Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, noyabr
www.e-itt.uz
36
XORIJIY INVESTITSIYALARNING IQTISODIY MOHIYATI VA UNING IQTISODIYOTNI
RIVOJLANTIRISHDAGI AHAMIYATI
Abduraxmonov Azizbek Akram o‘g‘li
Samarqand iqtisodiyot va servis instituti
ORCID: 0009-0006-3920-2445
Annotatsiya.
Mazkur ishda xorijiy investitsiyalarning iqtisodiy mohiyati va ularning
mamlakat iqtisodiyotiga ko‘rsatadigan ta’siri o‘rganiladi. Xorijiy investitsiyalar –
bu xorijiy
investorlar tomonidan boshqa mamlakat iqtisodiyotiga kiritilgan kapital bo‘lib, ular yangi ishl
ab
chiqarish quvvatlarini yaratish, texnologiyalarni olib kirish va kadrlar malakasini oshirish orqali
iqtisodiy o‘sishga turtki beradi. Maqolada xorijiy investitsiyalarning asosiy turlari, ularni qabul
qiluvchi mamlakat iqtisodiyotidagi funksiyalari, iqti
sodiyotga ta’sir qiluvchi omillari va foydalari
ko‘rib chiqiladi.
Kalit so‘zlar:
kapital, to‘g‘ridan
-
to‘g‘ri investitsiya, portfel investitsiya, likvidlik, milliy
valyuta, texnologik transfer, modernizatsiya, diversifikatsiya, raqobatbardoshlik, soliq
tush
umlari, sifat standartlari, mehnat unumdorligi, inson kapitali, innovatsiya, bojxona to‘lovlari,
infratuzilma.
ЭКОНОМИЧЕСКАЯ СУЩНОСТЬ
ИНОСТРАННЫХ ИНВЕСТИЦИЙ И ИХ ЗНАЧЕНИЕ В
РАЗВИТИИ ЭКОНОМИКИ
Абдурахманов Азизбек Акрам
угли
Самаркандский институт экономики и сервиса
Аннотация
.
В данной работе рассматривается экономическая природа
иностранных инвестиций и их влияние на экономику страны. Иностранные инвестиции
—
это капитал, вливаемый в экономику другой страны иностранными инвесторами,
которые стимулируют экономический рост за счет создания новых производственных
мощностей, импорта технологий и повышения квалификации кадров. В статье
рассматриваются основные виды иностранных инвестиций, их функции в экономике
принимающей страны, факторы, влияющие на экономику и выгоды.
Ключевые слова:
капитал, прямые инвестиции, портфельные инвестиции,
ликвидность, национальная валюта, технологический трансфер, модернизация,
диверсификация, конкурентоспособность, налоговые поступления, стандарты
качества, производительность труда, человеческий капитал, инновации, таможенные
сборы, инфраструктура
UO
‘
K: 330.322.01
XI SON - NOYABR, 2024
36-43
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, noyabr
www.e-itt.uz
37
THE ECONOMIC NATURE OF FOREIGN INVESTMENTS AND THEIR IMPORTANCE IN
ECONOMIC DEVELOPMENT
Abdurakhmanov Azizbek Akram ugli
Samarkand Institute of Economics and Service
Abstract.
This paper examines the economic nature of foreign investments and their impact
on the country's economy. Foreign investment is the capital injected into the economy of another
country by foreign investors, which stimulates economic growth by creating new production
facilities, importing technologies and improving the skills of personnel. The article examines the
main types of foreign investments, their functions in the economy of the receiving country, factors
affecting the economy and benefits.
Keywords:
capital, direct investment, portfolio investment, liquidity, national currency,
technological transfer, modernization, diversification, competitiveness, tax revenues, quality
standards, labor productivity, human capital, innovation, customs fees, infrastructure.
Kirish.
Xorijiy investitsiyalar, global iqtisodiy aloqalar rivojlanib borayotgan ushbu davrda, milliy
iqtisodiyotlar uchun muhim
iqtisodiy resurs bo‘lib xizmat qilmoqda. Bu kabi investitsiyalar
nafaqat mahalliy ishlab chiqarish quvvatini oshiradi, balki turli xo‘jaliklarga angi
texnologialarni olib keladi va shu mamlakat iqtisodiyotini jahon savdosiga qo‘shilishini
yengillashtiradi. Shu bilan birga, xorijiy investitsiyalarning kirib kelishi natijasida mahalliy
korxonalar ishlab chiqargan mahsulotlarining raqobatbardoshligi oshishi kuzatiladi. Bu esa
ushbu korxonalarning eksport salohiyatini oshishiga hissa qo‘shadi.
Hozirgi kundagi tez rivojlanib borayotgan bozor iqtisodiyoti sharoiti har bir mamlakatda
xo‘jalik yuritishning ko‘p ukladli mulkchilik shakllariga asoslanib faoliyat yuritishni taqazo
etmoqda.
Xorijiy investitsiyalar iqtisodiyotni rivolantirishda muhim ahamiyat kasb etib, zamonaviy
iqtisodiyotga qo‘shimcha kapital, zamonaviy tenologiya hamda boshqaruv tajribalarini olib
kiradi.
Xususan, xorijiy investitsiyalar ichki kapital taqchil bo‘lgan rivojlanayotgan mamlakatlar
uchun qo‘shimcha moliyaviy resurs bo‘lib xizmat qiladi. Bevosita iqtisodiy o‘sishni
rag‘batlantiruvchi omil sifatida ishlab chiqarish hajmining oshishiga, likvidlikni ortishiga va
milliy valyutani mustahkamlanishiga hissa qo‘shishi mumkinligi ta’kidlanadi. Shuningdek,
xorijiy investitsiyalar texnologik transferlar va innovatsiyalarni olib kirish orqali mahalliy
kompaniyalar raqobatbardoshligini oshiradi va milliy iqtisodiyotning diversifikatsiyasiga
yordam beradi.
Adabiyotlar sharhi.
Xorijiy investitsiyalarning iqtisodiy mohiyati tadqiq qilishda dastlab xorijiy investitsiya
haqidagi tushunchalarni tahlil qilaylik. Iqtisodiy adabiyotlarda xorijiy investitsiya
tushunchasini shakllanish jarayonini mohiyati va mazmuni to‘g‘risida bir qancha fikr
-
mulohazalar keltirilgan. Ularning asosiylariga to‘xtalamiz.
Bir nechta chet el iqtisodchi olimlar Alfaro, Chanda, Kalemli-Ozcan va Sayeklarning
(2010) fikriga ko‘ra kuchli moliya bozorlari xorijiy investitsiyalar natijasida paydo bo‘ladigan
foydalardan samarali foydalanishga imkon berishini o‘z tadqiqotlarida ko‘rsatib b
erishgan.
Yuqoridagi amerikalik iqtisodchi Alfaro (2017) o‘z tadqiqotlarining ko‘p qismini xorijiy
investitsiyaning mohiyati unga mikro va makroiqtisodiyot fanlari yuzasidan qarashlar tashkil
qiladi. Iqtisodchi olimlar Borensztein., Gregorio va Lee (1998)
o‘z tadqiqotlarida xorijiy
to‘g‘ridan
-
to‘g‘ri investitsiyalarning rivojlanayotgan davlatlarga qanday ta’sir qilishi haqida
batafsil tahlilini keltirishgan. Ularning subyektiv izlanishlari shuni ko‘rsatadiki, to‘g‘ridan
-
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, noyabr
www.e-itt.uz
38
to‘g‘ri investitsiyalar iqtisodiy o‘sishga faqat mezbon iqtisodiyotda ilg‘or texnologiyalarni
yetarli darajada singdirish qobiliyati mavjud bo‘lganda hissa qo‘shishini ilmiy bayonini
berishgan. Rus iqtisodchi olimi Agafanov (2014) o‘zining tadqiqotlarida kichik biznes
subyektlari loyihalarini
moliyalashtirishda investitsion kreditlash masalalarini ko‘rsatib
beradi.
Shuningdek, mamlakatimizning yetuk iqtisodchi olimlaridan Mamatov, Xujamkulov,
Nurbekov (2014) o‘z tadqiqotlarida investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish
masalalariga to‘xtalgan. Vaxabov, Xajibakiyev va Muminovlar (2010) esa xorijiy
investitsiyalarning ilmiy mohiyati va iqtisodiy ahamiyatining ilmiy-uslubiy tomonlarini tadqiq
qilgan. Karlibayeva (2011) o‘z tadqiqotlarida investitsiyalarni moliyalashtirish,
investitsiyalarni jalb etish va tashkil etishni yoritib bergan. Bababekova va Tursunovlar (2019)
esa raqobatbardosh iqtisodiyotni shakllantirishda investitsiyalarning muhim ilmiy jihatlarini
ochib bergan. Umarov (2018) innovatsion-investitson faollikning muhim tomonlarini tadqiq
qilib, ularning tadbirkorlik faoliyatidagi o‘rnini ko‘rsatib bergan.
Tadqiqot metodologiyasi.
Tadqiqotlar davomida tahlil va sintez, induksiya va deduksiya, ilmiy mushohada
usullaridan foydalanilgan.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Xorijiy sarmoyaning iqtisodiy mohiyati xorijiy investorlarning daromad olish maqsadida
boshqa davlat iqtisodiyotiga kapital qoʼyishidir. Chet el investitsiyalari turli shakllarda boʼlishi
mumkin: toʼgʼridan
-
toʼgʼri (biznesda to‘g‘ridan
-
to‘g‘ri ishtirok e
tish yoki kompaniyaning
aktsiyalarini sotib olish) yoki portfelь (kompaniya boshqaruviga sezilarli taʼsir ko‘rsatmasdan
aksiyalar yoki obligatsiyalarni sotib olish).
Xorijiy investitsiyalar qabul qiluvchi mamlakat iqtisodiyotida bir qancha muhim
funksiyalarni bajaradi:
1. Kapitalning kirib kelishi. Xorijiy investitsiyalar qo‘shimcha moliyaviy resurslarga
kirishni taʼminlaydi, bu ko‘pincha ichki kapital taqchil bo‘lgan rivojlanayotgan mamlakatlar
uchun juda muhim ahamiyatga ega.
Kapitalning kirib kelishi, bu
–
moliyaviy resurslarning mamlakat iqtisodiyotiga chetdan
kirib kelishi jarayoni boʼlib, kapital oqimi xorijiy investorlar tomonidan mablagʼlarni oluvchi
mamlakatdagi turli aktivlar va loyihalarga qoʼyishda namayon boʼladi.
Kapital oqimiga
quyidagilar kiradi:
–
to‘g‘ridan
-
to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar (TTXI)
- bu xorijiy investorlarning boshqa
davlatda biznes yaratish yoki sotib olish uchun investitsiyalaridir. Misol uchun, xorijiy
kompaniya zavod qurishi yoki mahalliy firmaning katta ulushini sotib olishi mumkin, bu esa
boshqaruv ustidan nazoratni qo‘lga kiritishi mumkin;
–
portfel investitsiyalar -
bu kompaniyalarning boshqaruv ustidan nazoratini qo‘lga
kiritmasdan xorijiy aktsiyalarni, obligatsiyalarni yoki boshqa moliyaviy vositalarni sotib olish
jarayonidir. Bunday investitsiyalar mamlakat moliya bozoriga kapital oqimi hajmining
koʼpayishini taʼminlaydi.
Xorijiy kapital kirib kelishining ahamiyati quyidagilarda namayon bo‘ladi:
–
iqtisodiy o‘sishni moliyaviy qo‘llab
-quvvatlaydi. Kapitalning kirib kelishi ishlab
chiqarish quvvatlarini kengaytirish, innovatsiyalarni joriy etish va infratuzilmani yaratish
uchun ishlatilishi mumkin boʼlgan qoʼshimcha moliyaviy resurslarni beradi;
–
likvidlikni oshiradi. Moliya bozorlariga kapitalning kirib kelishi likvid aktivlar hajmini
oshiradi, bu esa kreditlashning rivojlanishini rag‘batlantiradi va mahalliy kompaniyalar uchun
qarz olish xarajatlarini kamaytiradi;
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, noyabr
www.e-itt.uz
39
–
milliy valyutaning mustahkamlaydi. Kapitalning sezilarli oqimi xorijiy investorlar
tomonidan milliy valy
utaga boʼlgan talabni oshirish orqali uni mustahkamlashga yordam
beradi;
–
valyuta zahiralarining ko‘payishiga olib keladi. Valyuta oqimi, ayniqsa, to‘g‘ridan
-
to‘g‘ri
investitsiyalar orqali mamlakatning valyuta zaxiralarini ko‘paytirishi, tashqi iqtisodiy
zarbalarga chidamliligini oshirishi mumkin;
–
milliy valyuta qadrini mustahkamlaydi. Kapitalning sezilarli oqimi xorijiy investorlar
tomonidan milliy valyutaga bo‘lgan talabni oshirish orqali uni mustahkamlashga yordam
beradi;
–
valyuta zahiralarining ko‘paytiradi. Valyuta oqimi, ayniqsa, to‘g‘ridan
-
to‘g‘ri
investitsiyalar orqali mamlakatning valyuta zaxiralarini ko‘paytirishi, tashqi iqtisodiy
zarbalarga chidamliligini oshirishga yordam beradi.
Demak, xorijiy kaptalning kirib kelishi yangi ish o‘
rinlari yaratish, ishlab chiqarish
quvvatlarini oshirish va umumiy iqtisodiy oʼsishni taʼminlashga yo‘naltirilishi mumkin.
2. Ishlab chiqarish quvvatlarining ortishi. To‘g‘ridan
-
to‘g‘ri investitsiyalar odatda yangi
ishlab chiqarish quvvatlarini yaratish yoki mavjud korxonalarni modernizatsiya qilish bilan
birga keladi. Bu iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantiradi, yangi ish o‘rinlari yaratishga va aholi
turmush darajasini oshirishga olib keladi.
Ishlab chiqarish quvvatlarining o‘sishi
- bu iqtisodiyot
uchun zarur boʼlgan tovarlar ishlab
chiqarish va xizmat ko‘rsatish hajmining oshishiga olib kelishi bilan birga infratuzilmaning
rivojlanishiga ham ijobiy taʼsir ko‘rsatadi. Bu jarayonda xorij sarmoyasi asosiy o‘rin tutib,
korxonalar rivojiga, mavjud quvv
atlarni modernizatsiya qilishga katta taʼsir ko‘rsatadi. Buni
quyidagilarda ko‘rish mumkin:
–
yangi korxonalarni tashkil etish. Toʼgʼridan
-
toʼgʼri xorijiy investitsiyalar koʼpincha yangi
zavodlar, fabrikalar va boshqa ishlab chiqarish quvvatlarini yaratish
ni oʼz ichiga oladi. Xorijiy
kompaniyalar yangi ishlab chiqarish quvvatlarini qurishga sarmoya kiritadi va mamlakat
iqtisodiyotida sanoat sohasining kengayishiga olib keladi;
–
mavjud quvvatlarni modernizatsiya qilish. Xorijiy investitsiyalar mavjud korxonalarda
asbob-uskunalarni yangilash, yangi texnologiyalarni joriy etish va mehnat unumdorligini
oshirishga yo‘naltirilishi mumkin. Bu ishlab chiqarish hajmini va sifatini oshiradi;
–
texnologik transfer. Ko‘pincha ilg‘or texnologiyalarga ega bo‘lgan xorijiy
investorlar
ularni mahalliy korxonalarda joriy etishga ko‘maklashadi. Bu ishlab chiqarish jarayonlarini
takomillashtirish, mahsulotning ichki va tashqi bozordagi raqobatbardoshligini oshirish
imkonini beradi;
–
ishlab chiqarish hajmini oshirish. Ishlab ch
iqarish quvvatlarining o‘sishi tufayli ishlab
chiqarilayotgan mahsulotlar hajmi oshadi, bu esa ham ichki talabni qondirish, ham
mamlakatning eksport salohiyatini oshirishga imkonini yaratadi;
–
iqtisodiyotni diversifikatsiya qilish. Chet el investitsiyalari mamlakat iqtisodiyotida
ilgari mavjud bo‘lmagan yangi sanoat tarmoqlarining rivojlanishiga olib kelishi mumkin. Bu bir
sektorga qaramlikni kamaytirishga yordam beradi va iqtisodiyotni inqirozlarga chidamliroq
qiladi.
Maʼlumki, rivojlanayotgan mamlakatlar
iqtisodiyotida kapital resurslarning yetishmasligi
mamlakatda ishlab chiqarish (xizmat ko‘rsatish) korxonalarini tashkil qilishda qiyinchiliklar
tug‘diradi. Bunday sharoitda mamlakat aholisini ish bilan taʼminlashda muammolar vujudga
keladi. Xuddi ana shuning uchun ham xorijiy investitsiyalar yordamida ishlab chiqarish
quvvatini oshirish imkoniyatlari vujudga keladi. Ishlab chiqarish quvvatlarining oshishi esa o‘z
navbatida:
-
yangi ish o‘rinlarini yaratadi. Ishlab chiqarish quvvatini oshirish qoʼshimcha x
odimlarni
yollashni talab qiladi, bu esa mamlakatda ishsizlik darajasini pasaytiradi;
- raqobatbardoshlikni oshiradi. Quvvatlarning kengayishi va yangi texnologiyalarning
joriy etilishi natijasida mahalliy korxonalarning jahon bozorida raqobatbardoshligi ham sifat
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, noyabr
www.e-itt.uz
40
nuqtai nazardan, ham hajm nuqtai nazardan oshadi va oqibatda eksport hajmining oshishiga
olib keladi;
-
iqtisodiy o‘sishni tezlashtiradi. Ishlab chiqarish hajmini oshirish, korxonalarni
modernizatsiya qilish mamlakat yalpi ichki mahsulotining o‘si
shiga olib keladi;
- soliq tushumlarining ortishiga olib keladi. Sanoatning yangi tarmoqlarining rivojlanishi
va ishlab chiqarilayotgan mahsulot hajmining ortishi korxona daromadining oshishiga va
natijada byudjetga soliq tushumlarining oshishiga olib keladi.
3. Texnologiya va bilimlarni uzatish. Xorijiy kompaniyalar ko‘pincha ilgʼor texnologiya va
boshqaruv tajribasini olib kelishadi, bu esa ishlab chiqarish samaradorligi va innovatsiyalarni
yaxshilashga yordam beradi.
Texnologiya va bilim transferi
–
bu,
ilg‘or texnologiyalar, innovatsiyalar va boshqaruv
tajribasini bir mamlakatdan boshqasiga o‘tkazish jarayonidir. Chet el investitsiyalari
kontekstida transfer xorijiy kompaniyalar o‘zlarining ilgʼor texnologiyalari va operatsion
amaliyotlarini qabul qiluvchi mamlakatga joriy etganda, mahalliy korxonalarning
mahsuldorligi va raqobatbardoshligini oshirishga yordam berganda sodir bo‘ladi.
Xorijiy investitsiyalar orqali texnologiya va bilim transferining asosiy jihatlari
quyidagilardan iborat:
–
ishlab chiqarish texnologiyalarining transferi. Xorijiy kompaniyalar korxonalar tashkil
qilishda yoki mahalliy biznesda ishtirok etishda ko‘pincha o‘zlari bilan zamonaviy ishlab
chiqarish texnologiyalari, uskunalari va jarayonlarini olib kelishadi. Bu mahalliy
kompaniyal
arga ilg‘or tajribalarni o‘zlashtirish va ishlab chiqarish sikllarini yaxshilash
imkonini beradi;
–
xodimlarni tayyorlash va malakasini oshirish. Xorijiy kompaniyalar ko‘pincha mahalliy
xodimlarni oʼqitish, ularga eng yangi texnologiyalar va ish usullarida
n foydalanish imkonini
beradi. Bu xodimlarning malaka darajasini oshirish va kasbiy mahoratini oshirishga yordam
beradi;
–
boshqaruv va tashkiliy bilimlarni uzatish. Transmilliy korporatsiyalar, qoida tariqasida,
biznesni boshqarishning zamonaviy usullariga, marketing strategiyalariga va mehnatni tashkil
etishga ega. Ushbu yondashuvlar mahalliy kompaniyalar tomonidan ularning samaradorligi va
o‘sishini yaxshilash uchun moslashtirilishi mumkin;
–
qo‘shma korxonalar va sheriklik. Bugungi kunda qo‘shma korxona
lar orqali xorijiy va
mahalliy kompaniyalar faol bilim almashmoqda. Bu ishlab chiqarish texnologiyalariga ham,
qabul qiluvchi mamlakatda innovatsion rivojlanishga hissa qoʼshadigan tashkiliy yechimlarga
ham tegishli;
–
sifat standartlarini joriy etish. Xor
ijiy sarmoyadorlar ko‘pincha mahsulot sifati va ishlab
chiqarish jarayonlarining yuqori standartlarini olib kelishadi, bu esa mahalliy kompaniyalarni
ularga javob berishga va ularning tovar va xizmatlari sifatini yaxshilashga undaydi.
Iqtisodiyot uchun tex
nologiya va bilim transferining ahamiyati quyidagilarda ko‘rinadi:
-
texnologik taraqqiyotni tezlashtiradi. Ilg‘or texnologiyalarning joriy etilishi iqtisodiyotni
jadalroq modernizatsiya qilish va jahon tendentsiyalari bilan hamqadam bo‘lish imkonini
berad
i, bu esa uning raqobatbardoshligiga ijobiy taʼsir koʼrsatadi;
-
mehnat unumdorligining o‘sishi. Zamonaviy texnologiyalar va boshqaruv usullari ishlab
chiqarish samaradorligini oshiradi, bu esa mahsulot ishlab chiqarish hajmini oshirishga va
xarajatlarni kamaytirishga olib keladi;
- inson kapitalini rivojlantirish. Xodimlarni tayyorlash va ularga yangi bilimlar berish
ularning kasbiy darajasini oshiradi, bu esa uzoq muddatda ishchi kuchi sifatini oshiradi va
innovatsiyalarni rag‘batlantiradi;
- jahon bozori
da raqobatbardoshlikni oshirish. Zamonaviy texnologiyalarni qoʼllayotgan
korxonalarning raqobatbardoshligi ortib boradi, bu esa eksport hajmini oshirishga,
mamlakatning jahon bozoridagi iqtisodiy mavqeini yaxshilashga xizmat qiladi;
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, noyabr
www.e-itt.uz
41
- innovatsion faoliyatni jadallashtirish. Bilimlarni uzatish mamlakatda innovatsiyalar
rivojlanishini ragʼbatlantiradi, bu esa yangi mahsulotlar, xizmatlarning paydo bo‘lishiga va
texnologik jarayonlarni takomillashtirishga yordam beradi.
4. Soliq tushumlarining ortishi. Boshqa davlatda faoliyat yuritayotgan xorijiy
kompaniyalar soliq to‘laydi, bu esa davlat byudjeti daromadlarini oshiradi.
Soliq tushumlarining ko‘payishi xorijiy investitsiyalarning qabul qiluvchi mamlakatga
asosiy iqtisodiy taʼsiridan biridir. Mahalliy
iqtisodiyotga sarmoya kiritayotgan xorijiy
kompaniyalar korxonalar, ish oʼrinlari va tadbirkorlik faoliyatini tashkil etadi, bu esa soliq
bazasining o‘sishiga va davlat daromadlarining oshishiga olib keladi.
Chet el investitsiyalarining soliq tushumlarini
oshirishga taʼsiri quyidagilarda namoyon
boʼladi:
–
korxona foydasiga solinadigan soliqlar boʼyicha. Mamlakatda faoliyat yuritayotgan
xorijiy kompaniyalar o‘z faoliyatidan olingan foydadan korporativ soliq to‘laydi. Yangi
korxonalarni tashkil etish, ayniqsa, kompaniyalar yaxshi moliyaviy natijalarga erishgan
taqdirda, daromad solig‘i tushumlarini oshiradi;
–
xodimlar daromadidan olinadigan soliqlar bo‘yicha. Xorijiy investorlar tomonidan yangi
ish o‘rinlarining yaratilishi mahalliy aholining rasmiy ish bilan taʼminlanishiga va daromad
solig‘ini toʼlay boshlashiga olib keladi. Bandlik va ish haqi darajasining oshishi jismoniy
shaxslardan soliq tushumlarining oshishiga yordam beradi;
–
qo‘shilgan qiymat solig‘i (QQS) va aksiz solig‘i bo‘yicha. Chet el korxonal
ari tomonidan
yaratilgan tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarish va sotish qoʼshilgan qiymat soligʼi (QQS),
shuningdek, ayrim toifadagi mahsulotlarga aksiz solig‘i bo‘yicha soliqqa tortiladi. Bu davlat
daromadlarini yanada oshiradi;
–
mulk va yer soliqlar
i boʼyicha. Zavod va korxonalar qurayotgan xorijiy kompaniyalar yer
va ko‘chmas mulkni sotib oladi yoki ijaraga oladi, bu esa mulk yoki yer uchun tegishli soliqlarni
to‘lashni nazarda tutadi, bu ham mamlakat byudjetini to‘ldiradi;
–
bojxona to‘lovlari boʼy
icha. Xorijiy kompaniyalar ishlab chiqarish uchun asbob-
uskunalar, xomashyo yoki butlovchi qismlarni olib kirsa, ulardan bojxona toʼlovlari talab
qilinadi, bu esa byudjetga qoʼshimcha daromad manbaiga aylanadi.
Iqtisodiyot uchun soliq tushumlarini oshirishning bir qator ahamiyatli jihatlari mavjud
boʼlib, ular quyidagilardan iborat:
-
davlat dasturlarini moliyalashtirish. Soliq tushumlarining koʼpayishi davlatga ijtimoiy
dasturlar, sog‘liqni saqlash, taʼlim va rivojlanishning boshqa muhim sohalarini yaxshir
oq
moliyalashtirish imkonini beradi;
-
infratuzilmani yaxshilash. Qoʼshimcha soliq tushumlari transport, energetika va
kommunikatsiya infratuzilmasini rivojlantirishga yo‘naltirilishi mumkin, bu esa o‘z navbatida
biznes uchun yanada qulay shart-sharoitlar
yaratish va iqtisodiy o‘sishni yanada oshirishga
yordam beradi;
-
davlat qarzini kamaytirish. Davlat daromadlarining ko‘payishi byudjet taqchilligini
kamaytirishga yordam beradi va davlat qarzlariga xizmat ko‘rsatish yoki kamaytirish uchun
ishlatilishi mumkin;
-
investitsion jozibadorlikni oshirish. Barqaror va oʼsib borayotgan soliq tushumlari
davlatga yanada barqaror soliq va fiskal siyosat yuritish imkonini beradi, bu esa mamlakatni
yangi xorijiy investorlar uchun jozibador qiladi.
Shunday qilib, xorijiy
investitsiyalar nafaqat yangi ish o‘rinlari yaratish va mahsulot ishlab
chiqarish orqali iqtisodiyotni rivojlantirishga xizmat qiladi, balki davlat uchun qoʼshimcha
resurslarni taʼminlab, soliq tushumlarining muhim manbai hisoblanadi.
5. Xalqaro aloqalarn
i mustahkamlash. Chet el investitsiyalari mamlakatlar o‘rtasidagi
iqtisodiy aloqalarni mustahkamlashga yordam beradi, bu esa eksport va importni
diversifikatsiya qilishga, shuningdek, bir iqtisodiy sherikga qaramlikni kamaytirishga yordam
beradi
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, noyabr
www.e-itt.uz
42
Xalqaro aloqalarni mustahkamlash -
bu mamlakatlar oʼrtasidagi iqtisodiy, siyosiy va
madaniy aloqalarni kengaytirish va chuqurlashtirish jarayonidir. Bu jarayonda xorijiy
investitsiyalar muhim oʼrin tutadi, chunki u transmilliy iqtisodiy munosabatlarning
rivojlanishi
ni ragʼbatlantiradi, xalqaro bozorlarga integratsiyalashuvga yordam beradi va
diplomatik munosabatlarni yaxshilaydi. Xalqaro aloqalardagi chet el investitsiyalarining oʼrni
quyidagi xususiyatlari bilan ajralib turadi:
–
iqtisodiy hamkorlik. Xorijiy
investitsiyalar mamlakatlar o‘rtasida barqaror iqtisodiy
aloqalarni vujudga keltiradi. Tashqi bozorlarga sarmoya kiritayotgan kompaniyalar
mamlakatlar oʼrtasidagi savdo, hamkorlik va o‘zaro bog‘liqlikni mustahkamlovchi uzoq
muddatli hamkorlik munosabatlariga kirishadi;
–
tashqi savdoning kengayishi. Mamlakatda faoliyat yuritayotgan xorijiy kompaniyalar
eksport va importni oshirishga yordam berish uchun yetkazib beruvchilar va mijozlarning
global tarmogʼidan foydalanishlari mumkin. Bu mahalliy korxonalarning
xalqaro bozorlarga
chiqishiga yordam beradi, mamlakat eksport imkoniyatlarini oshiradi;
–
investitsiya shartnomalari va huquqiy asoslari. Chet el investitsiyalarini jalb qilish
uchun davlatlar investitsiyalarning shartlari va himoyasini tartibga soluvchi
ikki va koʼp
tomonlama shartnomalar tuzadilar. Ushbu kelishuvlar investorlarning huquqiy himoyasini
takomillashtiradi va mamlakatlar oʼrtasidagi ishonchni mustahkamlaydi, uzoq muddatli
hamkorlik uchun zamin yaratadi;
–
diplomatik yaqinlashuv. Katta xorijiy
investitsiyalar bilan bogʼliq iqtisodiy manfaatlar
mamlakatlar oʼrtasidagi siyosiy va diplomatik munosabatlarni yaxshilash uchun katalizator
boʼlishi mumkin. Oʼzaro iqtisodiy manfaatlarga ega boʼlgan davlatlar koʼpincha konstruktiv va
barqaror siyosiy muloqotga kirishadilar;
–
madaniy va tajriba almashish. Boshqa davlatda faoliyat olib borayotgan mablagʼlar bilim
va gʼoyalarni osonlashtirib, yangi menejment va madaniy amaliyotlarni joriy etishlari mumkin.
Bular madaniyatlar va malakatlar oʼrtasidagi oʼzaro
munosabatlar darajasini oshirishga
yordam beradi;
–
xalqaro moliyaviy munosabatlar. Chet el investitsiyalari xalqaro moliyaviy
munosabatlarning rivojlanishi bilan bog‘liq: mamlakatlarning banklari, moliya institutlari va
kredit tashkilotlari biznes va loy
ihalarni moliyalashtirish uchun o‘zaro hamkorlik qiladilar, bu
esa jahon moliya tizimining rivojlanishiga yordam beradi.
Xalqaro aloqalarni mustahkamlashning iqtisodiyot uchun ahamiyati quyidagilar bilan
izohlanadi:
- investitsion jozibadorlikni oshirish. Investitsiyalar va savdo orqali boshqa mamlakatlar
bilan faol aloqada boʼlgan mamlakat barqaror va oʼzaro manfaatli xalqaro munosabatlarni
namoyish etgani uchun boshqa investorlar uchun yanada jozibador boʼladi;
- xalqaro mojarolar xavfini kamaytirish. Mam
lakatlar o‘rtasidagi iqtisodiy oʼzaro bogʼliqlik
siyosiy yoki savdo mojarolari ehtimolini kamaytiradi, chunki mamlakatlar barqaror iqtisodiy
munosabatlarni saqlab qolishdan manfaatdor;
- yangi bozorlarga kirish. Xorijiy investitsiyalarni qabul qiluvchi davlat xalqaro
kompaniyalar orqali jahon bozorlariga chiqishga erishadi va shu orqali eksport hajmini
oshiradi va savdo balansini yaxshilaydi;
-
mamlakatning xalqaro maydondagi obro‘
-
eʼtiborini oshirish. Xorijiy sarmoyani
muvaffaqiyatli jalb etish va xalqaro aloqalarni davom ettirish mamlakatning ishonchli hamkor
sifatidagi nufuzini oshiradi, bu esa jahon miqyosida siyosiy va iqtisodiy hamkorlikni
kuchaytirishga olib kelishi mumkin.
Shunday qilib, xorijiy investitsiyalar xalqaro aloqalarni mustahkamlashda, mamlakatlar
oʼrtasidagi iqtisodiy, siyosiy va madaniy hamkorlikni yanada rivojlantirish uchun platforma
yaratishda muhim oʼrin tutadi, bu esa pirovardida global iqtisodiy oʼsish va barqarorlikka
xizmat qiladi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, noyabr
www.e-itt.uz
43
Xulosa va takliflar.
Tadqiqotlar
natijalariga ko‘ra quyidagi xulosa va takliflarni berish maqsadga muvofiq:
1.
Xorijiy investitsiyalar qo‘shimcha moliyaviy resurslarga kirishni taʼminlaydi, bu
ko‘pincha ichki kapital taqchil bo‘lgan rivojlanayotgan mamlakatlar uchun juda muhim
ahamiyatga ega;
2.
To‘g‘ridan
-
to‘g‘ri investitsiyalar odatda yangi ishlab chiqarish quvvatlarini yaratish
yoki mavjud korxonalarni modernizatsiya qilish bilan birga keladi;
3.
Xorijiy kompaniyalar ko‘pincha ilgʼor texnologiya va boshqaruv tajribasini olib
kelishadi, bu esa ishlab chiqarish samaradorligi va innovatsiyalarni yaxshilashga yordam
beradi;
4.
Boshqa davlatda faoliyat yuritayotgan xorijiy kompaniyalar soliq to‘laydi, bu esa
davlat byudjeti daromadlarini oshiradi;
5.
Xorijiy investitsiya qabul qiluvchi mamlakat xalqaro aloqalarni mustahkamlaydi. Bu
esa eksport va importni diversifikatsiya qilish imkonini beradi.
Adabiyotlar/Литература/Reference:
Alfaro, Laura, Sebnem Kalemli-Ozcan, Areendam Chanda, and Selin Sayek. (2010)
Foreign Direct Investment Promote Growth? Exploring the Role of Financial Markets on
Linkages." Journal of Development Economics 91, 242
–
256. (Also Harvard Business School
Working Paper No. 07-013 and NBER Working Paper No. w12522.).
Alfaro, Laura. (2017)
“Gains from Foreign Direct Investment:
(pdf) World Bank Economic Review 30, Suppl. 1 S2
–
S15.
Bababekova D.Sh, Tursunov B.O. (2019) Faol investitsiyalar va ijtimoiy rivojlanish orqali
raqobatbardosh iqtisodiyotni shakl
lantirish yo‘nalishlari.
Ilmiy-ommabop risola.
–
T.: “Iqtisod
-
Moliya”. 40 b.
Borensztein E., J. de Gregorio b.,
W.Lee (1998) “
How does foreign direct investment affect
economic growth?” Journal of International Economics Vol 45, Issue 1.
Karlibayeva R.X. Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish.
O‘quv qo‘llanma. –
T.:
“Cho‘lpon nomidagi nashriyot
-
matbaa ijodiy uyi”.
Mamatov B.S., Xujamkulov D.Y., Nurbekov O.Sh. (2014) Investitsiyalarni tashkil etish va
moliyalashtirish. Darslik.
–
T.: Iqtisod-Moliya.
Umarov F.U. (2018) Innovatsion-
investitsiya faol tadbirkorlikning muhim omili. “Iqtisodiyot
va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. №1, yanvar
-fevral.
Vaxabov A.V., Xajibakiyev Sh.X., Muminov N.G. (2010 Xorijiy investitsiyalar. O‘quv qo‘llanma.
–T.: “Moliya”.
Агафонов А.А.
(2014)
“Проектное финансирование как форма инвестиционного
кредитования малого бизнеса” / Агафонов А.А.
//
Экономика и предпринимательство.
-
№5
-
ч.1.
-
С. 711.
