Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, avgust
www.e-itt.uz
154
OʻZBEKISTONDA SANOAT KORXONALARI
IQTISODIYOTINING
EKOLOGIK TARKIBIY
QISMI SIFATIDAGI OʻRNI
Umarov Elshod Gʻulom oʻgʻli
Xalqaro Nordik universiteti
ORCID: 0000-0002-7701-2080
Annotatsiya.
Ushbu maqolada sanoat korxonalari iqtisodiyotining ekologik tarkibiy
qismidagi holati ifodalanilgan hamda sanoat korxonalarini atrof-
muhitga taʼsiri
boʻyicha
yondashuvlar koʻrib chiqiladi. Tadqiqot mavzusi boʻyicha eng dolzarb muammolarni aniqlash
maqsadida ilmiy tadqiqot davriy nashrlarining tahlili ham amalga oshiriladi. Shuningdek,
iqtisodiy va ekologik samaradorlikni baholash usullarining afzalliklari va kamchiliklari tahlil
qilingan.
Kalit soʻzlar:
ishlab chiqarish, atrof-muhit, tashkily-iqtisodiy mexanizm, sanoat
korxonalari, ekologik sertifikatlash, xususiy xarajatlar va foyda, iqtisodiy va ekologik
samaradorlik.
РОЛЬ ПРОМЫШЛЕННЫХ ПРЕДПРИЯТИЙ УЗБЕКИСТАНА КАК
ЭКОЛОГИЧЕСКАЯ СОСТАВЛЯЮЩАЯ ЭКОНОМИКИ
Умаров Элшод Гулом угли
Международный Университет Нордик
Аннотация.
В данной статье выражено состояние экологической составляющей
экономики промышленных предприятий, а также рассмотрены подходы к воздействию
промышленных предприятий на окружающую среду. Также проводится анализ периодики
научных исследований с целью выявления наиболее актуальных проблем по теме
исследования. Также проанализированы преимущества и недостатки методов оценки
экономической и экологической эффективности.
Ключевые
слова:
производство,
окружающая
среда,
организационно
-
экономический механизм, промышленные предприятия, экологическая сертификация,
частные затраты и выгоды, экономическая и экологическая эффективность.
THE ROLE OF INDUSTRIAL ENTERPRISES IN UZBEKISTAN AS AN
ECOLOGICAL COMPONENT OF THE ECONOMY
Umarov Elshod Gulom ugli
Nordic International University
Abstract.
In this article, the state of the environmental component of the economy of
industrial enterprises is expressed, and approaches to the impact of industrial enterprises on the
environment are considered. Analysis of periodicals of scientific research is also carried out in
order to identify the most urgent problems on the topic of research. Also, the advantages and
disadvantages of economic and environmental efficiency evaluation methods are analyzed.
Key words:
production, environment, organizational-economic mechanism, industrial
enterprises, environmental certification, private costs and benefits, economic and environmental
efficiency.
UO
‘
K: 330.526
VIII SON
—
AVGUST, 2024
154-162
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, avgust
www.e-itt.uz
155
Kirish.
Hozirgi zamonda mamlakatimizda atrof-muhitni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan
samarali foydalanish hamda
ekologik holatni yaxshilashni ta’minlash sohasida jadal ishlar olib
borilmoqda. Shuningdek, bu borada o‘tkazilgan tahlil natijalari atrof muhitni muhofaza qilish
sohasida davlat funksiyalarini kengaytirish va amalga oshirishda to‘liq metodika hamda
tashkily-
iqtisodiy mexanizmning mavjud emasligi, shu bilan birgalikda, qo‘yilgan vazifalarni
oqilona bajarish uchun atrof-muhitni muhofaza qilish tashkilotining vakolatlari yetarli
emasligidan dalolat beradi.
Atrof-
muhitni muhofaza qilish sohasida davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlarini
belgilash, tabiatni muhofaza qilish sohasidagi qonun hujjatlari buzilishlari profilaktikasi, ularni
aniqlash va oldini olishning samarali mexanizmlarini joriy etish, respublika aholi punktlarining
sanitariya va ekologik holati uchun davlat organlari, xo‘jalik yurituvchi subyektlar rahbarlari
va fuqarolarning shaxsiy javobgarligini kuchaytirish, shuningdek, 2030 yilgacha bo‘lgan davrda
barqaror rivojlanish sohasidagi Milliy ma
qsad va vazifalarga erishishni ta’minlash maqsadida
(
Фармон, 2019)
:
beshta xavf-
xatar toifasi tizimi o‘rniga sanoat tarmoqlari va/yoki kimyo
-fizik parametrlar
asosida chiqindilarni tasniflash tizimini joriy etish;
ishlab chiqarishda chiqitsiz va kam chiqitli texnologiyalarni, shuningdek, konchilik va
qayta ishlash korxonalari chiqindilarini qayta ishlash texnologiyalarini ishlab chiqish va joriy
etishni iqtisodiy rag‘batlantirish;
sanoat obyektlarida xavfli chiqindilarni ekologik xavfsiz saqlashni tashkil etishni
ta’minlash;
o‘zining iste’mol xususiyatlarini yo‘qotgan va tarkibida xavfli moddalar mavjud bo‘lgan
tovarlarni (simobli termometrlar, batareykalar, tarkibida simob mavjud lampalar va
boshqalar) yig‘ish, foydalanish va/yoki zararsizlantirish tizimini tashkil etish;
tibbiyot chiqindilarini yig‘ish, zararsizlantirish, utilizatsiya qilish va ko‘mib tashlash
tizimini tashkil etish vazifalari belgilab olindi.
Adabiyotlar sharhi.
Atrof-
muhit omillarining iqtisodiyotiga ta’siri shundan dalolat beradiki, zamonaviy
sharoitda ekologik siyosat uzoq muddatli istiqbolga mo‘ljallangan ko‘p jihatdan asosli iqtisodiy
siyosat ekanligi bilan namoyon bo
‘
ladi. Masalan, barqaror rivojlanishni
ta’minlash
iqtisodiy
faoliyatning yangi turlarini yaratishga olib keladi, yangi ish o
‘
rinlarini yaratishga yordam
beradi, masalan, qabul qilishdan oldin ekologik yo
‘
naltirilgan faoliyatni rivojlantirish, ekologik
tovarlar va xizmatlar bozorini shakllantirish orqali hisoblanadi. Ushbu muammo ishlab
chiqarish va
iste’mol
jarayonlarini ekologik modernizatsiya qilishning eng muhim
yo‘nalishlaridan
biri sifatida ekologik
yo‘naltirilgan
tadbirkorlik strategiyasini amalga oshirish
bilan chambarchas
bog‘liq
(
Глазыриной
,
Потравного
, 2006).
Atrof-muhitni boshqarish
–
bu korxona faoliyatini atrof-muhitni muhofaza qilish bilan
bevosita yoki bilvosita bog‘liq bo‘lgan shakllar,
yo
‘
nalishlar va tomonlar
bo‘yicha
boshqarish
tizimi hisoblanadi. Atrof-muhitni boshqarish
o‘zaro
munosabatlarni va shu bilan birga
korxonaning iqtisodiy, ishlab chiqarish va boshqaruv manfaatlarining turli darajalarida yuzaga
keladigan turli xil ekologik muammolarni hal qilishni boshqaradigan usullar
to‘plamini
ta’minlaydi. Ushbu
maqsadlarga erishish, avvalambor, atmosfera havosi, tuproq, yer usti va yer
osti suvlari holatini kuzatish, ularning ifloslanishi hamda degradatsiyasini
o‘z
vaqtida
aniqlashni
o‘z
ichiga olgan ishlab chiqarish ekologik nazorati tizimi faoliyati bilan
ta’minlanadi
(
Максимцов
,
Игнатьева
и
др
. 1998).
Sanoat korxonalarining atrof-muhit bilan to
‘
g
‘
ridan-
toʻgʻri
va teskari aloqalari mavjud.
Toʻgʻridan
-to
‘
g
‘
ri aloqalar atmosferadan, gidrosferadan va litosferadan
isteʼmol
qilinadigan
tabiiy
boyoʻgʻli
oqimlarini, teskari
taʼsirlarni
tavsiflaydi, ularning
taʼsir
omillariga (energiya
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, avgust
www.e-itt.uz
156
ishlab chiqarish
boʻgʻinlari)
va idrok omillariga (bio elementlari) qarab har xil xarakterga ega
sohalarga boʻlinadi
(
Кочуров
, 2003).
Tadqiqot metodologiya.
Tadqiqotning metodologik asosini sanoat korxonalari iqtisodiyotining ekologik tarkibiy
qismi, tarkibiy-funksional, loyihaviy yondashuvlar tashkil etdi. Tadqiqot ishi umumiy ilmiy
tadqiqot usullari
–
sintez tahlili, taqqoslash usullari, shuningdek, mantiqiy tahlil, moliyaviy
tahlil, faktik maʼlu
motlarni guruhlash usullari yordamida amalga oshirildi.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Xoʻjalik
yurituvchi subyektlar sonining
koʻpayishi
va ularning faoliyatini tegishli tartibga
solmasdan markazlashtirilmagan iqtisodiy qarorlarni qabul qilish huquqlarining kengayishi
sharoitida atrof-muhitni muhofaza qilish sohasidagi
meʼyor
va qoidalarga rioya qilish nuqtai
nazaridan ekologik vaziyat keskinlashadi.
1-rasmda 2023 yilda sanoat korxonalari tomonidan atrof-muhitni muhofaza qilish
meʼyor
lari va qoidalariga rioya qilish
toʻgʻrisida
oʻtkazilgan
sotsiologik
soʻrov
natijalari
ifodalanilgan. So
‘
rovda qatnashganlarning barchasidan (378 kishi) sanoat korxonalari
tomonidan ekologik
meʼyor
va qoidalarga rioya qilmaslikning asosiy sababi (ishtirokchilarning
42 foizi) beparvolik va
masʼuliyatsizlik
deb ifodalashgan. Bundan tashqari, ishtirokchilarning
17 foizi zarur
mablagʻlarning
yetishmasligini asos qilib
koʻrsatishdi.
1-rasm. Sanoat korxonalarining atrof-muhit qoidalariga rioya qilishiga
nima
toʻsqinlik
qiladi?
Ushbu qarama-qarshilikni hal qilish uchun xo
‘
jalik yurituvchi subyektlarning faoliyatini
belgilaydigan
oʻziga
xos
“ekologik
ramka shart
larini”
yaratish kerak. Atrof-muhitni muhofaza
qilish
boʻyicha
oʻsib
borayotgan talablarga munosib javob berishga imkon beradigan siyosatni
ishlab chiqish uchun korxonalar, shu jumladan kichik biznes sohasidagi korxonalar quyidagi
tamoyillar va qoidalarga amal qilishlari tavsiya etiladi:
a) sanoat sohasidagi ekologik oqibatlar uchun korporativ iqtisodiy javobgarlikni tan olish,
bu atrof-muhitga yetkazilgan zararni qoplash va atrof-muhitga yetkazilgan zararni qoplash
mexanizmini keng
qoʻllashni
va samarali ekologik boshqaruv tizimini yaratishni nazarda
tutadi;
Beparvolik va
mas'uliyatsizlik;
159(42%)
Jarima
to'lovlarining
kamligi;
106(28%)
Kerakli
mablag'larning
etishmasligi;
64(17%)
Biznes egalarining
yomon
niyatlari;37(10%)
Boshqa sabablar;
8(2%)
Ekologik
me'yorlarning haddan
tashqari qat'iyligi;
4(1%)
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, avgust
www.e-itt.uz
157
b) sanoat korxonalarida ekologik audit, ekologik
sugʻurta,
ekologik ekspertiza, atrof-
muhitga
taʼsirni
baholash (EIA-environmental impact assessment) va boshqalar kabi
jarayonlardan foydalanishni
oʻz
ichiga olgan ishlab chiqarilgan mahsulotlar, ko
‘
rsatilgan ishlar
va xizmatlarning hayotiy siklini ekologik va iqtisodiy baholash;
v) mahsulotlarni ekologik sertifikatlash va qadoqlash, tovarlar (ishlar va xizmatlar) ishlab
chiqaruvchilari, yetkazib beruvchilari va iste
’
molchilarini
isteʼmol
qilinadigan mahsulotlar,
xom ashyo va materiallarning ekologik xususiyatlari
toʻgʻrisida
xabardor qilish;
g) atrof-
muhit omillarini hisobga olgan holda xodimlarni ragʻbatlantirish va ularning
atrof-muhitni muhofaza qilish sohasidagi malakasini oshirish;
e) korxonaning qulay ekologik imijini yaratish va bozordagi mavqeyini yaxshilash orqali
atrof-muhitni muhofaza qilish va korxona uchun iqtisodiy foyda olish uchun xarajatlarni
birlashtirish tamoyili;
d) korxonaning aksiyadorlar va
isteʼmolchilar
oldidagi ekologik majburiyatlarini hisobga
olish, bu atrof-muhitni muhofaza qilish sohasidagi tamoyillar,
meʼyorlar
va qoidalarga rioya
qilishda namoyon
boʻladi
.
Bunday sharoitda sanoat korxonalari iqtisodiyotida ushbu tamoyillarni amalga oshirish
uchun korxona faoliyatini ekologiklashtirishni uning eng yuqori korporativ ustuvorliklari
qatoriga kiritish taklif etiladi. Mamlakatda bozor islohotlarining amalga oshirilishi kichik
sanoat korxonalarni rivojlantirish uchun imkoniyatlar ochiladi. Bir tomondan, sanoat
korxonalarini rivojlantirish bozor raqobatbardosh iqtisodiyotining zamonaviy modelining
zaruriy sharti va zaruriy shartidir. Boshqa tomondan, mamlakatda atrof-muhit omillarini
yetarlicha hisobga olmagan holda sanoat korxonalarining rivojlanishi atrof-muhitga yukning
oshishiga olib kelishi mumkin.
Shunday qilib, korxonalarni ekologik boshqarish jarayoni quyidagi ketma-ketliklarni
oʻz
ichiga oladi:
a)
boshqaruv va xodimlarning ekologik ustuvorliklari toʻgʻrisida jamoatchilikni, yetkazib
beruvchilar va
isteʼmolchilarni xabardor qilish uchun ekologik siyosatni ishlab chiqish;
b) atrof-muhitni
koʻrib
chiqish,
yaʼni
atrof-muhitga
taʼsirini
aniqlash uchun jarayonlar va
natijalarni har tomonlama tahlil qilish. Ushbu faoliyat energiya
taʼminoti
va energiyani tejash,
xom ashyo oqimlarini boshqarish, chiqindilarni minimallashtirish hamda boshqalar kabi
sohalarni qamrab olishi kerak;
v) korxonaning ekologik dasturini ishlab chiqish;
g) atrof-muhit siyosatining muvaffaqiyatli amalga
oshirilishini taʼminlaydigan
ish va
nazorat tartib-qoidalarini shakllantiradigan ekologik boshqaruv tizimini joriy etish;
d) ekologik auditni
oʻtkazish;
e) manfaatdor tomonlarni xabardor qilish uchun ekologik bayonotni tayyorlash.
Shuningdek, atrof-muhitni boshqarish tizimining mazmuni va maqsadlari quyidagicha
shakllantirilishi mumkin: a) korxonaning atrof-muhitga
taʼsiri
toʻgʻrisida
maʼlumotlarning
ichki
va tashqi ochiqligi va mavjudligi; b) korxonalar faoliyatining ekologik tomonini doimiy ravishda
takomillashtirish; v) ekologik boshqaruv tamoyillarini joriy etish, shuningdek, korxona
faoliyatining ekologik tomonini tizimli, obyektiv, hujjatlashtirilgan baholashdir.
Hozirgi vaqtda jahon amaliyotida mahsulotlarni tegishli normativ-huquqiy hujjatlarda
belgilangan talablarga muvofiqligini tasdiqlash faoliyati sifatida sertifikatlash jarayoni qabul
qilingan. Keng
maʼnoda,
ekologik sertifikatlash
—
bu mahsulot sifati va texnologiyasini
sertifikatlashning bir turi. Atrof-muhit siyosati va atrof
—
muhitni muhofaza qilishni amalga
oshirish amaliyoti nuqtai nazaridan, bu sanoat, qishloq
xoʻjaligi
ishlab chiqarishlari, transport
sektori va
isteʼmolning
barcha sohalari, shu jumladan savdoni
koʻkalamzorlashtirishning
haqiqiy vositalari va chora-tadbirlaridan biridir. Ishlab chiqaruvchilar nuqtai nazaridan, bu
bozorni kengaytirish, raqobatdagi mavqeyini mustahkamlash uchun yagona vosita
boʻlib,
ishlab chiqaruvchilarning mahsulotlarini sotish imkoniyatlariga, korxona va umuman
kompaniyaning imijini yaxshilashga ijobiy
taʼsir
ko
‘
rsatishi mumkin bo
‘
lgan omillardan biridir.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, avgust
www.e-itt.uz
158
Isteʼmolchi
nuqtai nazaridan, bu mahsulot yoki texnologiya u yoki bu
maʼnoda
ekologik toza
ekanligini tasdiqlaydi.
Hozirgi vaqtda mamlakatimizda ekologik menejment tizimini ISO 14000 (14001) xalqaro
standart talablariga muvofiqligini sertifikatsiya
qilishni yoʻlga qoʻyish
amalga oshirilmoqda.
Bunday sertifikatning mavjudligi korxona tomonidan standartlarga javob beradigan, shu
jumladan ekologik talablarga javob beradigan mahsulotlarni ishlab chiqarish barqarorligining
aniq kafolati
boʻlib,
investitsiyalarni jalb qilishni rag
‘
batlantiradi, shuningdek korxona va
firmalar
oʻrtasida
qulay ekologik imijni shakllantirishga yordam beradi.
2-rasm. Iqtisodiy va ekologik samaradorlikni baholash usullarining
afzalliklari va kamchiliklari
8
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, avgust
www.e-itt.uz
159
Mavjud tajriba shuni
koʻrsatadiki,
ekologik sertifikatlash nafaqat tegishli parametrlar
boʻyicha
mahsulotlarni sertifikatlash, balki atrof-muhitga
taʼsir
qilish va atrof-muhitni oqilona
boshqarish bilan
bogʻliq
boshqa obyektlarni sertifikatlash sifatida ham rivojlanadi. Shunday
qilib, xalqaro ekologik standartlarga muvofiqligi uchun ekologik sertifikatlash sanoat
korxonalariga ekologik xarajatlarni yaxshiroq kuzatish va kamaytirish hamda ekologik
yorliqlash orqali bozorni
taʼminlash
imkonini beradi.
“
Sanoat ishlab chiqarishi va biznes
sohasida standartlarni tartibga soluvchi bir qancha xalqaro tashkilotlar mavjud. Operatsion va
boshqaruv biznes jarayonlarini tavsiflovchi eng muhim tuzilma ISO (ISO) hisoblanadi. Jahon
standartlari bir nechta seriyalarda keltirilgan. ISO 9000 amaliyot kodeksining eng ommabop va
keng qamrovli nashri TC 176 (ISO texnik qoʻmitasi) tomonidan ishlab chiqilgan.
Hujjatlar
orasida ISO 9001 (milliy ISO 9001) sifat menejmenti tizimining sertifikati alohida eʼtiborga
loyiqdir”
Turli tizimlarda atrof-muhitni muhofaza qilish masalalarini hal qilishda yuzaga keladigan
muammolar bir-biri bilan ham, iqtisodiyotning boshqa tarmoqlari bilan ham juda
koʻp
oʻxshashliklarga
ega va ularni quyidagicha tasniflash mumkin:
obyektlarning atrof-muhitga zararli
taʼsiri
darajasini baholash;
iqtisodiy va boshqa faoliyatning biosferaga
taʼsirini
kamaytirishning oqilona usullarini
izlash;
tabiatni muhofaza qilish strategiyasini tanlash va tabiatni muhofaza qilish tadbirlarini
amalga oshirish;
tabiatni muhofaza qiluvchi texnika va texnologiyalarni ishlab chiqish va joriy etishni
ragʻbatlantirishning
samarali tartib-taomillarini belgilash.
Tabiatni muhofaza qilish tadbirlarini amalga oshirish sanoat korxonalari ishlab chiqarish
faoliyatining ajralmas qismidir. Shuningdek, davlat
tomonidan qoʻllab
-quvvatlashni talab
qiladigan ekologik innovatsiyalarni aniqlash uchun joriy etilayotgan texnologiyalarning
samaradorligini baholash kerak. Xorijiy va mahalliy olimlar hamda mutaxassislar bir necha bor
iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik samaradorlik
koʻrsatkichlarini
har tomonlama baholashga
harakat qilishdi. Atrof-muhitni muhofaza qilish choralari samaradorligini baholashning
afzalliklari va kamchiliklari hamda
yondashuvlari oʻz ifodasini topgan
(2-rasm). Xorijiy va
mahalliy metodikalarning umumlashtirilgan tajribasi asosida ekologik tadbirkorlik sohasiga
investitsiyalarni jalb qilish, shuningdek, sanoat korxonalarida ekologlar faoliyati
samaradorligini ichki baholash uchun samaradorlikni kompleks baholash metodologiyasi zarur
degan xulosaga kelishimiz mumkin.
Yangi texnologiyadan foydalanishning tashqi sharoitlari va undan foydalanish oqibatlari
toʻgʻrisidagi quyidagi maʼlumotlardan foydalanishga asoslanishi kerak:
a) texnologiyaning
korxona joylashgan hududning tabiiy-iqlim sharoitlariga muvofiqligi; b) yangi texnologiyadan
foydalanish natijasida ishlab chiqarishning mumkin boʻlgan oʻsishi;
v) yangi texnologiya
yoqilgʻi
-energetika xarajatlarini minimallashtirish bilan birga biologik qimmatli mahsulotlar
ishlab chiqarishga yordam beradimi; d) texnologiya samarasini olishni qiyinlashtiradigan
salbiy omillar mavjudligi va uni amalga oshirishning iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik chegaralari
qanday (
Бобошко
, 2009).
Iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik samaradorlikni
oʻrganish
barqarorlik uchun zarur, ammo
yetarli
boʻlmagan
qadamdir. Mavjud samaradorlikni baholash usullarining afzalliklariga
asoslanib, ijtimoiy-ekologik infratuzilmani barqaror rivojlantirish
yoʻnalishlarini
asoslash
uchundir, biroq bizning fikrimizcha,
“xarajat
-
foyda”
tahlil metodologiyasi va
“toʻlashga
tayyorlik” usuli
boʻyicha
ijtimoiy samaradorlikni baholash metodologiyasidan foydalanish
kerak.
Yuqorida
taʼkidlab
oʻtilganidek,
xususiy xarajatlar va foydalarni baholash uchun quyidagi
ketma-ketliklarni bajarish kerak:
9
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, avgust
www.e-itt.uz
160
1) Avvalo, ushbu ekologik loyihani amalga oshirayotgan korxonaning xususiy xarajatlari
va foydasini hisoblash kerak. Xususiy xarajatlar, birinchi navbatda, loyihani amalga oshirish
uchun kapital xarajatlarni oʻz ichiga oladi: sotib olish, oʻrnatish, qurish, i
shga tushirish.
2) Korxonaning xususiy
foydasi ishlab chiqarishning oʻziga xos oʻsishida
iborat. Ushbu
hodisaning iqtisodiy samarasi imkoniyat cheklovlarini olib tashlash boʻladi.
Barcha hisoblangan natijalarni umumlashtirib, biz
toʻliq
ekologik va iqtisodiy
taʼsirga
ega
boʻlamiz
. Qaror qabul qilish uchun sanoat korxonalarida atrof-muhitni muhofaza qilish
sohasida iqtisodiy tartibga solish va boshqaruvni takomillashtirish
boʻyicha
tavsiyalar ishlab
chiqilgan: 1) agar atrof-muhitni muhofaza qilish tadbirlari asosiy texnologik jarayon bilan
chambarchas
bogʻliq
bo
‘
lsa, unda xususiy xarajatlar va foydalarni baholashni hisobga olish
tavsiya etiladi; 2)
agar korxona aylanma mablagʻlarning likvidligi muammosiga, toʻlovlarni
toʻlamaslik muammosiga duch
kelsa, u holda investitsiyalarni qaytarish muddati mezoniga
tayanish kerak. Shunday qilib, xususiy va jamoat xarajatlari hamda foydalarini aniqlash
hududlar tomonidan samarali tabiatni muhofaza qilish siyosatini amalga oshirish uchun zarur
vositadir. 3-rasmda ekologik tovarlar, ishlar va xizmatlar sohasidagi korxonalarning iqtisodiy
agentlar bilan
oʻzaro
munosabatlarining tuzilishini ifodalaydi.
3-rasm. Ekologik biznes sohasidagi korxonalarning iqtisodiy
agentlar bilan
oʻzaro
aloqasi
Ishlab chiqarish ekologik nazorati tizimiga
toʻgʻri
talablarni ishlab chiqish uchun
korxonada ekologik vaziyat
toʻgʻrisida
mavjud materiallarni
oʻrganish
kerak. Ushbu
materiallarga ilgari
oʻtkazilgan
tadqiqotlar natijalari, ekologik vaziyatni o
‘
rganish, atrof-muhit
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, avgust
www.e-itt.uz
161
obyektlarining fon ifloslanishi
toʻgʻrisidagi
maʼlumotlar
, korxonaning ekologik pasporti,
RMCh(Ruxsat etilgan maksimal chiqarish) va RMQ (Ruxsat etilgan maksimal qayta tiklash)
hajmlari, suvdan foydalanish uchun ruxsatnomalar, chiqindilarni joylashtirish uchun
cheklovlar va boshqalar kiradi. Bunday strategiya maqsadlarni belgilashni, shuningdek
maʼlum
bir davrda ularga erishish vositalarini tanlashni
oʻz ichiga oladi
. Strategiya quyidagi sxema
boʻyicha
qurilishi mumkin: maqsadlarni belgilash; davr davomiyligini tanlash; oraliq va
yakuniy maqsadlarga erishishga qaratilgan tadbirlarni ishlab chiqish; strategik rejalarning
bajarilishini nazorat qilish tizimini ishlab chiqishdir.
Ushbu strategiya quyidagilarga imkon beradi: a) asosiy
eʼtiborni
korxonaning ishlab
chiqarish ekologik nazorati tizimini yaratishga qaratish; b) ishlab chiqarish ekologik nazorati
tizimining asosiy qoidalarining ustuvorligini belgilash, shuningdek ularni amalga oshirishga
taʼsir
qilish; v) ekologik va iqtisodiy sharoitlarni hisobga olgan holda, vaziyatni oqilona vaqt
ichida yaxshilash uchun haqiqiy, mazmunli va bajarilishi
mumkin boʻlgan
vazifalarni belgilash;
d) ishlab chiqarishning atrof-muhitga texnogen
taʼsirini
kamaytirish va ekologik zararni oldini
olishga qaratilgan korxona siyosatini shakllantirish hamda amalga oshirish uchun tashkiliy,
meʼyoriy
va texnologik bazalarni yaratish
boʻyicha
samarali chora-tadbirlarni amalga oshirish;
e) korxonada atrof-muhitning ifloslanishini monitoring qilish asoslarini amalga oshirishni
boshlash.
Oʻzaro
munosabatlarni amalga oshirishning barqaror moliyaviy asoslarini rivojlantirish
vazifalari, jalb qilingan ixtisoslashtirilgan tashkilotlar bilan korxonalar, birinchi navbatda,
quyidagilarni oʻz
ichiga oladi: a) shartnoma munosabatlari tizimini, xususan, ixtisoslashgan
korxonalar
—
ish va xizmatlar yetkazib beruvchilar tizimni rivojlantirishga dastlabki kiritilgan
kapitalni qoplash imkoniyatiga ega boʻlishi uchun yetarli muddatga tuzilgan shartnomalar
tizimini yaratish va samarali faoliyat yuritish; b) haqiqiy xarajatlarni aks ettiradigan va
investitsiyalarni kerakli darajada amalga oshirishga imkon beradigan xizmatlar uchun
toʻlov.
Shubhasiz, atrof-muhit xavfsizligi tizimi
koʻp
darajali xarakterga ega
boʻlishi
kerak
—
atrof-muhitga
taʼsir
qilish manbasidan tortib, milliy darajagacha. Tabiatdan foydalanuvchi
korxona darajasi va shahar darajasi ushbu tizimda asosiy hisoblanadi, chunki muammolarning
asosiy qismi atrof-muhitga texnogen
taʼsirning
asosiy manbalari joylashgan joyda hal qilinishi
kerak. Atrof-muhitni boshqarish tizimini ishlab chiqish va amalga oshirish bir qator
muammolarni hal qilish zarurati bilan
bogʻliq
, ularning asosiylari huquqiy, tashkiliy, ilmiy-
uslubiy, texnik va moliyaviy hisoblanadi. Ekologik muammolar zamonaviy korxonalar,
tashkilotlar, umuman biznes faoliyatining barcha jabhalariga kirib boradi, boshqaruv
qarorlarini qabul qilishning ichki mexanizmlariga, ijro etuvchi hokimiyat organlari, biznes
sheriklar, davlat nazorat tashkilotlari, moliyaviy va investitsiya tuzilmalari, mahalliy aholi bilan
munosabatlarga
taʼsir
qiladi. Shunday qilib, atrof-muhitni muhofaza qilish korxonada iqtisodiy
amaliy boshqaruv mavzusiga aylanadi. Ushbu faoliyatda manfaatdor tomonlar: ijro etuvchi
hokimiyat organlari, korxona rahbarlaridir. Bundan tashqari, mintaqa miqyosida ekologiya,
tabiatdan foydalanish, sanoat va ekologik xavfsizlik masalalariga ixtisoslashgan davlat
tashkilotlari, birinchi navbatda, fuqaro mudofaasi va favqulodda vaziyatlar tuzilmalari, atrof-
muhitni muhofaza qilish organlari hamda davlat sanitariya-epidemiologiya nazorati organlari
ushbu ishlarga qiziqish bildirmoqda.
Xulosa va takliflar.
Xulosa qilib aytish kerakki, korxonalar faoliyatining ekologik, atrof-muhitni muhofaza
qilish va resurslarni tejash jihatlarini boshqarishning asosiy vazifalarini hal qilish orqali
korxona atrof-
muhit va tabiiy resurslarga taʼsir koʻrsatmasdan qolmaydi.
Oxir oqibat, atrof-
muhitni boshqarishning asosiy maqsadi korxonaning ishlab chiqarish va iqtisodiy faoliyati
uchun yuqori darajadagi ekologik xavfsizlikka erishish hisoblanadi. Ushbu vazifalarni amalga
oshirish, albatta, korxona
oʻzining
ustuvor ishlab chiqarish maqsadlariga erishishi bilan
muvofiqlashtirilishi kerak. Bunday sharoitda sanoat iqtisodiyotida ushbu tamoyillarni amalga
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, avgust
www.e-itt.uz
162
oshirish uchun korxona faoliyatini ekologiklashtirish uning eng yuqori korporativ
ustuvorliklari qatoriga kiritish taklif etiladi.
Adabiyotlar/ Литература/ Reference:
Бобошко В.И.
(2009)
Разработка механизма эколого
-
экономического регулирования
деятельности малых предприятий (теория, методология, практика). Диссертация
-
Москва.
Глазыриной И.П., Потравного И.М.
(2006)
Экологические индикаторы качества
роста региональной экономики //Под ред. И.П. Глазыриной, И.М. Потравного.
-
М.: НИА
-
Природа,
-
306 с.
Кочуров Б.И.
(2003)
Экодиагностика и сбалансированное развитие: Учебное пособие.
–Москва
-
Смоленск: Маджента,.
-
384 с
Максимцов ММ:, Игнатьева А.В:, Комаров М:А. и др.
(1998)
Менеджмент: Учебник для
вузов/Подред:
М
.
М
.
Максимцова, А
.
В
.
Игнатьевой. –М
.
: Банки и; биржи: ЮНИТИ.
Фармон (2019) Ўзбекистон Республикаси президентининг “2030 йилгача бўлган
даврда Ўзбекистон Республикасининг атроф муҳитни муҳофаза қилиш концепциясини
тасдиқлаш тўғрисида” ги ПФ
-
5863 сонли фармони. 30.10.2019.
