Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная
лингвистика
и
лингводидактика
–
Foreign
Linguistics and Linguodidactics
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics
The nuances of prepositions in the Arabic language
Osiyo SALOKHIDDINOVA
1
Oriental university
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received April 2025
Received in revised form
10 April 2025
Accepted 2 May 2025
Available online
25 June 2025
This article is dedicated to the subtle nuances of Arabic
prepositions (harfi jar). It examines the grammatical functions
and meanings of these prepositions and their usage in the texts
of the Quran and Hadith. Additionally, the article analyzes how
these prepositions convey different meanings in various
contexts and their significance in the translation process.
2181-3701
/©
2025 in Science LLC.
https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol3-iss6
This is an open-access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru
Keywords:
preposition,
annexation,
payment,
exaltation,
emphasis.
Arab tilida harfi jarlarning ma’nodagi o‘ziga xos nozikliklari
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar
:
harfi jar,
ilsoq,
ta’diya,
iste’lo,
ta’kid
.
Ushbu maqola arab tilidagi harfi jarlarning ma’nodagi
nozikliklariga bag‘ishlangan.
Unda harfi jarlarning grammatik
vazifalari, ma’nolari va ularning Qur’on va hadis matnlaridagi
qo‘llanilishi o‘rganiladi. Shuningdek, harfi jarlarning turli
kontekstlarda q
anday ma’nolarni ifodalashi va ularning tarjima
jarayonidagi ahamiyati tahlil qilinadi.
Особенности значений предлогов в арабском языке
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
предлог,
частица,
транзитивность,
превосходство,
усиление
.
Данная статья посвящена тонкостям значений арабских
предлогов
(харф
джарр).
В
ней
исследуются
грамматические функции, значения предлогов и их
употребление в текстах Корана и хадисов. Также
анализируется, какие значения выражают предлоги в
различных контекстах и их роль в процессе перевода.
1
Student, Oriental university.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
6 (2025) / ISSN 2181-3701
243
ASOSIY QISM
Arab tili Somiy tillar guruhining janubiy tarmog‘iga mansub til hisoblanadi. U Yaqin
va O‘rta Sharq hamda Afrika shimolidagi yigirmadan ortiq mamlakatlarning rasmiy davlat
tili hisoblanadi. Arab tili dastlab (V
–
VII)
asrlar johiliya davrida shoirlarning og‘zaki ijodida
namoyon bo‘la boshlagan. (VIII–
IX) asrlarda mumtoz arab tili grammatikasi ishlab chiqildi.
Arab tili grammatikasi ikkita asosiy fanga bo‘linadi: sarf va nahv. Nahv ilmining eng asosiy
poydevorlaridan biri- harfi jarlar
)رجلا فورح(
hisoblanadi. Harfi jarlar so‘zlarga bog‘lanib,
ularni majrur
)رورجم(
holatga tushiradigan maxsus harflardir. Ular fe’l va ot so‘z
turkumlarini bir biriga bog‘laydi va fe’lning ma’nosini yanada boyitadi. Jar harflari 20ta
bo‘ladi
va ular quyidagilar:
)ن ِم(
min,
)يلا(
ila,
)نع(
a’n,
)يلع(
ala,
)يف(
fi,
) ّب ُر(
rubba,
)ءابلا(
ba,
)فاكلا(
kaaf,
)م ّلّلا(
laam,
)مسقلا واو(
qasam vosi
)مسقلا ءات(
qasam tasi,
)ذُم(
muz,
)ُذنُم(
munzu
,
)يتح(
hatta,
)لّخ(
hola,
)اَدع(
a’da,
)اشاح(
haasha
,
)يك(
kay,
)يتم(
mata, [1.
يوحنلا سوردلا
2021-y. 62-b]
Jar harflarining hususiyatlari:
Zohir (ko‘rinib turgan) ismlarga kiradigan mahsus harfi jarlar:
) ّب ُر(
rubba,
)ذُم(
muz,
ْ)ذنُم(
munzu,
)يّتح(
hatta,
)فاكلا(
kaaf,
)مسقلا واو(
qasam vosi,
)مسقلا ءات(
qasam tasi
Ism va harf o‘rtasida ishtirok etadigan harfi jar harflari 5 tadir. Ular
)فاكلا(
kaaf,
)نَع(
a’n,
)يلع(
a’laa,
)ذُم(
muz,
)ذنُم(
munzu.
Fe’l va harf o‘rtasida ishtirok etadigan harfi jarlar:
)لّخ(
xola,
)ادع(
a’da,
)اشاح(
hasha.
Qolganlari esa faqat harf bo‘lib ishlatiladi yuqorida o‘tganlaridek emas. Ularni o‘rni
kelganda batafsil bayon qilamiz.
Harfi jarlar aynan bu nom bilan atalishining o‘ziga yarasha sabablari bor, ular:
Harfi jarlar o‘zidan oldingi fe’lni va o‘zidan keyingi ismni majrur qiladi, ya’ni harfi j
ardan
keyin kelayotgan ismga kasra qo‘yiladi. Yana ular
ضفخلا فورح
(xofd harflari- pastga
tushiruvchi harflar) deb ham atalari. Bundan tashqari
ةفاضلإلا فورح
(izofa harflari) deb
ham ataladi. Chunki u ozidan oldingi fe’lni o‘zidan keyingi ismga izofa shaklida bog‘laydi.
Chunki ba’zi fe’llarni to‘ldiruvchiga to‘g‘ridan to‘g‘ri borishga kuchi yetmaydi, balki shu
harflar uni to‘ldiruvchiga bog‘laydi. Masalan:
•
ِِِدلاخ نم ُتبجع
- Xoliddan hayron qoldim.
•
ِِِديعسب ُتررم
–
Sa’idning oldidan o‘tdim.
Agar siz
دلاخ ُتبجع
ا
yoki
أ ديعس ُتررم
desangiz, noto‘g‘ri bo‘ladi, chunki bu
) َّرم ,بجع(
fe’llari to‘g‘ridan to‘g‘ri to‘ldiruvchiga ehtiyoji bor fe’llar emas, ularning ma’nosi to‘liq
chiqishi uchun jar harflari yordamida bog‘lanish kerak.
Jar harflari kontekstga qarab turl
i o‘rinda turlicha ma’no anglatadi.
•
"ب"
Ba harfining 13 ta ma’nosi bor: ilsoq, vosita, sabab, qasam, ta’kid va
boshqalar.
•
"يف"
–
Fi harfi- joylashuv, majoziy ichki holat
•
"ن ِم"
- Min harfi-
ibtido, ba’zi hollarda ta’qib (ketma
-ketlik), tafsiriylik
•
"نع"
-
A’n harfi
-
sababiylik, yuz o‘girish
•
"يلإ"
- Ila harfi-
gacha, yo‘nalish, cheklov
Yuqorida aytib o‘tganimizdek, harfi jarlar 20 ta bo‘lib, yuqorida ularning bir
nechtasiga misol keltirdik. Quyida ularning
batafsil to‘xtalamiz.
"
"ب
-Ba harfi
Ba harfining ma
’nolari: yuqorida aytib o‘tganimizdek, Ba harfining 13 ta ma’nosi bor.
1-
قاصتلإا
(ilsoq) -yopishish
Ilsoq-
bu “ba”ning asliy ma’nosi. Bu ma’noni hamma holatda saqlab qoladi. Shuning
uchun Sibavayh uni
)قاصللاا ءاب(
yopishish basi deb atagan.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
6 (2025) / ISSN 2181-3701
244
Ilsoqning turlari:
–
Haqiqiy ilsoq-
كديب ُتكسمأ
-
qo‘lingni ushladim.
–
Ma’joziy ilsoq
-
كرادب تررم
–
uying yonidan o‘tdim.
2
-
ةناعتسلاا
- (istiona)- vosita, yordam orqali amalga oshirish.
Bu qismda “Ba” vosita ma’nosini bildirib, harakat qanday vosita yordamida amalga
oshirilganini bildiradi.
ملقلاب تبتك
–
qalam bilan (vositasida) yozdim
3
-
ةيببسلا
تلا و
ليلع
–
(Sabab va ta’lil)
- sabab va tushuntirish
Sabab “Ba”si
fe’lga yoki undan hosil bo‘lgan ish harakatning sababiga dalolat qiladi.
-
عوجلاب تام
-ochlikdan vafot etdi.
4
-
ةيدعتلا
-
(ta’diya)
-lozimni mutaaddiyga aylantirish
مهرونب الله بهذ
–
Alloh ularning nurini yo‘q qildi.
5-
مسقلا
-
(qasam) Qasam ichida ishlatiladigan “Ba”.
Bu “ba” harfi qasam keltirilayotgan zotga qo‘shiladi.
للهاب مسقأ
-Alloh nomi bilan qasam ichaman
َّندهتجلأ للهاب
Allohning nomi bilan qasamki, albatta harakat qilaman.
6-
ضوعلا
(evaz)-
O‘rnini to‘ldirish
“Ba” harfi biror narsa evaziga boshqa narsa olish, ayirboshlash.
سرفلاب رادلا ذُخ
–
Uyni ot evaziga ol
7-
-
لدبلا
(badal) O‘ringa
-
o‘rin.
Badal ba harfi ikki narsadan birini tanlash, lekin muqobil yoki tovon sifatida emas,
balki o‘rnini almashtirish ma’nosini bildiradi.
ةبقعلاب اردب تدهش ينأ ين ّرسي ام
–
Meni badr jangida qatnashganim o‘rniga aqabada
bo‘lganim xursand qiladi.
8-
ةيفرظلا
(zarfiyyat)- Zamon
va joyni anglatadigan “Ba”
Zarfiyyat basi “ichida, paytida” degan ma’nolarni anglatadi.
ردبب الله مكرصن دقل
-
Alloh sizlarga badrda g‘alaba berdi.
9-
ةبحاصملأ
–(musohaba) hamroh bo‘lish
Musohaba basi biror narsaning boshqasi bilan birga bo‘lishini, ya’ni “bilan”, “Birga”
degan ma’non
i anglatadi.
هجرسب سرفلا كتعب
Senga otni egar bilan sotdim.
10-
ةيضيعبتلا "نم" ءاب
Min harfi ma’nosidagi ba harfi
الله دابع اهب برشي انيع
Bu jannatdagi buloqlardan Allohning bandalari ichadilar
11-
نع" ينعم ءاب
"
A’n harfi ma’nosidagi ba.
اريخ هب لأساف
-
bu haqida bilimdon kishidan so‘ra.
12-
ءلاعتسلاا
( iste’lo) Ustunlik va yuqorilik
كيلا هدؤي راطنقب هنمأت نا نم
-
Kimga ko‘p miqdorda xazina topshirsang, uni qaytarib
beradi.
13-
ديكأتلا
(ta’kid) Kuchaytirish
اب يفك و
اديهش لله
-
Guvoh bo‘lishga Alloh yetarli
"نِم"
-Min harfi
Min harfining 8 ta ma’nosi bor:
1-
ءادتبلاا
-
(Ibtido)- Boshlanish
Bu harf bir joy yoki vaqt jihatidan boshlanish nuqtasini bildiradi. Aniqroq aytganda
biror narsa qayerdan yoki qachondan boshlanganini bildiradi.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
6 (2025) / ISSN 2181-3701
245
–
Makon jihatdan ibtido-
يصقلأا يلا مارحلا دجسملا نم لّيل هدبعب يرسأ يذّلا ناحبس
(O‘z
bandasini tun qorong‘isida Masjidul Haromdan Masjidul Aqsoga sayr qildirgan zot
pokdir).
–
Zamon jihatdan ibtido-
موي لوأ نم يوقتلا يلع سّسأ دجسمل
(Eng avvalgi kundanoq taqvo
asosida qurilgan masjid…)
–
Hodisa jihatidan ibtido-
لمعلا اذه يلع كمادقا نم تبجع
(Sening bu ishga jur’at qilganing
menga ajab bo‘ldi)
–
Shaxs jihatidan ibtido-
ّبحأ ام ريهز نم تيار
(Zuhardan menga yoqqan narsani
ko‘rdim).
2-
ضيعبتلا
-
(Tab’iyd)
- Qismanlik
نوبحت اّمم اوقفنت يتح ّربلا اولانت نل
(Siz sevgan narsalardan bir qismini sadaqa
qilmaguningizcha ezgulikka erisha olmaysiz)
3-
نايبلا
–
(Bayon)- Izohlovchi: biror narsani nimaga mansubligini va nimadan
iboratligini izohlash uchun ishlatiladi.
ناثولأا نم سجرلا اوبنتجاو
(Butlardan bo‘lgan ifloslikdan yiroq bo‘ling
4-
ديكأتلا
-
(Ta’kid)
-Kuchaytiruvchi
الله ريغ ٍقلاخ نم له
-(Allohdan boshqa yaratuvchi bormi?)
5-
لدبلا
(Badal)-
O‘ringa
-
o‘rin, almashtirish.
خلآا نم ايندلا ةايحلاب متيضرأ
ةر
(Siz oxirat o‘rniga bu dunyo hayotidan rozi bo‘ldingizmi?)
6-
ةيفرظلا
(Zarfiyat) Ichida. Joy yoki vaqt ichidagi mavjudlikni anglatadi.
ضرلأا نم اوقلخ اذام
(Ular yerda (ichida) nimani yaratishdi?)
7-
ليلعتلاو ةيببسلا
(Sabab va ta’lil) Sabab va
maqsad.
اوقرغأ مهتائيطخ اّمم
(ular gunohlari sabab g‘arq etildilar).
8-
"نع" ينعم
(An ma’nosidagi min harfi) Bu yerda “min” “an” ma’nosida, ya’ni biror
narsa haqida yoki biror narsadan uzoqlik ma’nosini beradi.
الله ركذ نم مهبولق ةيساقلل ليوف
( Qalblari Allohning zikridan (uzoqlashib) qotganlarga
halokat bo‘lsin).
"يلا"
-Ila harfi
Ila harfining 3 ta ma’nosi bor.
1-
ءاهتنلاا
(Intiho)- yakuni, nihoyasi.
ليللا يلا مايصلا اومتأ مث
(So‘ng ro‘zani kech kirguncha tuting)
2-
ةبحهصملا
(Musohaba) hamroh bo‘lish.
لاق
الله يلا يراصنأ نم
(Alloh yo‘lida kim men bilan yordamchidir?)
3-
ةنّيبملا ىّمست و "دنع" ىنعمب "ىلا"
(“Inda” ma’nosidagi “ila”)
هركذ و ,بابشلا ىلا ليبس لا مأ
لسلسلا قيحرلا نم ّيلا ىهشأ
( Agar yoshlikka qaytish yo‘li yo‘q bo‘lsa ham, uning
eslanishining o‘
zi men uchun shirin sharobdan ham yoqimlidir).
XULOSA
Xulosa qilib aytish mumkinki, Arab tili grammatikasi juda ham chuqur va
murakkab fan hisoblanadi. Shunday ekan bittagina harf hattoki 10 dan ortiq ma’noga ega.
Har bir arab tili ixlosmandlari harfi jarl
arning har bir ma’nosini o‘rganar ekan, juda katta
ilmga ega bo‘ladi. Harfi jarlarni har bir ma’nosini bilgan talaba hattoki she’r yozishda ham
mohir bo‘ladi, sababi harfi jarlar juda nozik xususiyatlarga ega. Shunday ekan, arab tilini
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
6 (2025) / ISSN 2181-3701
246
chuqur o‘rganmoqchi bo‘lgan har bir talaba harfi jarlar ma’nosidagi o‘ziga xos
nozikliklarga alohida e’tibor qaratishi zarur.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
RO‘YXATI
:
1.
Hanafi Nasif, Muhammad.D, Mustafa.T, Muhammad.S “Durus an
-Nahviya)
Qohira. 2021-y. 62-b.
2.
Muhammad Muhiddin Abdulloh “Tuhfatu as
-
Sanniyya” Istanbul. 2021
-y.73-b
3.
Nematullo Ibrohimov
“Arab tiligrammatikasi” Toshkent. 1997
-y. 330-b
4.
Ibodulloh Ahrorov “Taysirus sarf” Toshkent. 2017
-y. 5-b.
5.
Muqbid “Sharh
al-
Ajrumiya” 1435
-y. 187-b.
