue

–

2

№

4 (2024) / ISSN 2181-3701

255

Millat nomlari shakllari shu millatga mansub kishilarni ifodalashda qo‘llaniladi:

a

Brazilian, a Mongolian

. Bunday so‘zlarning ko‘plik shakli

–

(e)s affiksi bilan yasalib,

ulardan oldin

the

artikli qo‘llaniladi:

a Brazilian-the Brazilians

. Lekin -ch -ese -sh va -iss

qo

‘

shimchalari

bilan yasaladigan millat nomlarining ko‘plik shakllarida nol ko‘rsatkichli

ko‘rinishda bo‘ladi:

a Chinese-the Chinese, a Swiss-the Swiss, a Japanese-the Japanese, a

Portuguese-the Portuguese

.

Barcha miqdor, uzunlik va og‘irlik o‘lchov birliklari hamda pul birliklari son

turkumidagi so‘zlardan keyin nol ko‘rsatkichli ko‘plikda ishlatiladi.

Uzunlik va vazn

o‘lchov birliklari bo‘lgan

foot

va

pound

sonlardan oldin nol shaklida yoki ko‘plikda

(og‘zaki tilda) ishlatiladi:

She’s only five foot/feet tall

.

Pound

pul birligi sifatida sonlardan

keyin nol yoki to‘g‘ri ko‘plikda ishlatiladi:

This ticket costs only two pound (s) fifty/two

pounds

.

Ingliz tiliga lotin, yunon, fransuz va b

. chet tillardan o‘zlashtirilgan ayrim so‘zlar

shu tillardagi birlik va ko‘plik morfologik shakllarida qo‘llanadi. Lekin bu tub shakllar

ko‘pincha ilmiy kontekstlarga xos bo‘lib, oddiy hollarda bu so‘zlarning ba’zilari ingliz

tilining o‘zidagi unumli

-

s ko‘plikda ishlatiladi:

formula

(oddiy hollarda) -

formulae

(matematika, lingvistika, v.h. fanlarda),

antennas

(elektron qurilma sifatida) -

antennae

(biologiyada).

Lotincha birlikdagi -

us [ǝs] ko‘plikda

-

i [ai] shaklida bo‘ladi: stimulus –

stimuli.

us-i:

alveolus-alveoli, bacillus-bacilli, stylus-uslubi, uterus-teri.

-

ɑ [ǝ]

–

ae [i:]:

alumna-alumnae, alga-algae, larva-larvae.

-um [

ə

m] -a [

ə

]:

bacterium-bacteria, corrigendum, desideratum, erratum, ovum

.

-ex, -ix -ices [isi:z]:

codex-codices.

Appendix va index so‘zlarining ko‘plik son shakllari ikki ma’noli: 1)

appendix-

appendixes

(ko‘r ichak),

appendix-appendixes/appendices

(kitob oxiridagi ilovalar);

index-

indices

(indeks-matematik atama);

index-index

(kitobdagi mavzular indeksi).

Yunoncha:

-is [is]-es [i:z]:

analysis

[analysis]-

analyses

[analyssi:z],

axis, basis, crisis,

diagnosis, ellipsis, emphasis, hypothesis, parenthesis, psychosis, synopsis

.

Hozirgi qoraqalpoq yozma adabiy tilida ko‘plik son ma’nosi

-lar

va

-ler

affikslari

bilan ifodalanadi.

Bu ikki affiksning yozilishi va o‘qilishida hech qanday farq

kuzatilmaydi.

Bu affikslar otlarga tovush va bo‘g‘in ohangdoshligi asosida qo‘shiladi

.

Bo‘g‘in

singarmonizmi

deganda bo‘g‘in tarkibidagi tovushlarning yo‘g‘on va ingichkaligi

nazarda tutiladi. Ya’ni agar so‘zning oxiri yo‘g‘on bo‘g‘inli bo‘lsa,

q

o‘shimchaning yo‘g‘on

turi qo‘shiladi

.

So‘zning oxiri ingichka bo‘g‘inli bo‘lsa, qo‘shimchaning ingichka varianti

birikadi [3, 49].

Otning oxirgi bo‘g‘ini tarkibida til orti (a, i, o, u) yo‘g‘on tovushlari bo‘lsa,

unda bu otlarga yo‘g‘on ovozga ega

–

lar

birikishi, til oldi (a, e, i, o‘, u) ingichka

tovushlilaridan iborat bo‘g‘inlarda jarangga ega

–

ler

affiksi qo‘shiladi. Ingliz tilida ko‘plik

affiksining birikishi oxirgi bo‘g‘inning yo‘g‘on yoki ingichkaligiga emas, balki so‘z

oxiridagi unli va undoshlarningga bog‘liq bo‘lsa, qoraqalpoq tilida oxirgi undosh

tovushlar unchalik katta rol o‘ynamaydi. Lekin ko‘pchilik tillardagi kabi qoraqalpoq tilida

ham yuqoridagi singarmonizm qonuniga bo‘ysinmaydigan so‘zlar uchraydi. Masalan,

oxirgi

bo‘g‘inlari

u

tovushiga ega bolgan chet tillardan o‘zlashgan so‘zlarda

u

unlisi

ú

tovushiga o‘xshab o‘qiladi va natijada ular

–

ler

affiksini qabul qiladi:

lozung-lozungler,

galstuk-galstukler, fartuk-fartukler, punkt-punktler, pult-pultler, pulsler.

Shuningdek, rus

va boshqa tillardan olingan

–

rk, -nk

–

sk, -kt, -

ks kabi tovushlarga bitgan so‘zlarda, oxirgi

bo‘g‘indagi tovushlar til orti unlilari bo‘lsa ham ularga

–

ler

affiksi qo‘shiladi:

parkler;

bankler; tankler; faktler, faksler

.

Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika

–

Зарубежная лингвистика

и лингводидактика

–

Foreign Linguistics and Linguodidactics

Issue

–

2

№

4 (2024) / ISSN 2181-3701

256

Bularga

–

ler

affiksining

qo‘shi

lishid

a bu so‘zlardagi –k tovushining ta’siri alohida.

Chunki qoraqalpoq tilidagi tub so‘zlarda –

k- va

–

g- undoshlaridan oldin va keyin ingichka

–i tovushi ishlatiladi, uning yo‘g‘on turi bo‘lgan –ı tovushi esa deyarli ishlatilmaydi.

Bunday tafovutni

–

b dan keyin

–l keladigan rus tilidan o‘zlashgan so‘zlarda ham

kuzatamiz:

korabl-korabller, ansambl-ansambller

.

Rus tilidan o‘zlashgan

tufli

(туфли) asarlarda

tuflilar

yoki

tufliler

shaklida

uchraydi. Misol:

Tuflilarına iyneniń kózindey ılay jabıssa...(T.Qayipbergenov).

Hayallardıń tuflileriniń kópligi sonshelli...(T.Qayipbergenov).

Parol

so‘zidagi

o

tovushi qoraqalpoq tilida

ó

tovushini beradi va

–

ler

affiksini oladi:

paroller.

Rus tilidagi bosh harflardan olingan GAI (yo‘l patrul xizmati) qisqartmasida

a

tovushi o‘qilishda

á

tovushiga o‘xshab ketadi va natijada bu so‘zga ham

–

ler

affiksi

qo‘shiladi: GAI+ler. Og‘zaki nutqda rus tilidan kirgan

cifr

(цифр),

shifer

(шифер)

so‘zlardagi –

f

tovushining ortidan epenteza usulida

–ı tovushi qo‘shib aytiladi: [cifır],

[shifır]. Bu hodisa bunday so‘zlarning ko‘plik shaklining

–

ler

emas, balki

–

lar

affiksi orqali

yasalishiga sabab bo‘ladi:

cifrlar, shiferlar

.

Poyezd

so‘zi qoraqalpoq tilida [poyız] bo‘lib

o‘qiladi va bu so‘zning ham ko‘plik shakli

poyezdlar

ko‘rinishida bo‘ladi. Misol:

Ortańnan

poezdlar óter qıshqırıp (Á. Ájiniyazov).

Qoraqalpoq tilida

q

va

x

kabi portlovchi undoshlardan keyin til oldi (a, e, i, ó, ú)

unlilari deyarli uchramaydi, shuning uchun arab tilidan kirib kelgan

tariyx

kabi

so‘zlardan keyin oxirgi bo‘g‘inning ingichkaligiga qaramasdan til orti unlilari yoki shu

unlilarga ega affikslar ishlatiladi:

tariyxı; tariyxları, xalıqları, qılıqları

va h.

Mis:

Ullı tariyxlardıń gúwası boldı (I. Yusupov).

Ko‘rib turganingizdek, qoraqalpoq tilida so‘zlarga affikslarning qo‘shilishida

tovushlarning imlo qoidalari bilan birga ularning fonetik qonuniyatlari ham muhim rol

o‘ynaydi.

XULOSA

3-jadval

Ingliz va qoraqalpoq tillaridagi otlarda ko‘plik son ko‘rsatkichlarining morfologik

xususiyatlariga quyidagi jadval orqali qiyosiy xulosa qilishimiz mumkin.

№

Ko‘

plik son shakllarini yasovchi

morfologik usıllar

Ingliz tili

Qoraqalpoq tili

1

affiks

book-books

child-children

kitap-kitaplar

2

Ø ko‘

plik (birlik-k

o‘

plik omonim)

sheep-sheep

–

3

ishki flektsiya

man-men

–

4

chet-tillaridan kirgan k

o‘

plik shakl

thesis-theses

–

Shunungdek ingliz tilida ko

‘pliknińg –

s va

–es imlo variantları [s], [z], [ız] fonetik

variantlarini hosil qiladi. Qoraqalpoq tilidagi

–

lar va

–

ler affikslarining oqilishi [lar], va

[ler] shaklida bo

‘

ladi. Xulosa qilib yana shuni aytishimiz mumkinki, son grammatik

kategoriyasi barcha tillarga xos bo‘lgan universal tushuncha bo‘lgani bilan turli tillar

Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika

–

Зарубежная лингвистика

и лингводидактика

–

Foreign Linguistics and Linguodidactics

Issue

–

2

№

4 (2024) / ISSN 2181-3701

257

oilasiga kiruvchi qoraqalpoq va ingliz tillaridagi otlarda birlik va ko’plik ma’nolariining

grammatik vositalar bilan ifodalanishida bir qancha farqlar borligini ko‘rdik. Bu
xususiyatlar asosan so‘zlarning birlik ma’nosini ifodalovchi alohida sintaktik vositalarga,

so‘zning o‘z semantikasiga va eng asosiysi kontekstga daxldordir.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

RO‘YXATI:

1.

Бархударов Л. С. Очерки по морфологии современного английского

языка/Л.С. Бархударов. –

М., 1975. 156 с.

2.

Гузев В.Г., Насилов Д.М. К интерпретации категории числа имен

существительных в тюркских языках // Вопросы языкознания. –

1975.

–

№3. –

С.

98-111

3.

Дәўлетов А. Қарaқалпақ

тилинде сингармонизм. Нөкис –

1993.

4.

Дмитриев Н.К. Грамматика башкирского языка. –

М.–Л.

:

Изд

-

во АН СССР,

1948.

–276 с.

5.

Дубровина М.Э. К вопросу о количественном значении тюркской

субстантивной основы. Вестник Санкт

-

Петербургского университета. Сер. 9. 2007.

Вып. 3. Ч.

I.

6.

Камалова Р. Т. Категория лица, числа и притяжательности в татарском

языке в сопоставлении с английским и немецким языками: дисс… канд. филол.

наук /Р. Камалова –

Казань, 2010. –

218с.

7.

Комарова З.И., Запевалова Л.А. Функционально

-

семантическая категория

единичности в русском и английском языках: монография. –

Екатеринбург: Изд

-

во

УрФУ, 2010. –

236 с.

8.

Любимов К.М. О числовом значении нулевой формы тюркских

существительных

/ К.М. Любимов // Советская тюркология. –

1972.

–

№5. –

С. 78

-83.

9.

Мурясов Р.З. Категория числа в разноструктурных языках в контрастивно

-

типологическом видении. Вестник Башкирского университета. 2016. Т. 21. №1.

10.

Насыров Д.С. Қарaқалпақ

тилинде көплик категориясы. Нөкис –

1961.

11.

Қыдырбаев

А. Ҳәзирги қарақалпақ тилинде атлық сөзлер. Нөкис, 1961.

12.

Рахматжонова К.А. Ҳиндий ва ўзбек тилларида сон ва келишик грамматик

категорияларининг чоғиширма типологияси. –

Тошкент, 2022. –

120 б.

13.

Хаймович Б. С. Роговская Б. И. Теоретическая грамматика английского

языка. Москва. 1987.

14

. Хлебникова, И.Б. Основы английской морфологии: учебное пособие / И.Б.

Хлебникова. –

3-

е изд., испр.

–

М.: Высшая школа, 2004.

–

135 с

.

15.

Ҳәзирги қарақалпақ

тили морфология. ‹‹Қарaқалпақстан баспасы››

Нөкис

-1981.

16.

Ҳәзирги қарақалпақ

әдебий

тилиниң грамматикасы. Нөкис: ‹‹Билим››

–

1994. 451 бет.

17. Buranov, J., Hashimov, U., Ismatullaev, H. English grammar (Morphology and

Syntax), O’qituvchi nashriyoti, Toshkent

-1974.

18.

Dáwletov A., Dáwletov M., Qudaybergenov M. Házirgi qaraqalpaq ádebiy tili.

morfemika. Morfonologiya. Sóz jasalıw. Morfologiya. Nókis, Bilim, 2010. 251 b.

19.

Ganshina, M.A. English Grammar /М.А. Ganshina, N.M. Vasilevskaya.

-Ninth

edition, revised. M.: Higher School Publishing House, 1964.

–

548p

20. Greenbaum S. 1996.

The Oxford English Grammar.

Oxford University Press Inc.,

New York

Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika

–

Зарубежная лингвистика

и лингводидактика

–

Foreign Linguistics and Linguodidactics

Issue

–

2

№

4 (2024) / ISSN 2181-3701

258

21. Greville G. Corbett. Number. Cambridge University Press, 2004.

22. Huddleston, Rodney. 1984.

Introduction to the Grammar of English

[Cambridge

Textbooks in English]. Cambridge: Cambridge University Press.

23. Jespersen, Otto 1924. The Philosophy of Grammar. London: Allen and Unwin.
24.

Orazımbetov A.Q. Házirgi qaraqalpaq tilinde san mánisiniń ańlatılıwı.

Qaraqalpaqstan baspası, Nókis

, 2010.

25. Quirk Randolph, Sidney Greenbaum, Geoffrey Leech, and Jan Svartvik. 1985.

A

Comprehensive Grammar of the English Language.

London and New York: Longman.