ЎЗБЕКИСТОНДА ХОТИН-ҚИЗЛАРНИНГ ҲУҚУҚЛАРИНИ ТАЪМИНЛАШ ВА ОИЛАВИЙ ЗЎРАВОНЛИКНИ ОЛДИНИ
ОЛИШНИНГ ДОЛЗАРБ МАСАЛАЛАРИ
83
2023 йил 6 декабрь
AXBOROT TEXNOLOGIYALARI SOHASIDA SODIR ETILAYOTGAN
GIYOHVANDLIK BILAN BOG‘LIQ JINOYATLARNI OLDINI OLISHDA
ILG‘OR XORIJIY TAJRIBALARDAN FOYDALANISH
Ortiqxo‘jayev Sobirxo‘ja Ibroxim o‘g‘li,
O‘zbekiston Respublikasi IIVAkademiyasi kunduzgi ta ’lim kursanti
Axborot texnologiyalari sohasidagi jinoyatlar zararli viruslarni tarqatish,
parollarni buzish, kredit karta raqamlarini o‘g‘irlash va noqonuniy ma'lumotlarni
tarqatish (tuhmat, pornografik materiallar, millatlararo va mazhablararo adovatni
qo‘zg‘atadigan materiallar va boshqalar) kabilar kiradi. Bundan tashqari, firib- garlik
Internetdan foydalangan holda sodir etiladigan eng xavfli va keng tarqalgan
jinoyatlardan biridir.
Firibgarlikning yana bir misoli - bu onlayn-kim oshdi savdosi, sotuvchilar kim
oshdi savdosi predmeti narxini ko‘tarish bo‘yicha takliflar berishadi. Xorijiy
mamlakatlarda, xususan, Qo‘shma Shtatlarda domen nomlarini sotish bilan bog‘liq
firibgarliklar keng tarqaldi: ommaviy elektron pochta xabarlari yuboriladi, masa- lan,
noma'lum shaxslarning manzilga o‘xshash domen nomlarini ro‘yxatdan o‘tkazishga
urinishlari haqida xabar beradi. Manzil egalariga tegishli bo‘lgan veb- saytlarning va
veb-sayt egalarining domen nomini ro‘yxatdan o‘tishga, ushbu shaxslardan ustun
bo‘lishiga taklif qilinadi. Shunday qilib, 2001-yil 11-sentabrdagi teraktlardan ko‘p
o‘tmay, AQSh Federal savdo komissiyasi mavjud bo‘lmagan AQSh zonasida domen
nomlarini ommaviy sotish faktini qayd etdi.
Rossiya Federatsiyasining amaldagi jinoiy qonunchiligiga muvofiq komp- yuter
axborot sohasidagi jinoyatlar deganda, axborot jarayonlari sohasida sodir etilgan va
axborot xavfsizligini buzuvchi harakatlar tushuniladi, ularning predmeti axborot-
kompyuter vositalari hisoblanadi. Ushbu tajovuzlar guruhi jinoyat qonunchiligining
alohida qismining muassasi bo‘lib, ularni sodir etish uchun javobgarlik Rossiya
Federatsiyasi Jinoyat kodeksining 28-moddasida belgilangan. Birinchi marta, 1996-
yilda Rossiya Federatsiyasining Jinoyat kodeksi mustaqil muassasa sifatida ajratib
ko‘rsatildi. va "Jamoat xavfsizligi va jamoat tartibiga qarshi jinoyatlar" sub-
institutiga tegishli. Ko‘rib chiqilayotgan jinoyatlarning o‘ziga xos obyekti
kompyuterlardan foydalangan holda axborot va axborotni qayta ishlash tizimlarining
xavfsizligi bilan bog‘liq jamoatchilik bilan aloqalardir.
Elektron texnika va axborot texnologiyalari sohasidagi noqonuniy xatti-
harakatlarning jamoat xavfi shundaki, ular turli xil obyektlarni avtomatlashtirilgan
boshqarish va nazorat qilish tizimlarining ishlashida uzilishlarga, kompyuterlar va
ularning ishlashida jiddiy buzilishlarga olib kelishi mumkin. Tizimlar, axborot va
axborot resurslarini yo‘q qilish, o‘zgartirish, buzish, nusxalash bo‘yicha ruxsatsiz
harakatlar, nafaqat mulkiy zarar bilan, balki odamlarga jismoniy zarar etkazish bilan
bog‘liq og‘ir va qaytarib bo‘lmaydigan oqibatlarga olib kelishi mumkin bo‘lgan
axborot tizimlariga noqonuniy aralashishning boshqa shakllari.
Rossiyada Rossiya Federatsiyasi Ichki ishlar vazirligining "K" bo‘limi va
ЎЗБЕКИСТОНДА ХОТИН-ҚИЗЛАРНИНГ ҲУҚУҚЛАРИНИ ТАЪМИНЛАШ ВА ОИЛАВИЙ ЗЎРАВОНЛИКНИ ОЛДИНИ
ОЛИШНИНГ ДОЛЗАРБ МАСАЛАЛАРИ
84
2023 йил 6 декабрь
viloyat ichki ishlar boshqarmalarining "K" bo‘limlari axborot texnologiyalari
sohasidagi jinoyatchilikka qarshi kurash bilan shug‘ullanmoqdalar. Axborot
sohasidagi
huquqbuzarlik ma'lum bir subyektning belgilangan axborot qonunchiligi va tartibiga
tajovuz qilgan va axborot sohasiga zarar etkazadigan yoki bunday tahdid qilishning
haqiqiy xavfini keltirib chiqaradigan aybdor, qonunga xilof harakati (harakati,
harakatsizligi) deb hisoblanadi. Yuridik javobgarlikni amalga oshirish uchun
qonuniy tartib natijasida kelib chiqadigan salbiy oqibatlar va taxmin qilingan
huquqbuzarning harakatlari (harakatsizligi) o‘rtasida sababiy aloqalarni o‘rnatish
muhimdir. Asosiy
maqsad
huquqbuzarlarga nisbatan qonuniy javobgarlikni qo‘llash
- bu nafaqat qonuniy aybdor subyektni jazolash, balki axborot huquqining
belgilangan moddiy me'yorlariga rioya qilgan holda, axborot huquqiy munosabatlari
subyektlarining ko‘pchiligiga rioya qilish asosida axborot qonuniyligini ta'minlash.
Afsuski, huquqiy munosabatlarning hamma subyektlari ham axborot qonunchiligiga
rioya qilmaydi. Ularning aksariyati ushbu huquqiy tartibni buzadi va qonuniy
javobgarlikni belgilaydigan axborot qonunchiligi normalariga duch keladi. Biroq,
ba'zi bir subyektlar uchun qonuniy javobgarlikni belgilaydigan bunday qonun
normalarining mavjud bo‘lishining o‘zi ularning oldini olish vositasi bo‘lib, ularning
axborot sohasidagi noqonuniy harakatlarini oldini oladi. Bundan kelib chiqadiki,
yuridik javobgarlikni o‘rnatish ham ma'lum narsani o‘z zimmasiga oladi
axloqiy va
tarbiyaviy ahamiyatga ega.
Shunday qilib, axborot sohasidagi huquqbuzarliklar uchun qonuniy javobgar-
lik bu huquqbuzarlikni sodir etgan aybdor shaxsga nisbatan qo‘llanilishi, buzilgan
axborot qonunchiligi sanktsiyasida ko‘zda tutilgan ta'sir choralarini muayyan tartibga
solinadigan tartibda amalga oshiriladi.
Huquqiy asos
ta'qib qilish - bu qonun hujjatlarida nazarda tutilgan, axborot
sohasidagi huquqbuzarning qilmishida (harakatida, harakatsizligida) jinoyatchining
mavjudligi.
Huquqbuzarlik tarkibi -
axborotni o‘z ichiga olgan holda to‘rtta zarur element
(belgi) kiradi: obyekt, obyektiv tomon, subyektiv va subyektiv tomon.
Obyekt
huquqbuzarlik
-
bu axborot sohasidagi jamoatchilik bilan aloqalarning
umumiyligi. Obyektlar axborot xavfsizligi, ommaviy axborot, mualliflik huquqi,
kutubxonachilik, Rossiya Federatsiyasi Arxiv fondi va arxivlarini yaratish, saqlash
va ulardan foydalanish bo‘yicha qonuniy belgilangan qoidalar, munosabatlar davlat,
tijorat, xizmat sirlarini, shaxsiy hayot sirlarini va boshqalarni tashkil etuvchi
ma'lumotlarni tarqatish uchun belgilangan huquqiy rejim sohasi.
Axborot texnologiyalari sohasida sodir etilayotgan huquqbuzarliklar va
jinoyatlarning turlariga to‘xtaladigan bo‘lsak,
ekspertlarning fikricha, fishing orqali
ma’lumotlarni o‘g‘irlash, maxfiy maqsadga ega mobil ilovalar orqali elektron
qurilmalarga kirib borish va aloqaning himoya qilinmagan kanallarini tomosha qilish
orqali bugun ko‘pchilik internet foydalanuvchilari kiber jinoyatlarning qurboniga
aylanmoqda. Shuningdek, bugungi kunda kiber jinoyatchilikda muayyan shaxsning
yoki ob’yektning geografik joylashgan nuqtasi to‘g‘risida xabar tarqatish, shaxsiy
ma’lumotlar bazasini buzib kirish kabi xizmatlar ommalashgan. Xakerlar bu kabi
ma’lumotlarni internet va ijtimoiy tarmoq foydalanuvchilari tomonidan turli elektron
ЎЗБЕКИСТОНДА ХОТИН-ҚИЗЛАРНИНГ ҲУҚУҚЛАРИНИ ТАЪМИНЛАШ ВА ОИЛАВИЙ ЗЎРАВОНЛИКНИ ОЛДИНИ
ОЛИШНИНГ ДОЛЗАРБ МАСАЛАЛАРИ
85
2023 йил 6 декабрь
resurslarga ularning foydalanish shartlarini o‘qimasdan turib kirishlari evaziga
olishmoqda. Ya’ni, biz ijtimoiy tarmoqda duch keladigan “Necha yil yashaysiz?”,
“AQSh prezidenti siz haqingizda nima deydi?”, “Qaysi Gollivud aktyoriga
o‘xshaysiz” kabi xizmatlar aslida fishing bo‘lib, siz ulardan foydalanish chog‘ida
ularning shartiga rozi bo‘lasiz va o‘zingiz to‘g‘ringizdagi ma’lumotlarni ularga hadya
qilgan bo‘lasiz. Hozirda chet davlatning telefon raqamlari va “VPN” orqali
insonlarning shaxsiy akkauntlari va telefon raqamlariga turli xil turdagi “sms”
xabarlar yoki ko‘plab soxta linklar yuborishmoqda. Ushbu turdagi jinoyatlar asosan
bizga chet davlatlardan kirib kelmoqda va asosan, dastlab AQSH da paydo bo‘ladi
va Rossiya orqali bizning davlatimizga kirib kelmoqda. Shaxsiy ma’lumotlarni sir
saqlanishi yuzasidan har xil ko‘rinishdagi targ‘ibot ishlari amalga oshirilmoqda.
Masalan, ijtimoiy tarmoqlarda ko‘plab obunachilariga ega bo‘lgan bolgerlar,
vaynerlar, teleboshlovchilar orqali va yana aholi gavjum jamoat joylarida og‘zaki
turdagi, xususan, jamoat transportlari hisoblangan avtobus hamda metroda mavjud
bo‘lgan reklama monitorlarida ham shu turdagi ishlar amalga oshirilmoqda. Davlat
tasarrufidagi va xususiy banklarning fodalanuvchilariga shaaxsiy ma’lumotlarni
xavfsizligini ta’minlashda yo‘riqnomalar o‘tish va ularni doimiy ogohlantirish ishlari
amalga oshirilmoqda. Ushbu turdagi huqubuzarlik va jinoyatlarga qarshi kurashishni
zamonaviy ko‘rinishlari va usullaridan doimiy xabardor bo‘lish va unga qarshi
kurahishni takomillashtirib borish zarurdir.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi.
2.
O‘zbekiston Respublikasining “Bank siri to‘g‘risida”gi qonun.
3.
“Ichkli ishlar vazirligi Axbrot xizmati” sayti.
4.
LEX.UZ rasmiy sayti.
5.
Югай,
Л.
Ю.
"КРИМИНАЛИСТИЧЕСКИЕ
АСПЕКТЫ
ИСПОЛЬЗОВАНИЯ БИОМЕТРИЧЕСКИХ ДАННЫХ, СОДЕРЖАЩИХСЯ В
СОЦИАЛЬНЫХ
СЕТЯХ." А437
Актуальные
проблемы
борьбы
с
преступлениями и иными правонарушениями: материалы двадцатой
международной научно-практической конференции/под ред.. 2022.
6.
Yugay, L. Y. "Biometrics as a means of monitoring migration processes."
(2022).
7.
Югай, Людмила Юрьевна. "БИОМЕТРИЧЕСКИЕ ТЕХНОЛОГИИ КАК
ИНСТРУМЕНТ В БОРЬБЕ С ТЕРРОРИЗМОМ И ЭКСТРЕМИЗМОМ
BIOMETRIC TECHNOLOGIES AS A TOOL IN THE FIGHT AGAINST
TERRORISM AND EXTREMISM." ЭКСТРЕМИЗМ–НОВЫЕ ВЫЗОВЫ
РЕГИОНАЛЬНОЙ БЕЗОПАСНОСТИ (2022): 81.
8.
Югай, Л. Ю. "Негосударственная судебно-экспертная деятельность в
Республике Узбекистан: становление и развитие." Актуальные проблемы
борьбы с преступлениями и иными правонарушениями 20-1 (2020): 74-76.
9.
Югай, Л. Ю. "Некоторые аспекты использования инновационных
технологий биометрической идентификации личности в противодействии
преступности: опыт Республики Узбекистан." (2022).
10.
Югай, Людмила. "Судебно-экспертная деятельность в Республике
ЎЗБЕКИСТОНДА ХОТИН-ҚИЗЛАРНИНГ ҲУҚУҚЛАРИНИ ТАЪМИНЛАШ ВА ОИЛАВИЙ ЗЎРАВОНЛИКНИ ОЛДИНИ
ОЛИШНИНГ ДОЛЗАРБ МАСАЛАЛАРИ
86
2023 йил 6 декабрь
Узбекистан в эпоху цифровизации." Современные тенденции развития
цифровизации в сфере юстиции 1.1 (2022): 35-40.
