Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, iyun
www.e-itt.uz
118
AHOLI MOLIYAVIY SAVODXONLIGI DARAJASINI BAHOLASHNING
ILMIY-USLUBIY MASALALARI
Obilov Mirkomil Rashidovich
Guliston davlat universiteti
ORCID: 0009-0002-7904-1587
Annotatsiya.
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yilning 23
iyulida qabul qilingan
“Mikromoliyaviy xizmatlar ommabopligini oshirish chora tadbirlari toʻgʻrisidagi”gi PQ
-4400 sonli
Qarorida Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan aholi moliyaviy savod
xonligini
oshirish sohasidagi ilgʻor xalqaro tajribani hisobga olgan holda aholi moliy
aviy xizmatlar
ommabopligini kengaytirishni va tadbirkorlik subyektlarining moliyaviy savodxonlik darajasini
oshirishni, moliyaviy xizmatlar koʻrsatishda isteʼmolchilar h
uquqlarini himoya qilishni nazarda
tutuvchi “Moliyaviy ommaboplikni oshirishning milliy strategiyasi”ni ishlab chiqish vazifasi
yuklatilgan edi. Oʻzbekiston Respublikasi
Markaziy banki tomonidan 2021-2023 yillarga
moʻljallangan Moliyaviy xizmatlar ommabopl
igini oshirish milliy strategiyasi ishlab chiqildi.
Mazkur strategiyada mamlakatda tad
birkorlikni rivojlantirish, aholi daromadlarini oʻstirish,
kambagʻallikni qisqartiri
shning muhim vositasi sifatida aholi moliyaviy savodxonligini oshirish
masalalariga al
ohida urgʻu berilgan. Shundan kelib chiqqan holda mazkur monografik tadqiqotda
aholi moliyaviy savodxonligini oshirish masalalari ilmiy-uslubiy jihatdan tahlil qilingan va bu
borada amaliy taklif-tavsiyalar ishlab chiqilgan.
Kalit soʻzlar
:
barqaror rivojl
anish, iqtisodiy oʻsish, moliyaviy savodxonlik, moliyaviy
infratuzilma, moliyaviy xizmatlar.
НАУЧНО
-
МЕТОДИЧЕСКИЕ ВОПРОСЫ ОЦЕНКИ УРОВНЯ ФИНАНСОВОЙ
ГРАМОТНОСТИ НАСЕЛЕНИЯ
Обилов Миркомил Рашидович
Гулистанский государственный университет
Аннотация.
Постановлением
Президента Республики Узбекистана ПП
-4400
от 23
июля 2019 года ”О мерах по повышению популярности микрофинансовых услуг“ на
Центральный банк Республики Узбекистан была возложена задача разработки
“национальной
стратегии
повышения
финансовой
популярности”,
которая
предусматривает расширение популярности финансовых услуг и повышение уровня
финансовой
грамотности
субъектов
предпринимательства,
защиту
права
потребителей при оказании финансовых услуг. Центральный банк Республики Узбекистан
разработал национальную стратегию повышения популярности финансовых услуг на
2021-
2023 годы. В этой стратегии особый акцент сделан на вопросах развития
предпринимательства в стране, роста доходов населения, повышения финансовой
грамотности населения как важного инструмента сокращения бедности. Из этого
следует, что в данном монографическом исследовании научно и методически
проанализированы вопросы повышения финансовой грамотности населения и
разработаны практические предложения и рекомендации.
Ключевые слова:
устойчивое развитие, экономический рост, финансовая
грамотность, финансовая инфраструктура, финансовые услуги.
UO
‘
K: 336:330.1 (575.1)
VI SON
—
IYUN, 2024
118-128
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, iyun
www.e-itt.uz
119
SCIENTIFIC AND METHODOLOGICAL ISSUES OF ASSESSING THE LEVEL
OF FINANCIAL LITERACY OF THE POPULATION
Obilov Mirkomil Rashidovich
Gulistan State University
Annotation.
By Decree of the President of the Republic of Uzbekistan PQ-4400 dated July 23,
2019 ”On measures to increase the popularity of microfinance services“, the Central Bank of the
Republic of Uzbekistan was entrusted with the task of developing
a “national strategy for increasing
financial popularity”, which provides for expanding the popularity of financial services and
increasing the level of financial literacy of business entities, consumer protection in the provision of
financial services. The Central Bank of the Republic of Uzbekistan has developed a national strategy
to increase the popularity of financial services for 2021-2023. In this strategy, special emphasis is
placed on the issues of entrepreneurship development in the country, income growth, and improving
financial literacy of the population as an important tool for poverty reduction. It follows from this
that in this monographic study, the issues of improving financial literacy of the population have
been scientifically and methodically analyzed and practical suggestions and recommendations have
been developed.
Keywords:
sustainable development, economic growth, financial literacy, financial
infrastructure, financial services.
Kirish.
Iqtisodiy rivojlanishning hozirgi bosqichida moliyaviy bilimlarning yetarlicha emasligi
jamiyat uchun qator xatarlarni keltirib chiqarishi bilan bir qatorda, iqtisodiyotga sarmoya
kiritish va
davlatning iqtisodiy salohiyatining barqaror oʻsishiga jiddiy toʻsqinlik qiladi.
Bundan tashqari, birlamchi moliyaviy bilim va koʻnikmalarning yetishmasligi shaxsiy
moliyani boshqarishda muammolarning vujudga kelishi va aholi qarzdorligining koʻpayishi,
shuningdek moliyaviy xizmatlar isteʼmolchilarining huquqlarini yetarli darajada himoya
qilinmasligiga olib keladi.
Uy xoʻjaliklarining xulq
-atvori iqtisodiy faollikni belgilab beruvchi muhim omillardan biri
sanaladi. Mazkur xulq-
atvorning oʻzi esa, bevosi
ta aholining moliyaviy savodxonlik darajasiga
bogʻliqdir. Iqtisodiy adabiyotlarda aholi moliyaviy savodxonligiga xos boʻlgan muammolar
qatorida quyidagilar sanab oʻtiladi: moliyaviy sohada birlamchi bilimlarning yetishmasligi,
oilaviy byudjet va individua
l daromadlarni rejalashtirish va taqsimlash koʻnikmalarining
yetarlicha ommalashmaganligi, moliyaviy va siyosiy institutlarga ishonchsizlik, soliq
madaniyatining yetishmasligi va shu kabilar.
Adabiyotlar sharhi.
Aholi moliyaviy savodxonligini oshirish masalalari iqtisodchi olim va mutaxassislarning
doimo eʼtiborida boʻlib kelgan. Respublikaning koʻzga koʻringan iqtisodchi olimlaridan Vaxobov
(2022) moliyaviy savodxonlik kategoriyasini fuqaroning moliyaviy mahsulotlar va xizmatlar
bozorida aktiv pozitsiyas
ini egallashi, jamiyatda oʻzi va oila aʼzolarining moliyaviy farovonligini
oshirish uchun zarur boʻlgan bilim va koʻnikmalari majmuasi sifatida namoyon boʻladigan
insoniy fazilati sifatida taʼriflaydi
(Vaxobov, Xojibakiyev, 2022).
Shuningdek, tadqiqotchi Teshaboyeva (2022) a
holi moliyaviy savodxonligining oʻsishi
uning oʻz moliyaviy mablagʻlarini rejalashtirish, daromad va xarajatlarini tartibga solish, turli
moliyaviy instrumentlardan foydalana olish borasidagi bilim, mal
aka va koʻnikmalarining
kengayib va takomillash
ib borishini anglatar ekan, bu oʻz navbatida mamlakatdagi tadbirkorlik
faoliyati va aholi daromadlar darajasini oshirishga oʻz taʼsirini koʻrsatishini taʼkidlaydi
(Teshabayeva, 2022).
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, iyun
www.e-itt.uz
120
Aholi moliyaviy savodxonligining mazmuni va ahamiyatini ochib berishda uning darajasiga
taʼsir koʻrsatuvchi omillarni aniqlash va muayyan tizimga solish muhim oʻrin tutadi.
Voskanyanning (2018)
taʼkidlashicha, aholi moliyaviy savodxonligini oshirish ma
salasini
uning
darajasiga taʼsir koʻrsatuvchi asosiy omillarni aniqlamasdan turib hal etib boʻlmaydi.
Shunga koʻra u quyidagi omillarni ajratib koʻrsatadi:
1) mamlakatdagi iqtisodiy taʼlim darajasi;
2) moliyaviy infratuzilmaning mavjudligi va rivojlanganlik darajasi;
3) aholining iqtisodiyotga ishonchi darajasi;
4) moliyaviy xizmatlardan foydalanish imkoniyatlari (Voskonyan, 2022).
Fikrimizcha, aholi moliyaviy savodxonligi tushunchasi oʻta darajada umumlashtirilgan
mazmun kasb etib, uni moliy
aviy savodxonlik darajasiga taʼsir koʻrsatuvchi omillarning yuqorida
keltirilgan tasnifi toʻliq ifodalay olmaydi. Uning mazmun
-
mohiyatiga chuqurroq kirib borish oʻz
navbatida mazkur tushunchaning turli (masalan, alohida shaxs, muayyan hudud aholisi,
mamlakat aholisi) darajalarini tabaqalashtirishni taqozo etadi.
Tadqiqotning usullari.
Maqolada tahlil va sintez, induksiya va deduksiya, monografik bayon usuli, ijtimoiy soʻrov
oʻtkazish, mantiqiy va iqtisodiy
-statistik tahlil, taqqoslash, statistik
maʼlumotlarni guruhlash,
ekspert baholash, ilmiy abstraksiyalash va boshqa usullardan foydalanilgan.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Mamlakatning ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlanganlik darajasi turli koʻrinishdagi ehtiyojlarni
qondirishga
yoʻnaltirilgan
tovar va xizm
atlarni yetarli darajada ishlab chiqarilishi bilan bogʻliq
ekan, bugungi kunda ular orasida moliyaviy mahsulotlar ham tobora keng oʻrin egallab
bormoqda.
Moliyaviy mahsulotlar tobora turli tuman va murakkab boʻlib bormoqda, moli
yaviy-
iqtisodiy munosabatlar esa raqamli texnologiyalarning tarqalishi va hayotimizga tatbiq etilishi
jarayonida ayrim isteʼmolchilar uchun qulay va soddalashib borsa, boshqa birlari uchun esa
murakabblashib va tushunarsiz boʻlib bormoqda. Ayni vaqtda jami
yatda aholining boy va
kambagʻal qatlamlari oʻrtasida yuqori tabaqalanish kuzatilib, bu ham jahon, ham ichki milliy
iqtisodiy inqirozlar taʼsirida namoyon boʻlmoqda.
Aholi daromadlarining yuqori darajadagi tabaqalashuvi mamlakatning iqtisodiy
rivojlanishig
a toʻsqinlik q
ilib, jamiyatd
agi ijtimoiy keskinlikni oshiradi. Shuni taʼkidlash lozimki,
IT-
texnologiyalar, taʼlim va bilim nisbatan koʻproq taʼminlangan oilalar uchun imkon doirasida
boʻlganligi sababli, ular daromadining oʻsishiga taʼsir koʻrsatib, natij
ada daromadlarning
tabaqalashuvi oʻsish tendensiyasiga ega boʻladi.
Jahon hamjamiyati mazkur muammoni anglagan holda, aholi keng ommasining moliyaviy
savodxonligini oshirishni kambagʻallik va ijtimoiy
-iqtisodiy tabaqalashuvga qarshi kurashning
yoʻnalishlar
idan biri sifatida tanlaydi.
Moliyaviy institutlarning faol rivojlanishi sharoitida aholining moliyaviy savodxonligini
oshirish fuqarolarga nafaqat turli moliyaviy mahsulotlarni samarali qoʻllash, foydali moliyaviy
qarorlar qabul qilishga, balki davlatni butun ijtimoiy-
iqtisodiy tizimining toʻlaqonli ishtirokchisi
boʻlishiga imkon yaratadi. Pulning amal qilish qonunlarini bilgan holda, nafaqat ularni toʻgʻri
taqsimlash, balki koʻpaytirish ham mumkin. Har tomonlama oʻylangan moliyaviy qarorlarni
qabul qilish hamda moliya bozorida samarali harakatlarni amalga oshirish uchun tegishli
bilimlar zarur. Ularning yetarli hajmda boʻlishi moliyaviy risklardan himoyalanish va turmush
darajasini oshirishga imkon beradi.
Shu bilan birga hozirgi vaqtda aholi moliyaviy savodxonligining past darajasi
kuzatilmoqda. Bu esa pul bilan bogʻliq qallobliklarga, shaxsiy jamgʻarmalarning samarasiz
taqsimlanishiga olib keladi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, iyun
www.e-itt.uz
121
Shuni taʼkidlash lozimki, moliyaviy savodxonlikni oshirish nafaqat asosiy moliyaviy jihatlar
boʻyicha bili
m olishga, bal
ki ushbu bilimlarni muayyan moliyaviy vaziyatlarda qoʻllash
mahoratiga imkon yaratadi. Toʻgʻri moliyaviy qarorlarni qabul qilish uchun, inson turli
manbalardan olishi mumkin boʻlgan axborot u tomonidan toʻgʻri tushunilgan boʻlishi lozim.
Biro
q, taʼlim tizi
mida moliyaviy
savodxonlikning asoslarini oʻqitishning standartlari mavjud
emas, shuning uchun yoshlarning ijtimoiy va kasbiy jihatdan oʻzini oʻzi anglash va jamiyatda
muvaffaqiyatli ijtimoiylashishi maqsadida ularga qoʻshimcha dasturlar doir
asida moliyaviy
asoslarni oʻrgatish muhim vazifaga aylanadi.
“Moliyaviy savodxonlik darajasini oshirish faoliyatning quyidagi yoʻnalishlarini oʻz ichiga
oluvchi kompleks yondashuvni taqozo etadi:
- moliya bozoridagi vijdonsiz xatti-
harakatlarni ragʻbatlantirmaslik;
- um
umtaʼlim oʻquv muassasalarida moliyaviy savodxonlik boʻyicha majburiy
mashgʻulotlarni kiritish;
- aholi moliyaviy savodxonligini oshirish strategiyasini ishlab chiqish va amalga oshirish;
- masalalarning keng
doirasi boʻyicha axborotlarni turli maqsadl
i auditoriyalar uchun
tushunarli boʻlgan max
sus internet-resurslarni yaratish;
-
moliyaviy savodxonlik darajasini oʻlchash hamda uni ilgari surishning turli kanallari
samaradorligini baholash boʻyicha dastaklar
majmuini yaratish;
- aholining tegishli guruhlari uchun moliyaviy mahsulotlar va xizmatlarning maxsus
toʻplamini shakllantirish;
-
moliya bozori mahsulotlari va xizmatlari toʻgʻrisida aholining axborotga egaligi darajasini
oshirish;
- moliyaviy mahsulotlar va xizmatlarni standartlashtirish hamda ulardan foydalanish
imkoniyatlarini oshirish”.
Moliyaviy savodxonlik darajasi kishilarning qancha qismi noratsional xaridni amalga
oshirishi, keyinchalik qaytarilishini taʼminlay olmaydigan kreditlar olishi va
h.k.larni baholash
imkonini beradi. Koʻpchilik
fuqarolarning moliyaviy savodsizligi ham ularning shaxsiy
farovonligiga, ham yaxlit holdagi iqtisodiy jarayonlarga salbiy taʼsir koʻrsatadi.
Biroq moliyaviy savodsizlikning darajalari toʻgʻrisidagi nazariyalar
mavjud emas. Bu
mazkur masala jamiyatdagi iqtisodiy istiqbollarni baholash uchun tadqiqotning amaliy tavsifi
xosligi hamda masalaga iqtisodiy faol jamiyatning moliyaviy savodxonligi darajasi borasida
uning rivojlanishi qonuniyatlarini izohlovchi nazariya
lar uchun asos boʻlib xizmat qilishi
mumkin boʻlgan umumqabul qilingan yagona koʻrsatkichlarning yoʻqligi bilan bogʻliq.
Aholi moliyaviy savodxonligi muammosining dolzarbligi uning darajasini baholashga
uslubiy yondashuvlarning turli-tumanligi orqali ham n
amoyon boʻladi.
Moliyaviy savodxonlikni baholash dastlab 1990 yillarning boshida AQShda amalga
oshirilgan. Ular aholi turli guruhlari oʻrtasida turkum soʻrovlar shaklida namoyon boʻlib, oʻz
ichiga isteʼmol bilimlari va shaxsiy moliya (isteʼmol krediti, bank hisobraqamlari, sugʻurta,
isteʼmol sarflarining asosiy yoʻnalishlari va h.k.) toʻgʻrisidagi
savollarni olgan (Hastings, Madrian,
Skimmyhorn, 2013. )
.
Moliyaviy savodxonlikning koʻplab xorijiy tadqiqotlarida tahlil uchun boshlangʻich nuqta
boʻlib aholining umumiy moliyaviy
bilim va kompetensiyalarini baholash uchun moʻ
ljallangan
savollar majmui hisoblanadi va murakkab foiz, inflyatsiya, risklar diversifikatsiyasi, ipoteka
krediti, obligatsiyalar narxining shakllanishi kabi mavz
ularni qamrab oladi. Koʻrsatib oʻtilgan
mavzulardan uchtasini qamrab olgan (ingl. Big 3
–
“Katta uchlik”) moliyaviy savodxonlikni
baholash uslubi dastlab A.Lusardi i O.Mitchell tomonidan taklif etilib, 2004 yilda AQSh
tomonidan oʻtkazilgan sogʻliqni saqlash va pensiya taʼminoti masalalari boʻyicha tad
qiqot
doirasida sinovdan oʻtkazilgan”
(Lusardi, Mitchell , 2014). Keyinchalik u yoki bu mamlakat uchun
xususiyatli boʻlgan moliyaviy bilim va koʻnikmalarni baholovchi savollar qoʻshilgan holda asosiy
savollar roʻyxati beshtagac
ha kengaytirilgan (ingl. Big 5
–
“Katta beshlik”).
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, iyun
www.e-itt.uz
122
Aholi moliyaviy savodxonligini mamlakat ichida baholash bilan bir qatorda doimiy
ravishda xalqaro tadqiqotlar olib boriladi. Bulardan biri sifatida Iqtisodiy hamkorlik va
rivojlanish tashkiloti tomonidan
oʻtkaziladigan soʻrovlarni misol keltirish mumkin. Ular
aholining turli guruhlarini qamrab oladi (katta yoshdagi aholi
–
G20 mamlakatlari oʻrtasida
soʻrov; 15 yoshdagi oʻquvchilar oʻrtasida –
PIS
A soʻrovnomasi) hamda moliyaviy bilimlar
(moliyaviy arifmetika, foiz, inflyatsiya, investitsiya risklarini tushunish)ni, moliyaviy xulq-atvor
(uning salbiy va ijobiy shakllari)ni, moliyaviy qadriyatlar (uzoq muddatli rejalashtirish va
pullarga munosabat)ni
oʻlchashni qamrab oladi.
Xorijiy fanda aholi moliyaviy savodxonligi darajasini baholashda ikkita yondashuv farq
qiladi. Birinchi yondashuvda savodxonlikka, yaʼni bilish va tushunish darajasi (financial
literacy)ga koʻproq eʼtibor qaratiladi. Shuningdek, unda toʻgʻri moliyaviy qaror qabul qilish va
shaxsiy moliyav
iy barqarorlikka erishish uchun zarur boʻlgan koʻnikma, qadr
iyat va xulq-atvor
bilan bogʻliq savollar ham oʻz oʻrnini topadi (Iqtisodiy hamkorlik va rivojlanish tashkiloti uslubi).
Iqtisodiy hamkorlik va rivojlanish tashkilotining aholi moliyaviy savodxonligi darajasini
baholash uslubini quyidagi chizma orqali ifodalash mumkin.
Ikkinchi yondashuv kompetentlik darajasini oʻlchashga yoʻnaltirilgan, yaʼni bilimlarni
amaliyotda qoʻllashning xususiyatla
rini baholaydi (financial capability, Jahon banki uslubi).
M
oliyaviy savodxonlik darajasini oʻlchash uslubiyotining rivojlanishida muhim bosqich
boʻlib mazkur sohadagi milliy dasturlarni amalga oshirishni boshlashdan oldin moliyaviy
savodxonlikning bazaviy
darajasini baholashni maqsad qilib qoʻygan tadqiqotlarni oʻ
tkazish
hisoblanadi. Bunday tahlil Malayziya, Singapur, AQSh, Buyuk Britaniya, Avstraliya, Braziliya,
Vengriya, Irlandiya, Kanada, Keniya, Yaponiya va boshqa koʻplab mamlakatlarda amalga
oshirildi. Rossiyada birinchi keng miqyosli tadqiqot 2012 yilda Rossiya Federatsiyasi Moliya
vazirligi buyurtmasi boʻyicha oʻtkazildi. Koʻplab mamlakatlarda (Germaniya, Avstraliya, Kanada,
Estoniya, Indoneziya, Buyuk Britaniya, Janubiy Afrika va boshq.) nafaqat moliyaviy savodxonlik
darajasining tadqiqoti oʻtkazilib qolmay,
balki uni oshirish boʻyicha davlat dasturlari ham amalga
oshiriladi.
1-jadval
Aholi moliyaviy savodxonligini indeks baholash uslubi
(Kalachikova, Belexova, Rossoshanskiy, 2019)
Maqsadi
Moliyaviy savodxonlikning hududlar, aholining ijtimoiy-demografik va
iqtisodiy tavsiflari boʻyicha tabaqalanish darajasini aniqlash
Nomi
“Bilimlar” va “koʻnikmalar” komponentlari boʻyicha moliyaviy
savodxonlik darajasini oʻlchashning indeks uslubi
Hisoblash
amalining
qisqacha
mazmuni
Predmet
sohalari (“daromadlar va xarajatlar”, “oila budjeti va moliyaviy
rejalashtirish”, “jamgʻarma va omonatlar”, “kreditlash”, “investitsiyalash
va soliqlar”, “sugʻurta va pensiyalar”, “risklar va moliyaviy xavfsizlik”,
“isteʼmolchilar huquqini himoya qilish” subindekslari) boʻyicha
subindekslarni hisoblash
Bilimlar va koʻnikmalarning, sh.j. koʻrsatib oʻtilgan predmet sohalari
boʻyicha xususiy indekslarni hisoblash
Moliyaviy savodxonlikning yigʻma indeksini
(0 dan to 1 gacha qiymat
chegarasida) hisoblash
Baholanuvchi
elementlari
roʻyxati
“Rossiya Federatsiyasining 2017
-2023 yillarda moliyaviy savodxonligini
oshirish strategiyasi”da belgilangan moliyaviy savodxon fuqaro modeli
boʻyicha tuzilib, oʻz ichiga 33 ta pozitsiyani oladi
Tadqiqotning
empirik bazasi
2018 yilda mualliflar tomonidan Shimoliy-
Gʻarbiy federal okrugning 4 ta
mintaqasi hududida oʻtkazilgan sotsiologik soʻrov maʼlumotlari tashkil
etadi
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, iyun
www.e-itt.uz
123
Moliyaviy taʼlimning muhimligini birinchilardan boʻlib D.Bernxeym asoslagan
(Bernheim,
1995)
. Turli manbalarda moliyaviy savodxonlik, moliyaviy taʼlim, moliyaviy maorif, moliyaviy
kompetentlikni oshirish va boshqa tushunchalardan foydalaniladi. Keyingi vaqtlarda bu borada
koʻplab ilmiy ishlar eʼlon qilinib, ularning mualliflari tomonidan “moliyaviy savodxonlik”
tushunchasi turlicha nuqtai nazardan talqin qilinmoqda. Xorijiy tadqiqotchilar uni koʻproq
asosiy atamalarni bilish va oddiy koʻnikmalar nuqtai nazaridan baholaydilar.
Mazkur muammoga bagʻishlangan rossiyalik olimlar ta
dqiqotlarida aholi moliyaviy
savodxonligining uchta oʻzaro bogʻliq komponentini koʻrib chiqish imkonini beruvchi bir nechta
bloklar kiritilgan.
1. Qadriyatlar
–
savodxonlikning asosi. Ular shaxslarda moliyaviy xizmatlarga nisbatan
ehtiyojlarning shakllanishiga javob beradi va
oʻz xatti
-harakatlarining oqibatlarini tushunishni
taʼminlaydi, yaʼni moliyaviy xulq
-atvor madaniyatini shakllantiradi. Budjetni rejalashtirish,
maqsadlarni amalga oshirish strategiyasini ishlab chiqish, moliyaviy institutlarga nisbatan
munosabat va boshq
alarni oʻz ichiga oladi.
Biroq, har doim ham uzoq muddatli moliyaviy strategiyalar bilan bogʻliq qadriyatlarning
mavjudligi moliyaviy savodxonlikdan, ularning yoʻqligi esa savodxonlikning yetishmasligidan
dalolat bermaydi. Aksincha, uzoq muddatli strategiyalarning mavjud emasligi, moliyaviy bozor
institutlari kuchsiz boʻlgan, inqirozlarga yuz tutgan, qonunchilik bazasining esa bozorning
rivojlanishidan ortda qolishi sharoitda ularga ishonchning yoʻqligi moliyaviy jihatdan savodli
munosabatlarning belgisi hisoblanib, shundan kelib chiqqan holda moliyaviy dastaklardan
foydalanishdan voz kechiladi
(Kuzina, 2009).
2. Zarur bilimlar (maxsus moliyaviy tushunchalarning mazmuni, taklif etilayotgan
mahsulotlarning xususiyatlari, ularn
i himoya qilishning huquq va usullari va boshq. toʻgʻrisida).
3. Koʻnikmalar yoki qadriyatlarning amaliy jihatdan namoyon boʻlishi va bilimlarning
qoʻllanilishi (mahsulotlar toʻgʻrisidagi maʼlumotlarni izlash, bozor va jamiyatdagi holat
ni
kuzatish, kredit,
sugʻurta va boshqa muassasalar bilan shartnomalarni oʻqish va tushunish,
taqdim etilayotgan xizmatlarni taqqoslashni bilish va huquq poymol etilgan taqdirda shikoyat
qilish va h.k.).
Biroq, kontragentlar oʻzaro aloqalarining koʻplab ji
hatlari yetarli dara
jada yoʻlga
qoʻyilmagan hamda moliyaviy munosabatlarning muntazam paydo boʻlib va murakkablashib
borishi yuz berayotgan, moliyaviy institutlari tizimi barqaror boʻlmagan mamlakatlarda empirik
tadqiqotlarda moliyaviy savodxonlikni oʻlcha
shga nisbatan kompleks kompetentik yondashuvini
qoʻllash juda qiyin hisoblanadi
(Belexova,Kalachikova, 2016).
Shuningdek, aholi moliyaviy savodxonligini faqat ikkita oʻzaro bogʻliq komponent —
“bilimlar” va “koʻnikmalar” boʻyicha oʻlchashga asosla
ngan indeks baholash uslubi ham mavjud
(1-jadval).
Milliy va xorijiy fan va amaliyotdagi moliyaviy savodxonlik indikatorlariga mavjud
yondashuvlarni tizimlashtirish ularning ikki guruhini ajratish imkonini berdi:
1) moliyaviy savodxonlikning yagona (umum
iy, oʻrtacha, integral, kompleks va h.k.)
koʻrsatkichini ishlab chiqishni taqozo etuvchi yondashuvlar;
2) moliyaviy savodxonlikning kompleks koʻrsatkichlarini ishlab chiqilishini taqozo etuvchi
yondashuvlar.
1. Moliyaviy savodxonlikni
ng yagona koʻrsatkic
hini ishlab chiqish.
Iqtisodiy va ijtimoiy tadqiqotlar instituti tomonidan moliyaviy savodxonlikning integral
koʻrsatkichini quyidagi formula koʻrinishida aniqlash taklif etilgan:
Fgr = x ∙ 1 +y ∙ 2 + z ∙ 3,
bu yerda:
x
–
past darajali moliyaviy savodxo
nlikka ega boʻlgan fuqarolarning ulushi;
y
–
oʻrta darajali moliyaviy savodxonlikka ega boʻlgan fuqarolarning ulushi;
z
–
yuqori darajali moliyaviy savodxonlikka ega boʻlgan fuqarolarning ulushi
.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, iyun
www.e-itt.uz
124
2. Moliyan
ing turli sohalari boʻyich
a bilim, malaka va k
oʻnikm
ani ifodalovchi
koʻrsatkichlar majmuini ishlab chiqish.
Jahon banki tadqiqotlarida umumiy holda aholining moliyaviy savodxonligi darajasini
amaliy jihatdan aniqlashning, xususan esa, mamlakatlararo taqqoslashni amalga oshirishning
murakkabligi taʼ
kidlanadi. Shunga qaramay, Jahon banki ekspertlari aholi moliyaviy
savodxonligining quyidagi uchta asosiy koʻrsatkichlaridan foydalanishni taklif etadilar:
1) foiz stavkasini hisoblash toʻgʻrisidagi savolga toʻgʻri javob bergan responde
ntlarning
soʻrovnoma
da ishtirok etganlarning umumiy sonidagi ulushi;
2) inflyatsiya mexanizmi toʻgʻrisidagi savolga toʻgʻri javob bergan respondentlarning
soʻrovnomada ishtirok etganlarning umumiy sonidagi ulushi;
3) risk diversifikatsiyasi toʻgʻrisidagi
savolga toʻgʻri jav
ob bergan respondentlarning
soʻrovnomada ishtirok
etganlarning umumiy sonidagi ulushi (Lisa Xu and Bilal Zia, 2012).
1-rasm.
Moliyaviy savodxonlik darajasini oshirishga taʼsir qiluvchi omillar
nuqtayi-nazaridan baholash uslubi
50
Ushbu taklif asosida Jahon banki ekspertlari dunyo mamlakatlari moliyaviy savodxonligi
koʻrsatkichlarining taqqoslama tahlilini turli tadqiqotlarni umumlash
-tirish asosida amalga
oshirish imkoniga ega boʻldilar.
Rossiyalik tadqiqotchilar amaliyotida aholining moliyaviy savodxonligi darajasini baholash
uchun ikkita usul keng qoʻllaniladi:
1)
fuqarolarni moliya toʻgʻrisidagi nazariy bilimlari boʻyicha testdan oʻtkazish (masalan,
turli internet-resurslar
–
“Home Credit” banki, Sberban
k, Moliyaviy madaniyat markazi,
vashifinansoʻ.rf saytlarida testdan oʻtkazish);
2) aholi moliyaviy savodxonligini monitoringga asoslangan sotsiologik tadqiqotlari
(masalan, moliyaviy tadqiqotlar Milliy agentligi, Rossiya Federatsiyasi Moliya vazirligining Jahon
banki bilan bi
rgalikdagi, FOM Moliya tadqiqot markazi, RFAning mintaqaviy boʻlinmalari
tomonidan oʻtkazilgan soʻrovlar)
(Sushko, 2014).
50
Muallif ishlanmasi.
1-bosqich
Muayyan mamlakat (hudud) iqtisodiyotining oʻziga xos
xususiyatlaridan kelib chiqqan holda nisbatan ahamiyatli
omillarni aniqlash
6-
bosqich
Barcha omillar boʻyicha majmuaviy (kompleks) natijalari va
xulosalarini chiqarish
5-bosqich
Har bir omil boʻyicha baholash natijalari va
xulosalarini
chiqarish
4-bosqich
Barcha omillar boʻyicha majmuaviy (kompleks) baholash
uslubini ishlab chiqish
3-bosqich
Har bir omil boʻyicha baholash uslubini ishlab chiqish aniqlash
2-bosqich
Mazkur omillarning joriy davr hamda taqqoslama davr
(dinamika)dagi miqdoriy qiymatlarini aniqlash
Bosqich
Muayyan bosqichda bajariluvchi amallar
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, iyun
www.e-itt.uz
125
Aholi moliyaviy savodxonligini oʻrganishning asosiy muammosi shundaki, moliyaviy so
ha
va ilmiy xodimlarda turli hududlarda istiqomat qiluvchilarning moliyaviy bilimlari va
kompetensiyalari toʻgʻrisida bir xillashtirilgan maʼlumotlardan foydalanish imkoniga ega emas
(Sushko, 2014).
Bu uslublarning (shu jumlada
n, sotsiologik soʻro
vlarning ham) turli tumanligi
bilan izohlanadi.
2-jadval
Moliyaviy savodxonlik darajasini oshirishga taʼsir qiluvchi omillarning mamlakat
(hudud) iqtisodiyotining holatiga koʻra ahamiyatliligi
51
Moliyaviy savodxonlik darajasini oshirishga
taʼsir qiluvchi o
millar
Mamlakat (hudud) iqtisodiyotining holati
Rivojlangan,
barqaror
Rivojlana-
yotgan
Qoloq,
beqaror
Mamlakatning iqtisodiy salohiyati
-
-
-
Mamlakat (hudud)ning ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlanganlik darajasi
-
-
-
Davlatning iqtisodiy siyosati
1
-
-
Hududning geografik joylashuvi
-
-
-
Moliyaviy infratuzilmaning mavjudligi va
rivojlanganlik darajasi
-
1
1
Moliyaviy xizmatlardan foydalanish imkoniyatlari
-
-
2
Aholi
moliyaviy savodxonligini oshirish boʻyicha
amalga oshirilayotgan chora-tadbirlar
-
2
3
Aholining iqtisodiyotga ishonchi darajasi
3
-
-
Aholi mentaliteti
-
-
-
Mamlakatdagi iqtisodiy taʼlim darajasi
2
3
-
Yuqoridagi maʼlumotlardan xulosa qilish
mumkink
i, hozirda dunyo boʻyicha moliyaviy
savodxonlik darajasini baholash metodikasi mavjud
boʻlib, turli xalqaro tashkilotlar tomonidan
mazkur baholashni amalga oshirib kelinmoqda. Mavjud baholashlar turlicha uslubiy
yondashuvlarga asoslansada, biroq ularning umumiy tomoni
–
bevosita test va soʻrovlar
oʻtkazish usullariga tay
anadi. Natijada ushbu yondashuvlar subyektiv tavsif kasb etadi.
Shunga koʻra, mazkur dissertatsion tadqiqot doirasida moliyaviy savodxonlik darajasini
oshirishga taʼsir qiluvchi omill
ar, shart-sharoitlar nuqtayi-
nazaridan baholash gʻoyasi ilgari
suriladi va uning metodikasi t
aklif etiladi. Yaʼni, mamlakatimiz yoki uning alohida
hududlaridagi
moliyaviy savodxonlikning oshishiga taʼsir koʻrsatuvchi shart
-
sharoitlar (omillar)ning oʻzgaris
hi
orqa
li baholash muhim oʻrin tutadi.
Fikrimizcha, moliyaviy savodxonlik darajasini oshirish
ga taʼsir qiluvchi omillar nuqtai
-
nazaridan baholash uslubini quyidagi bosqichlar ketma-ketligida ifodalash maqsadga muvofiq
(1-rasm).
Rasmdan koʻrinadiki, moliyav
iy savo
dxonlik darajasini oshirishga taʼsir qiluvchi omillar
nuqtai-nazaridan baholashda eng
avvalo muayyan mamlakat (hudud) iqtisodiyotining oʻzi
ga xos
xususiyatlaridan kelib chiqqan holda nisbatan ahamiyatli omillarni aniqlash muhim hisoblanadi
(1-bosqich). Chunki, iqtisodiyotning rivojlanish holati va undagi barqarorlikdan kelib chiqqan
holda mamlakat yoki uning muayyan hududi uchun omillarning ahamiyatliligi farqlanishi
mumkin.
Buni iqtisodiyotning rivojlanish barqarorligi holati boʻyicha farqlanuvchi
mamlakat
(hudud)lardagi moliyaviy savodxonlik darajasini oshirishga taʼsi
r qiluvchi omillarning
ahamiyatliligini ifodalovchi shartli misol yordami
da koʻrishimiz mumkin (2
-jadval). Bunda har
bir holatdagi iqtisodiyot uchun 3 tadan omil ahamiyatlilik darajas
iga koʻ
ra ifodalangan.
Jadval maʼlumotlaridan koʻrinadiki, agar rivojlana
yotgan yoki qoloq mamlakatlar uchun
birinchi navbatda moliyaviy infratuzilmaning mavjudligi va rivojlanganlik darajasi, moliyaviy
51
Muallif ishlanmasi
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, iyun
www.e-itt.uz
126
xizmatlardan foydalanish imkoniyatlari muhim boʻlsa,
bunday
masalalar oʻz yechimini topgan
rivojlangan mamlakatlar uchun koʻpr
oq davlatning iqtisodiy siyosati hamda aholining
iqtisodiyotga ishonchi d
arajasi ahamiyatliroq hisoblanadi. Bundan koʻrinadiki, muayyan
mamlakat (hudud) iqtisodiyotining oʻziga xos xu
susiyatlaridan kelib chiqqan holda nisbatan
ahamiyatli omillarni aniqlash mazkur baholash uslubining hal qiluvchi bosqichlaridan biridir.
Moliyaviy savodxonlik darajasini oshirishga taʼsir qiluvchi omillar nuqtai
-nazaridan
baholash uslubida tegishli omillarning joriy davr hamda taqqoslama davr (dinamika)dagi
miqdoriy qiymatlarini aniqlash muhim (2-bosqich). Agar joriy davr qiymatlari moliyaviy
savodxonlikning hozirgi vaqt uchun holatini ochib berishga xizmat qilsa, uning qator yillar uchun
taqqoslama davr qiymatlari bu boradagi asosiy tendentsiyalarni tavsiflab beradi.
Har bir o
mil boʻyicha baholas
h uslubini ishlab chiqish mazkur baholash uslubining muhim
amallaridan biri hisoblanadi (3-
bosqich). Shunisi eʼtiborliki, ayrim omillarni tavsiflovchi
koʻrsatkichlarni bevosita va oddiy tarzda ifodalash mumkin boʻlsa, boshqa birlarini b
aholash
uchun murakkab hisob-kitoblar talab etilishi mumkin.
Barcha omillar boʻyicha majmuaviy (kompleks) baholash uslubini ishlab chiqish
yuqoridagi har bir omil boʻyicha baholash uslubini umumlashtirish va oʻzaro muvofiqlashtirish
orqali amalga oshiriladi (4-bosqich). Nati
jada moliyaviy savodxonlik darajasini oshirishga taʼs
ir
qiluvchi omillar nuqtai-nazaridan baholashning yaxlit va yagona natijasiga erishish imkoni
vujudga keladi.
Har bir omil boʻyicha alohida va barcha omillar boʻyicha baholash natijal
ari va xulosalarini
chiqarish moliyaviy savodxonlik darajasini oshirishga
taʼsir qiluvchi omillar nuqtai
-nazaridan
baholash uslubining yakuniy bosqichlari boʻlib hisoblanadi (5
-6-bosqichlar). Mazkur bosqichlar
orqali mamlakat yoki uning muayyan hududidagi aholi moliyaviy savodxonligini oshirish
boʻyicha omil (shart
-sharoit)
lardagi oʻzgarishlar, ulardan foydalanish darajasi va kengaytirish
yoʻnalishlari yuzasidan xulosalar chiqarish imkoniga ega boʻlinadi.
Xulosa va takliflar.
Iqtisodiyotni barqaror va mutanosib rivojlantirish, aholi turmush darajasi va farovonligini
oshirishda fuqarolarning iqtisodiy hodisa va jarayonlarga ongli ravishda munosabatda
boʻlishining muhim shar
ti hisoblangan moliyaviy savodxonlik katta ahamiyatga ega. Moliyaviy
savodxonlik fuqarolarning hayotning turli jabhalari, jumladan, iqtisodiy faoliyat yuzasidan qabul
qilayotgan qarorlarning toʻgʻri va samarali boʻlishini taʼminlash bilan bir qatorda, maml
akatdagi
ishbilarmonlik muhitining rivojlanishiga, tadbirkorlik faoliyatining kengayishiga qulay imkon
yaratadi.
Moliyaviy savodxonlikni taʼminlashdan asosiy maqsad inson farovonligi va hayot sifatini
oshirish hisoblanib, buning uchun u oʻz ixtiyoridagi iqtisodiy resurslardan, roʻy berishi mumkin
boʻlgan voqea va hodisalar, vujudga kelishi
mumkin boʻlgan shar
t-
sharoitlardan oʻzi
hamda
jamiyat uchun manfaatli va samarali as
osda foydalanish borasida yetarli bilim va koʻnikmalarga
ega boʻlishi lozim. Shuningde
k, jamiyatda tarkib topgan qadriyatlar tizimi ham ushbu maqsadlar
bilan oʻzaro muvofi
q kelishi zarur. Eng muhimi, har bir shaxs
qayd etib oʻtilgan vosita va
dastaklardan foydalangan holda qisqa muddatli qarorlar qabul qilish hamda uzoq muddatli
moliyaviy r
ejalashtirish jarayonini toʻgʻri tashkil etish qobiliyatiga ega boʻlishi kerak.
Aholi moliyaviy savodxonligining mazmuni va ahamiyatini ochib berishda uning darajasiga
taʼsir koʻrsatuvchi omillarni aniqlash va muayyan tizimga solish muhim oʻrin tutib,
uning turli
(masalan, alohida shaxs, muayyan hudud aholisi, mamlakat aholisi) darajalarini tabaqalashtirish
maqsadga muvofiq.
Aholi moliyaviy savodxonligiga taʼsir etuvchi omillarni baholash hamda ularni
rivojlantirish muammolarini hal etish tizimiga mual
liflik yondashuvining asosiy gʻoyasi –
yondashuvning pragmatik tavsifi, yaʼni omillarni baholash taʼsir koʻrs
atish obyektlari va
jihatlaridan kelib chiqqan holda, tegishli chora-tadbirlar ishlab chiqish bilan yakunlanishi
hisoblanadi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, iyun
www.e-itt.uz
127
Moliyaviy savodxonlikning aholi daromadlariga taʼsirini mustaqil ravishda band boʻlishdan
olingan daromadlar, mol-mulkdan oling
an daromadlarning va ijtimoiy transfertlar boʻyicha
tahlil qilish mumkin. Maʼlumotlar mamlakat hududlari boʻyicha mustaqil ravish
da band
boʻlishdan olingan daromadlarning 1% ga oʻsishini aholi umumiy daromadlari hajmining
oʻsishiga taʼs
iri qiymati izchil ravishda pasayib borayotganligini; aholining moliyaviy
savodxonlik darajasi bevosita taʼsir koʻrsatuvchi foizlar, mualliflik haqi
va dividendlarning
solishtirma salmogʻi oshib borayotganligini;
ijtimoiy transfertlar tarkibidagi pensiyalar va
stipendiyalarni
ng solishtirma salmogʻi pasayib, nafaqalarning solishtirma salmogʻi oshib
borayotganligini koʻrsatadi.
Mamlakat miqyosida aholi moliyaviy savodxonligi darajasini oshirishni samarali tashkil
etishda aholi moliyaviy savodxonligi darajasi
ni oshirishning oʻz mazmuniga koʻra yaqi
n va
yondosh tadbirlar bilan uygʻun holda olib borilishi; aholi moliyaviy savodxonligi darajasini
oshirishni tashkil etish chora-tadbirlarining shakl va mazmun jihatidan takrorlanish holatlarini
keltirib chiqarishiga
yoʻl qoʻymaslik; bu
borada belgilangan chora-tadbirlarning ahamiyatli
qismini amalga oshirishda mavjud, yoʻlga qoʻyilgan tadbirlar va tashkiliy asos
lardan
foydalanishning koʻzda tutilishi kabi tamoyillarga amal qilinishi maqsadga muvofiq.
Jahon tajribasida aholi moliyaviy savodxonligi darajasini bir guruh respondentlar
javobidan kelib chiqqan holda baholanishi manzarani toʻliq aks ettirmasdan, koʻpinc
ha noaniq
tasavvurlarga sabab boʻladi. Shunga koʻra, “mahallabay” ishlash tizimi orqali
mahalla
fuqarolarining moliyaviy savodx
onlik boʻyicha bilim va koʻnikmalari darajasini aniqlash uchun
yoʻlga qoʻyilayotgan tadbirlar tarkibiga elektron
savolnoma shaklini kiritish maqsadga muvofiq.
Bunda mamlakat yoki uning hududlari boʻyicha umumiy tavsif kasb etuvchi chora
-tadbirlar
emas, balki har bir muayyan mahallaning amaldagi holatidan va xususiyatlaridan kelib chiqqan
holdagi moliyaviy savodxonlik
ni oshirish boʻyicha aniq chora
-tadbirlar ishlab chiqilishi
taʼminlanadi.
Adabiyotlar/ Литература/ Reference:
Abduvoxidov A., Kamilova S. (2023) Inson kapitalining raqamli rivojlanishini baholash
//Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil.
–
Т. 1. –
№. 2. –
С. 5
-14.
Abduvoxidov A., Kamilova S. (2024) Raqamli iqtisodiyot sharoitida yoshlar bandligi va
munosib mehnatning kontseptual asoslari //Iqtisodiyot v
a taʼlim. –
Т. 25. –
№. 2. –
С. 73
-82.
Hastings J.S., Madrian B.C., Skimmyhorn W.L. (2013) Financial literacy, financial education,
and economic outcomes // Annual Review of Economics. Vol. 5. P. 347
–
373.
–
С.352.
Lisa Xu and Bilal Zia. (2012) Financial Literacy around the World: An Overview of the
Evidence with Practical Suggestions for the Way Forward. Policy Research Working Paper 6107.
June. URL: http://www.worldbank. org.
Usmonov A. (2021) Iqtisodiy savodxonlik va iqtisodiy taʼlimni
ng tarbiyaviy ahamiyati
//Журнал Педагогики и психологии в современном образовании. –
№. 1.
Vaxabov A.V. (2013) Moliyaviy savodx
onlik asoslari: oʻquv qoʻllanma / A.V. Vaxabov, Sh.A.
Toshmatov, N.X. Xaydarov, A.V. Vaxobov.
–
Toshkent: Baktria press, - 288 b.
Абдувохидов А.А. и др. (2022) Иқтисодиётни барқарор ривожлантиришда тижорат
банкларининг ўрнини кенгайтириш масалалари //Barq
arorlik va yetakchi tadqiqotlar onlayn
ilmiy jurnali.
–
Т. 2. –
№. 11. –
С. 252
-263.
Белехова Г.В., Калачикова О.Н.
(2016) Финансовая грамотность молодежи
(на
материалах Вологодской области)
//
Проблемы развития территории
.
Вып. 5 (85)
. -
С.95.
Вахабов Абдурахим Васикович, Хажибакиев Шухрат Хўжаёрович (2022)
Истеъмолчиларнинг молиявий саводхонлик даражасини ошириш муаммолари //
Экономика и финансы (Узбекистан). №4 (152).
Восканян Р.О. (2018) Финансовая грамотность как условие формирования
финансовой культуры. Azimuth of Scientific Research: Economics and Administration. Т. 7. №
1(22).
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, iyun
www.e-itt.uz
128
Калачикова О.Н., Белехова Г.В., Россошанский А.И. (2019) Индексная оценка финансовой
грамотности населения (на примере регионов Северо
-
Западного федерального округа) //
Вестник Пермского университета. Сер. «Экономика» = Perm University Herald. Economy. Том
14. № 4. С. 579–
602. doi: 10.17072/1994-9960-2019-4-579-602.
Сушко, Е.Ю. (2014) Рациональность финансового поведения как фактор процветания
финансового
сектора [Текст] / Е. Ю. Сушко // Вестник НГУ. Серия: Социально
-
экономические науки. –
.
–
Т. 14. –
Вып.
4.
–
С. 99–
110.
Тешабаева О. Н. и др. (2022) Аҳоли молиявий саводхонлиги ўсишининг тадбиркорлик
фаолияти ва даромадлар даражасининг ошишига таъсири //Gospodarka i Innowacje. –
Т. 29.
–
С. 348
-355.
