Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная
лингвистика
и
лингводидактика
–
Foreign
Linguistics and Linguodidactics
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics
Lexical analysis of diminutive and affectionate words in
the Uzbek language
Umida AZIMOVA
1
Tashkent State University of Economics
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received April 2025
Received in revised form
10 April 2025
Accepted 2 May 2025
Available online
25 June 2025
This article examines words expressing diminutive and
endearing meanings in the Uzbek language through lexical
analysis. It analyzes the formation methods of diminutive and
affectionate words, their semantic features, and emotional-
aesthetic functions in speech. Additionally, the role of these
words in oral communication and their significance as
expressive devices in folklore are explored. The analysis reveals
their formation using affixes, contextual shifts in semantic load,
and emotional and sociolinguistic functions through examples.
This study aims to determine the position of diminutive and
affectionate words as a lexical resource in modern Uzbek
language.
2181-3701
/©
2025 in Science LLC.
https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol3-iss6
This is an open-access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru
Keywords:
diminutive,
endearment,
affix,
lexical analysis,
semantics,
Uzbek language,
emotional expression,
oral speech,
emotional load,
linguistics.
O‘zbek tilidagi kichraytirish
-
erkalash so‘zlarining leksik
tahlili
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar
:
kichraytirish,
erkalash,
affiks,
leksik tahlil,
semantika,
o‘zbek tili,
hissiy ifoda,
og‘zaki nutq,
emotsional yuklama,
tilshunoslik.
Mazkur maqolada o‘zbek tilidagi kichraytirish va erkalash
ma’nolarini ifodalovchi so‘zlar leksik tahlil asosida o‘rganiladi.
Kichraytirish-
erkalash so‘zlarining shakllanish usullari, ularning
semantik xususiyatlari va nutqdagi hissiy-estetik yuklamalari
tahlil qilinadi. Shuningdek, bu so‘zlarning og‘zaki nutqdagi roli,
xalq og‘zaki ijodidagi ifoda vositasi sifatidagi o‘rni ham ko‘rib
chiqiladi. Tahlil davomida ularning affikslar yordamida yasalishi,
kontekstga qarab ma’no yuklamasining o‘zgarishi, emotsional va
sotsiolingvistik funksiyalari misollar asosida ochib beriladi. Ushbu
maqola kichraytirish-
erkalash so‘zlarining zamonaviy o‘zbek
tilidagi leksik boylik sifatidagi o‘rnini aniqlashga qaratilgan
.
1
Associate Professor, Tashkent State University of Economics. E-mail: umida19720409@gmail.com
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
6 (2025) / ISSN 2181-3701
274
Лексический анализ уменьшительно
-
ласкательных
слов в узбекском языке
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
уменьшительность,
ласкательность,
аффикс,
лексический анализ,
семантика,
узбекский язык,
эмоциональное
выражение,
устная речь,
эмоциональная нагрузка,
языкознание.
В данной статье на основе лексического анализа
исследуются
слова,
выражающие
значения
уменьшительности и ласкательности в узбекском языке.
Анализируются способы образования уменьшительно
-
ласкательных слов, их семантические особенности и
эмоционально
-
эстетическая нагрузка в речи. Также
рассматривается роль этих слов в устной речи, их функция
как средства выразительности в устном народном
творчестве. В ходе анализа на примерах раскрывается их
образование с помощью аффиксов, изменение смысловой
нагрузки в зависимости от контекста, эмоциональные и
социолингвистические
функции.
Данная
статья
направлена на определение места уменьшительно
-
ласкательных слов как лексического богатства в
современном узбекском языке.
KIRISH
O‘zbek tilida kichraytirish va erkalash ma’nolarini ifodalovchi so‘zlar nutqqa
noziklik, mehr-
oqibat va iliqlik bag‘ishlaydi. Bu
so
‘
zlar tilimizda ko
‘
p hollarda affikslar
yordamida yasaladi va kundalik hayotda, ayniqsa, og
‘
zaki nutqda keng qo
‘
llaniladi.
Kichraytirish-
erkalash so‘zlari f
aqat grammatik shakl emas, balki muayyan hissiy
munosabatni ham bildiradi. Ular bolalarga, yaqin kishilarga yoki mehr ifodalangan
buyum va hodisalarga nisbatan qo‘llanadi.
Har bir millatning tili uning ruhiyati, dunyoqarashi va qadriyatlarini ifodalovchi
m
uhim vositadir. O‘zbek tili ham ming yillik tarixga ega bo‘lgan boy va rang
-barang leksik
qatlamlarga ega bo‘lib, unda insoniy tuyg‘ular, munosabatlar, hissiy holatlar o‘z ifodasini
topgan. Ayniqsa, kichraytirish va erkalash ma’nolari yuklangan so‘zlar bu
borada alohida
o‘rin tutadi. Ushbu so‘zlar orqali nafaqat predmet yoki shaxsning kichikligi, balki unga
nisbatan bo‘lgan mehr, iliqlik, samimiyat kabi hissiyotlar ham ifodalanadi. Tilshunoslik
nuqtai nazaridan bunday so‘zlarni o‘rganish ularning grammatik
shakllanishi, leksik-
semantik xususiyatlari va madaniy-
ma’naviy yuklamasini ochib berishga xizmat qiladi.
Mazkur maqolada o‘zbek tilidagi kichraytirish
-
erkalash so‘zlarining shakllanish usullari,
ularning emotsional va ijtimoiy funksiyalari hamda xalq og‘zaki ijodidagi o‘rni leksik
jihatdan tahlil qilinadi.
TAHLIL VA NATIJALAR
O‘zbek tilshunosligida otlarning kichraytirish
-erkalash shakli va uning uslubiy
tarafdan farqlanuvchi jihatlari, shuningdek, ushbu shakl yasovchilarning qo‘llanish
doirasi va
tarixiy o‘zagi haqida ilmiy o‘rganishlar nisbatan kamroq uchraydi. Ma’lumki,
kichraytirish-
erkalash shakllari otlarda leksik ma’noga qo‘shimcha ma’no yuklaydi, bu
ma’no me’yordagi so‘zga nisbatan kichiklikni ifodalanganligi uchun o‘zbek tildagi norma,
ya’ni paradigma qolipida o‘rganilishi til me’yorlariga mos keladi. Bu ma’lumot
G‘.
Abdurahmonov, Sh.
Shukurovlarning “O‘zbek tilining tarixiy grammatikasi” o‘quv
qo‘llanmasida ham kichraytirish ma’nosida kelganligiga guvoh bo‘lamiz.
Masalan, Beg-u
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
6 (2025) / ISSN 2181-3701
275
begch
ɘ
va nokar-
u sardaro‘ tamam zalim va fasiq edi. Bu tarafdan kichraytirish shakli
alohida ma’no yuklash xususiyatiga ega, erkalash shakli alohida ma’no yuklash
xususiyatiga ega.
Leksika
(yun. lexis
–
soʻzga oid, lugʻaviy) –
tildagi barcha soʻzlar va iboralar
yigʻindisi, tilning lugʻat tarkibi. Leksika maʼlum qonun
-
qoidaga boʻysunuvchi izchil va
murakkab tizimdan iborat.
Kichraytirish-
erkalash so‘zlari leksik
-
semantik jihatdan ikki asosiy turga bo‘linadi:
1.
Kichraytirish ma’nosidagi so‘zlar
–
hajm yoki
miqdorni kichik qilib ko‘rsatadi:
kitobcha, qushcha, ko‘zchalar
.
2.
Erkalash ma’nosidagi so‘zlar
–
mehr, iliqlik, samimiyat bildiradi:
oyijon,
bolajon, singlimcha, ukamjon
.
Bu ikki guruh ko‘pincha bir
-
biriga o‘zaro bog‘liq holda ishlatiladi. Masalan,
bola
so‘zidan yasalgan
bolajon
so‘zi nafaqat bolaning kichikligini, balki unga nisbatan mehrni
ham ifodalaydi.
Kichraytirish-
erkalash so‘zlarining yasalishida quyidagi qo‘shimchalardan keng
foydalaniladi:
✓
-cha:
qushcha, qizcha, uycha
✓
-gina/-kina:
ko‘zgina, kitobgina
✓
-jon:
opajon, ukajon, dadamjon
✓
-voy/-boy:
qizvoy, bolaboy
✓
-gul:
qizgul, oyigul
Ba’zida
ushbu affikslar kombinatsiyalab ham ishlatiladi:
oyijoncha, bolajongina
,
bu esa ifodaning yanada mehrli va hissiy bo‘lishini ta’minlaydi.
O‘zbek til
ida kichraytirish-
erkalash ma’nosini ifodalovchi so‘zlar ko‘pincha maxsus
affikslar yordamida yasaladi. Bu affikslar nafaqat predmet yoki shaxsning kichikligini
bildiradi, balki unga nisbatan bo‘lgan iliq munosabat, mehr, samimiyat va hurmat kabi
hissiy ho
latlarni ham ifodalaydi. Bu kabi so‘zlar asosan og‘zaki nutqda faol qo‘llanilib,
nutqqa estetik va emotsional ohang baxsh etadi.
Ba’zan bu affikslar birgalikda ham ishlatiladi:
bolajongina, opajoncha, ukajonvoy
,
bu esa hissiy rang-baranglikni
kuchaytiradi. Shuningdek, bunday so‘zlar ko‘pincha yaqin
qarindoshlar, bolalar, hayvonlar, sevimli buyumlar yoki joylarga nisbatan ishlatiladi.
Misollar:
➢
Bolajon bugun maktabga bordi
–
“bola” so‘ziga “
-
jon” qo‘shimchasi qo‘shilib, unga
nisbatan mehr ifodalangan.
➢
Qushchani qo‘limga oldim
–
“qush” so‘ziga “
-
cha” qo‘shimchasi orqali
kichraytirish, yumshoqlik ifoda etilgan.
➢
Opajonim osh pishiryapti
–
bu yerda “opa” so‘ziga “
-
jon” orqali hurmat va iliqlik
ifodalangan.
Kichraytirish-
erkalash so‘zlari xalq og‘zaki
ijodida, ayniqsa ertaklar, qo‘shiqlar,
maqollar, topishmoqlarda keng ishlatiladi. Ular xalq tilining tabiiyligi, obrazliligi va hissiy
ifoda kuchini oshiradi. Misol uchun:
“Bolajon bo‘lsang, mehrga to‘yasan”
degan maqolda
bolajon
so‘zi orqali mehrli, yaxs
hi bola nazarda tutiladi.
Tilshunos olimlarning fikriga ko‘ra, bu turdagi so‘zlar bolalar tili va oilaviy muhitda
shakllanadi, keyinchalik esa umumxalq tilida ham mustahkam o‘rnashadi. Ular ijtimoiy va
madaniy muhitda hissiy aloqalarni mustahkamlashda xizmat qiladi.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
6 (2025) / ISSN 2181-3701
276
Shuningdek, bu so‘zlar genderga xos ifodalarni ham o‘zida mujassam etadi.
Masalan,
gul
va
jon
qo‘shimchalari asosan ayollarga nisbatan,
voy
esa ko‘proq bolalar va
hayvonlarga nisbatan ishlatiladi.
Tahlil shuni ko‘rsatadiki, o‘zbek tilida kichray
tirish-
erkalash so‘zlari bir necha
funksional yuklamalarni bajaradi:
➢
Emotsional ifoda
: so‘zga iliqlik, samimiyat, mehr
-
oqibat qo‘shadi.
➢
Ijtimoiy-psixologik aloqa
: ota-
ona va bola, o‘qituvchi va o‘quvchi, do‘stlar
o‘rtasidagi yaqinlikni ifodalaydi.
➢
Estetik ifoda
: she’riyatda, xalq og‘zaki ijodida obrazlarni yumshatish,
go‘zallashtirish uchun xizmat qiladi.
Masalan, “
Bolajonlarimiz maktabga bordilar
” degan jumla oddiy “
Bolalar maktabga
bordilar
” jumlasiga nisbatan iliqroq, hissiyroq eshitiladi.
Kichraytirish-
erkalash so‘zlarining ahamiyati xalq maqollari, ertaklar va adabiy
asarlarda ham ko‘zga tashlanadi. Ularda bu so‘zlar mehribonlik, yaqinlik, beg‘uborlik kabi
fazilatlarni tasvirlashda keng ishlatiladi.
O‘zbek tilidagi kichraytirish
-
erkalash so‘zlar
i ustida olib borilgan leksik tahlil shuni
ko‘rsatadiki, bu turdagi so‘zlar ko‘p funksiyali, hissiy
-estetik yuklamasi kuchli va ijtimoiy
aloqa vositasi sifatida faol ishlatiladigan birliklardandir. Tahlil jarayonida aniqlanishicha,
kichraytirish-erkalash a
ffikslari orqali yasalgan so‘zlar nafaqat predmet yoki shaxsning
hajman kichikligini, balki unga nisbatan bo‘lgan munosabat –
mehr, iliqlik, e’tibor va
samimiyatni ham ifodalaydi.
So‘z yasalishida qo‘llaniladigan affikslar (–
cha,
–
gina,
–
jon,
–
voy,
–
gul va b.)
so‘zlarga emotsional
-psixologik ohang beradi va ular orqali nutq jarayonida ijtimoiy
yaqinlik darajasi, til egasining ichki munosabati seziladi. Xususan, bu birliklar bola tilida,
onalik tilida, yaqin qarindoshlar o‘rtasidagi suhbatda, badiiy adabiyotda va xalq og‘zaki
ijodida eng ko‘p qo‘llanadi.
Shuningdek, bu birliklarning leksik ma’nosi doimiy emas, balki kontekstga qarab
o‘zgaruvchan bo‘lib, ayrim hollarda kulgi, kinoya, yoki achinish ma’nolarini ham kasb
etishi mumkin. Tahlillar shuni ko‘rsatadik
i, kichraytirish-
erkalash so‘zlari tilning boyligi,
emotsional imkoniyatlari va madaniy qirralarini ifodalashda alohida o‘rin egallaydi.
Ular
nafaqat grammatik, balki sotsiolingvistik va pragmatik jihatdan ham o‘rganishga
arzigulik hodisadir.
XULOSA
O‘
zbek tilida kichraytirish-
erkalash so‘zlari nafaqat grammatik jihatdan murakkab,
balki ma’naviy
-
estetik yuklamasi boy bo‘lgan so‘zlardir.
Ular milliy mentalitetimiz,
axloqiy qadriyatlarimiz va nutq madaniyatimizning ajralmas qismidir. Tilshunoslik
nuqtai n
azaridan ularni o‘rganish –
faqat lug‘aviy boylikni emas, balki xalqimizning
ma’naviy olamini ham ochib beruvchi vosita bo‘lib xizmat qiladi. Shunday ekan,
kichraytirish-
erkalash so‘zlarini chuqur o‘rganish va ularni tilda faol qo‘llash til
madaniyatini yuksaltirishda muhim ahamiyatga ega.
Demak, kichraytirishda narsa yoki kimsaning hajmi yoki yoshi tarafidan yosh va
kichikligini bildirsa, erkalashda esa biror narsa yoki kimsaga bo‘lgan yaqinlik va mehrni
ifodalash uchun qo‘llaniluvchi so‘z, iboralar va xat
ti- harakatga aytiladi.
O‘zbek tilidagi kichraytirish
-
erkalash so‘zlari nafaqat tilning grammatik boyligini,
balki xalqimizning mehr-oqibat, samimiyat va estetik didini ham aks ettiradi. Bu turdagi
so‘zlar orqali insonlar o‘zaro munosabatda iliqlik, yaqinl
ik, hurmat va mehr-muhabbatni
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
6 (2025) / ISSN 2181-3701
277
ifodalaydilar. Ular ayniqsa bolalarga, yaqin qarindoshlarga va sevimli narsalarga nisbatan
qo‘llanilib, nutqqa hissiy rang
-baranglik baxsh etadi. Leksik jihatdan qaralganda,
kichraytirish-erkalash affikslari orqali yasalgan so
‘zlar boy semantik yuklama bilan
ajralib turadi hamda og‘zaki va yozma nutqning barcha turlarida faol ishlatiladi. Shunday
ekan, kichraytirish-
erkalash so‘zlarini chuqur o‘rganish, ularning vazifasini aniqlash va
amaliy nutqda to‘g‘ri qo‘llash til madaniya
tini yuksaltirish va milliy qadriyatlarni asrab-
avaylashda muhim o‘rin tutadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
RO‘YXATI
:
1.
Qodirova, M. (2021).
Hozirgi o‘zbek tilida kichraytirish va erkalash shakllari:
leksik-semantik tahlil
.
–
Toshkent: Fan va texnologiya nashriyoti.
2.
Ergashev, I. (2022).
Hissiy-ekspressiv birliklar semantikasi va ularning uslubiy
imkoniyatlari
.
–
O‘zbekiston filologiyasi ilmiy jurnali, №2, 45–
50-betlar.
3.
Komilov, N. (2023).
O‘zbek tilining zamonaviy leksikasi va uning emotsional
qatlamlari
.
–
Filologiya va tillarni o‘qitish, №4, 12–
18-betlar.
4.
Tursunova, Z. (2020).
Kichraytirish affikslarining til madaniyatidagi roli
.
–
Til va
adabiyot ta’limi, №1, 37–
41-betlar.
5.
Karimova, S. (2024).
O‘zbek tilida erkalovchi affikslarning semantik v
a funksional
xususiyatlari
.
–
Zamonaviy tilshunoslik izlanishlari, №3, 22–
29-betlar.
6.
www.tilvaadabiyot.uz
–
O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi huzuridagi
Til va adabiyot institutining rasmiy sayti (murojaat qilingan sana: 2025-yil 5-avgust).
7.
Jo‘rayev, O. (2021).
O‘zbek tili leksikasi: emotsional
-semantik qirralar
.
–
Toshkent: O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi nashriyoti.
8.
Yarqinboyeva Sayyora, Xudoyqulova Shoxistaxon, Muhudullayev Farrux
KICHRAYTIRISH
–
ERKALASH SHAKLLARINING PARADIGMATIK MUNOSABATI //
CAJMRMS. 2024. №3. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/kichraytirish
-erkalash-
shakllarining-paradigmatik-munosabati
9.
https://uz.wikipedia.org/wiki/Leksika
10.
https://bestpublication.org/index.php/ozf/article/download/2376/2252/2207.
