Specific features of aphorisms and proverbs

Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika

–

Зарубежная

лингвистика

и

лингводидактика

–

Foreign

Linguistics and Linguodidactics

Journal home page:

https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics

Specific features of aphorisms and proverbs

Dildora BARATOVA

1

National University of Uzbekistan named after Mirzo Ulugbek

ARTICLE INFO

ABSTRACT

Article history:

Received September 2024

Received in revised form

10 October 2024

Accepted 25 October 2024

Available online

15 November 2024

The article analyses the role of aphorisms and proverbs in

paremiology. Aphorisms and proverbs features are described

with clear examples. Differences and similarities of aphorisms

and proverbs are analyzed in this article.

2181-3701

/©

2024 in Science LLC.

DOI:

https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol2-iss6-pp68-72

This is an open-access article under the Attribution 4.0 International

(CC BY 4.0) license (

https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru

)

Keywords:

aphorism,

proverbs,

pecularity,

linguistics.

Aforizm va maqollarning o‘ziga xos xususiyatlari

ANNOTATSIYA

Kalit so‘zlar

:

aforizm,

maqol,

xususiyat,

tilshunoslik.

Maqolada

aforizm va maqollarning paremiologiyadagi o‘rni

tahlil qilinadi. Aforizm va maqollarning xususiyatlari aniq

misollar bilan bayon etilgan. Ushbu maqolada aforizmlar va

maqollarning farqlari va o'xshashliklari tahlil qilinadi.

Особенности афоризмов и пословиц

АННОТАЦИЯ

Ключевые слова:

афоризм,

пословицы,

своеобразие,

языкознание

.

В статье анализируется роль афоризмов и пословиц в

паремиологии. Особенности афоризмов и пословиц

описаны на наглядных примерах. В статье анализируются

различия и сходства афоризмов и пословиц.

KIRISH

Til kishilar o‘rtasida muloqot vositasi sanaladi va unda turli til birliklarini namoyon

etish uchun foydalaniladi. Tilda ishlatiladigan har bir birliklar o‘zining muhim ro‘liga

egadir. Tilimizda maqol, aforizm, matal, topishmoq

va shunga o‘xshash bir qancha til

birliklaridan foydalanamiz, ularning har biri o‘zining xususiyatlariga ko‘ra bir biridan

farqlanadi. Ushbu til birliklari tilshunoslikning paremiologiya sohasida o‘rganiladi.

1

PhD Student, National University of Uzbekistan named after Mirzo Ulugbek. E-mail: dildorabaratova93@gmail.com

Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika

–

Зарубежная лингвистика

и лингводидактика

–

Foreign Linguistics and Linguodidactics

Issue

–

2

№

6 (2024) / ISSN 2181-3701

69

ADABIYOTLAR TAHLILI

Paremiologiyan

ing yangi soha ekanligi ko‘pgina olimlar tomonidan qator ilmiy

izlanishlar olib borilishiga turtki bo‘lgan. Jahon tilshunosligida ham, o‘zbek tilshunosligida

ham paremiologiyaga qator olimlar o‘z hissasini qo‘shib kelmoqda. Xususan, V.

Mider,

N. Norrik, P. Grizberg va V. Jesenshek [1; 28-44] va boshqa paremiolog olimlar ilmiy

izlanishlar olib borishgan. Paremiologiya terminiga jahon hamda ko‘plab tilshunoslar

olimlar turlicha ta’riflar berishgan. Shu o‘rinda P.

Durkoning ta’rifi alohida ahamiyatga

egaligi b

ilan ajralib turadi, “Paremiology is researching the origin, development and the

existence of paremias I.e. proverbs, folk and weather sayings and riddles”. Ushbu ta’rifdan

ko‘rinib turadi

-

ki, paremiologiya bir qator birliklarni tadqiqot etishni o‘z ichiga

oladi.

Aforizm va maqollar paremiologik birliklar ichida xususiaytlari va nutqda foydalanishiga

ko‘ra bir biriga eng yaqin va o‘xshash birliklar sanaladi. Maqol va aforizmni bir

-biridan

farqlash uchun avvalo bu terminlar nima ekanligi va olimlarning fikrlariga yuzlanamiz. Shu

o‘rinda belgiyalik aforist Jores de Bryunning ham ta’rifi juda ajoyib keltirilgan: “Aforizm –

raqs tushayotgan fikr” dir deb ta’kidlab o‘tgan.

Epshteyn ta’rifiga ko‘ra “aforizm” –

hayot

tajribasini qisqacha shaklda va ma’nosini umumla

shtirib aks ettiruvchi bayonotdir deb

ta’kidlab o‘tilgan. Haqiqatan, ushbu ta’riflar aforizmning qanchalik ajib xususiyatga ega

bo‘lgan til birligi ekanligiga guvohi bo‘lishimiz mumkin.

Aforizmlar turlicha fikrlarni yoritib berganligi bois, har bir aforist turlicha

yondoshib fikrlaydi va uni izohlaydi. Ba’zan ularda o‘tkir zaxarxanda fikrni yoritilsa, bazan

shirinsuxan fikrlar yoritiladi, bu esa aforizmlarning eng noyob jihatlaridan biri desak

to‘g‘ri bo‘ladi. Aforizmga berilgan olimlar tomonidan ta’riflar

ichida Elzod Sultonovning

fikrlari o‘quvchiga mukammal tushuntirib berish desak to‘g‘ri bo‘ladi. Muallifning aforizm

haqidagi fikrlari quyidagicha “aforizm bu biror fikrning kutilmagan

va ifodalashda

tutilmagan, yangicha tarzda, ya’ni odatdagidan boshqacha, tabir joiz bo‘lsa, oyog‘ini

osmondan keltirgan holda, juda ixcham va siqiq shaklda ifoda etishdir”.

“Aforizm atamasining kelib chiqish tarixi qadimgi yunon faylasufi va fizigi

Gippokratga borib taqaladi va bu miloddan avvalgi V

–IV asrlarni o‘z ichiga ol

adi. Demak,

ushbu terminning fanga kirib kelishi uzoq tarixga egadir.

Aforizmlarga berilgan ta’riflarning ko‘pligi kabi maqollar ustida ham ko‘pgina ilmiy

izlanishlar, turli ta’riflar berilgan. B.

Jo‘rayeva o‘zining doktorlik dissertatsiyasida “maqol

ibora singari tayyor til birligi emas, omma tomonidan yaratilgan kichik janrli badiiy

asardir” deya ta’rif keltrilgan. Olima N.E.

Abdullayevaning maqolni tasvirlashdagi quyidagi

izohlari ham ahamiyatga molikdir: “Maqollar nutqda biror bir holatni tushuntirish,

biror

kimsani tanqid qilish, maqtash, kinoya qilish yoki yomonlash kabi turli maqsadlarda

ishlatiladi. Maqollardan

nutqda to‘g‘ri qo‘llay bilish nutqni mazmunli, baxsning jonli

chiqishiga zamin bo‘ladi, hamda maqollarni o‘z nutqida to‘g‘ri va samarali ish

lata olgan

so‘zlovchi yaxshi notiq hisoblanadi [2; 56].

Maqol va aforizm ikkisi ham, tarbiyaviy pand-

nasihat o‘gitida bo‘lsa

-da, aforizm

yakka muallif tomonidan yaratilib, muallif doim keltirib o‘tiladi, biroq maqol avloddan

avlodga o‘tuvchi muallifi aniq bo‘lmagan birlikdir. Dastlab maqol ham aforizm kabi bir

kishi tomonidan yaratiladi va keng omma tomonidan qo‘llanadi va bora bora uning muallifi

nazarda tutilmay butun xalq tomonidan ishlatiladi.

TAHLILLAR VA NATIJALAR

Aforizm maqoldagidek biror narsani isbotlamaydi, asoslamaydi, ammo kishi ongiga

o‘zining betakror ifodaliligi bilan ta’sir ko‘rsatadi. Aforizmning ifodaliligi tarkibidagi

so‘zlarning miqdoran kamayishi bilan kuchayadi. Aforizm jozibadorligining sir

-asrori

Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika

–

Зарубежная лингвистика

и лингводидактика

–

Foreign Linguistics and Linguodidactics

Issue

–

2

№

6 (2024) / ISSN 2181-3701

70

uning bevosita aytilgan fikridan ham ko‘proq fikr bildirishidadir. Uning haqiqiy ma’nosi

tahlil orqali ochiladi. Aforizmning maqoldan farqi aniq muallifga egaligi, muqarrar

ravishda voqe bo‘ladigan betakror hukmidadir.[3; 366]. Darhaqiqat barcha birliklarning

bir biriga o‘xshash hamda farqli jihatlari mavjud lekin, ularda mavjud bo‘lgan o‘git, na

sihat

xususiyati aforizmchalik tinglovchiga kuchli ta’sir eta olmaydi.

Quyida aforizm va maqollar

misollariga etibor beramiz va tahlil qilamiz.

East or west, home is best

O‘z uying

–

o‘lan to‘shaging.

Ushbu bir biriga ma’no jihatdan o‘xshash maqollar ikki xil tilda, ikki o‘xshatish

usulidan foydalinilgan. Ingliz tilidagi keltirilgan maqolda uyni bamisoli dunyo tomonlariga

qiyoslansa, o‘zbek tilidagi ekvivalentida esa, uyni yotoq jihoziga tengdek qiyos etilgan

ya’niki har qanday holatda bo‘lsa ham, o‘z uyingga teng keladigan makon yo‘qdek

tasvirlangan.

Home is a place where we rest from the efforts of being polite to others

(U. Gezlitt)

U. Gezlitt tomonidan keltirilgan ushbu aforizm ham uyni boshqalarga xushmuomila

bo‘lishdan dam olib, erkin yashash

makoni sifatida tasvirlangan. Ushbu uyni tasvirlagan

maqolda ham, aforizmda ham tasvir bevosita uy haqida bo‘lsa ham, aforizmning qat’iy

hukmi maqoldagidan ko‘ra kuchliroqdir. Maqolda tugal fikr berilmagan lekin aforizmda bu

jihat hukm tarzda keltirilgan.

Maqol hamda aforizmning xususiyatlarini solishtiradigan bo‘lsak, aforizmning

ko‘pgina xususiyatlari o‘xhshashdir.

Permyakovning ilmiy tadqiqotlaridan kelib chiqib

maqol va aforizmning quyidagi funksiyalarini keltirib o‘tishimiz mumkin:

1.

Modellashtirish funksiyasi;

2.

Nasihat yoki o‘rgatish;

3.

Bashorot qilish;

4.

Magik funksiyasi (afsun);

5.

Negativ-kommunikativ funksiya;

6.

Qiziqtirish funksiyasi;

7.

Bezak qo‘shish funksiyasi;

Ushbu keltrilgan funksiyalar deyarli ko‘pgina aforizm va maqollarda uchraydi va

ularni nutqda yanada chiroyli ifodalanishiga yordam beradi.

Молодость

–

это время упущенных возможностей.

(

Сирил Конолли)

Ushbu aforizmda yoshlikning bebaxo davr ekanligi tasvirlangan. Yoshlik davrini

qo‘ldan boy berilgan imkoniyatlar davriligi aytilgan. Ushbu aforizmda yuq

orida

ta’kidlangan funksiyalardan deyarli barchasi mujasamlashgan, afsun hamda bashorot

funksiyalari esa ta’kidlanmagan.

Bosh omon bo‘lsa, do‘ppi topiladi

Keltirilgan ushbu maqolda esa bashorot funksiyasi yetakchi o‘rin egallaydi va sog‘lik

insonda tengsiz boylik sifatida tasvirlangan. Bundan tashqari bezak berish funksiyasi

sifatida milliylik qadriyatimizni anglatuvchi do‘ppidan foydalanilgan.

Maqol va aforizmlarning uslubiy vazifalariga to‘xtalib o‘tadigan bo‘lsak, maqollar

ko‘p hollarda publistitikada, i

lmiy-ommabop matnlarda va ayniqsa badiiy asarlarda keng

qo‘llaniladi. Maqollarning “uslubiy vazifalari xilma

-xil va rang barangdir, ularning

ayrimlari “tabiiy” bo‘lib, maqollarning ichki tabiatidan kelib chiqadi. Qolganlari esa

individual xarakterga ega bo

‘lib, u yoki bu so‘z san’atkorining estetik maqsadi, xoxish

-

irodasi, til vositalaridan foydalanishdagi maxorati bilan aloqadordir. Shulardan

birinchisini maqollarning lisoniy (uzual)uslubiy vazifalari deb, keyingilarini esa nutqiy

(okkozional) uslubiy vazifalar deb nomlash mumkin [8; 80].

Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika

–

Зарубежная лингвистика

и лингводидактика

–

Foreign Linguistics and Linguodidactics

Issue

–

2

№

6 (2024) / ISSN 2181-3701

71

Maqollarning uslubiy vazifalari quyidagilarni o‘z ichiga oladi:

1.

Predikativ vazifa

2.

Nutqni ixchamlashtirish vazifasi

3.

Obrazli ifodalash vazifasi

4.

Baxolash vazifasi

5.

Emotsional vazifa [7; 85-91].

Yuqorida keltirilgan uslubiy

vazifalariga batafsil to‘xtalganda ularning predikativ

vazifasi qanday vazifa ekanligi, qanday ma’no anglatishi har bir o‘quvchini diqqat e’tiborini

tortishi tabiiydir.

Maqollar asosan turmush tajribalarini kuzatuvi natijasida hosil bo‘lgan

birlik deyilsa,

ular ko‘pgina hollarda majozga tayanib yaratiladi. Masalan, “Ko‘r ko‘rni

qorong‘ida topadi”. Bu maqoldan ko‘rinadiki “ Kishi o‘zi tabiatan qanday xislatga ega bo‘lsa,

shu xislatlariga mos va o‘zi bilan bemalol til topishib keta oladigan insonni o‘ziga she

rik

qilib tanlab oladi” degan mazmun anglashiladi.

Maqollarning keyingi funksiyasi ya’ni nutqni ixchamlashtirish bo‘lib, ular hayot

tajribasini kuzatish orqali qisqa va lo‘nda bayon etish demakdir. Ulardagi voqea yoki

hodisalar shunchaki bayon etilmaydi b

alki ularni o‘quvchiga qay usulda bo‘lsada har bir

voqeani chiroyli tasvirlashga qaratiladi. Masalan, “Oy chiqsa ham, boyga chiqsin, Kun

chiqsa ham, boyga chiqsin”. Nima bo‘sa ham amaldor, boylar har narsada ustun bo‘lsin,

pulning kuchi orqali istagan nars

asi muhayyo bo‘lsin qabilidagi ushbu maqolda ham

mazmunida keng ma’no yorqin ifodasini topgan. Yoki keyingi misolga e’tibor berilsa,

“Qing‘ir ishning qiyig‘i” har qanday yovuz niyatda amalga oshirilgan ish albatta kun kelib

fosh bo‘lishi va bu narsa ko‘pchilikka oshkora bo‘lishi haqida yoritilgan.

Ushbu vazifasiga ko‘ra aforizmlar ham, maqollar kabi kuzatuv tajribalarini qisqa,

ixcham tasvirlashga qaratiladi lekin maqolda ko‘p hollarda misralar aforizmga nisbatan

qisqaroq shaklda bayon etiladi. Masalan, Varren Buffet tomonidan keltrilgan misralarga

e’tibor beramiz:

Atrofingdagi insonlar seni yaxshiroq bo‘lishingga undovchilar bo‘lsin. Hech qanaqa

drammatik yoki salbiy ta’sir qiladiganlar kerak emas. Rashkchilar ham yomon ko‘ruvchilar

ham kerak emas. Shuncha

ki vaqtni birga yaxshi o‘tqiza oladiganlar insonlar bo‘lsin.

Maqsadingga yetishga ruhlantiruvchi insonlar bo‘lsin.

Yuqoridagi aforizm fikrni qanchalik qisqa ifodalashga qaratilmasin, maqoldagi

fikrni ixchamlashtirish vazifasi aforizmga nisbatan ustunroq turadi, sababi unda

ifodalanayotgan fikrlar ketma ketligi ba’zida sheriy ritmik tarzda qolipga solingandek

tasvirlanadi. Aforizmda esa qisqartirib ifodalash vazifasi muhim ahamiyat kasb etadi,

biroq maqol bilan solishtirilganda aforizmda tajribalarni ifodalashda individual

yondoshilganligi sezilib turadi.

Obrazli ifodalash vazifasi ham aforizmda, ham maqolda uchrab turishi tabiiy, lekin

maqollarni tasvirlashda obrazlilik yetakchi o‘rinda turishi bu albatta tabiiydir.

Tasviriylikni turli obrazlar orqali namoyon eta olishi bilan maqollar paremiyalar ichida

alohida ahamiyatga egadir. Masalan, “Ola qarg‘a qag‘ etadi, o‘z vaqtini chog‘ etadi”. Ushbu

maqolda ham “qarg‘a” maqolni tasvirlashda yanada uning mazmun mohiyatini obrazli

qilib ifodashga ximat qilgan.

Ko‘ngil ishqni topgan bo‘lsa,

Qurigan botqoq ham gullayveradi.

(J. Rumiy)

Rumiy tomonidan keltirilgan aforizmda ishq insonni qay darajada o‘zgartirib

yuborishi obrazli ifoda etishiga misol bo‘la oladi. Baholash vazifasi maqolda ham,

aforizmda ham mavjud bo‘lib

, ushbu vazifa maqollarda bir muncha boshqacharoqdir. Ular

ikki turli bo‘ladi:

Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika

–

Зарубежная лингвистика

и лингводидактика

–

Foreign Linguistics and Linguodidactics

Issue

–

2

№

6 (2024) / ISSN 2181-3701

72

1)

Baholash xususiyati mavjud maqollar

2)

Baholash uchun qo‘llanadigan maqollar

“Shamol bo‘lmasa daraxtning uchi qimirlamaydi” maqoli o‘zida baholash xususiyati

mavjud bo‘lgan maqollar qatoriga kiradi, chunki aytilayotgan gaplarda oz bo‘lsada haqiqat
mavjud zamiridagi ma’no aks ettirilgan. Keyingi maqolga e’tibor beramiz: “Nima eksang,
shuni o‘rasan” Hozir nima ish qilayotgan bo‘lsang kelajakda ham shu narsa senga ham

nasib etadi, u xo

h ijobiy bo‘lsin, xoh salbiy holat bo‘lsin. Paremiyalar ichida aforizmlar

maqolga yaqin bo‘lgan birliklardan bo‘lganligi tufayli ularda ham huddi maqoldagi ushbu
ikki baholashni o‘zida mujassam etgan aforizmlarni uchratishimiz mumkin.

XULOSA

Xulosa sifatida shuni aytishimiz mumkinki, maqol ham, aforizm ham nutqimizning

ko‘rki ekanligi, qadriyatlarimizni yorituvchi birliklar ekanligi va hamisha pand

-nasihat

tarzda namoyon bo‘lishi, ularning boshqa birliklardan ajralib turishiga yordsam beradi. Bu

xusu

siyatlari bilan aforizm va maqollar inson ruhiyatiga ma’naviy ozuqa sifatida singib

boradi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:

1.

Mieder W. (2014), Origin of proverbs. Introduction to paremiology. A

comprehensive guide to proverb studies.

–

Warsaw/Berlin: De Gryuter open

2.

Abdullayeva N.E. (2019), Ingliz va o‘zbek maqollarida graduonomik

munosabatlarning lingvopragmatik xususiyatlari. F.f.n. diss.

–

Toshkent

3.

Краткая литературная энциклопедия. Т.I. –

M.,1962.

–

C.366

4.

Пермяков Г.Л. (1988), От поговорки до сказки. Москва

. 136

с

5.

Иванов

. E.E., (2019), Aspects of empirical understanding of aphorism, RUDN

Journal of language of studies, Semiotics and semantics.

6.

Серебренникова

Б

.A., (1972), General linguistics: the internal structure of

language, Moscow.

7.

Jo‘rayeva B.M. (2002), Maqollarning lisoniy mavqeyi va ma’noviy uslubiy

qo‘llanilishi

8.

Yo‘ldoshev B. (1998) Frazeologik uslubiyat asoslari

9.

Abdurahimov M. O‘zbekcha

-

ruscha aforizmlar lug‘ati, 1986. Toshkent

10.

Berdiyorov X, Rasulov R. O‘zbek tilining paremiologik lug‘ati. 1984. Toshkent.