Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, yanvar
www.e-itt.uz
15
ISLOM KAPITAL BOZORI EKOTIZIMIDA MOLIYAVIY INSTRUMENTLARNING
AHAMIYATI
DSc, dots.
Abrorov Sirojiddin
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti huzuridagi
“Oʻ
zbekiston iqtisodiyotini rivojlantirishning ilmiy
asoslari va
muammolari” ilmiy
-tadqiqot markazi
ORCID: 0000-0001-9559-0231
Annotatsiya.
Maqolada islom kapital bozori ekotizimining iqtisodiy ahamiyati va
zamonaviy moliyaviy tizimdagi roli tahlil qilinadi. Sukuk, islomiy aksiyalar va ETF kabi
moliyaviy instrumentlarning rivojlanishi, shuningdek, shariat kuzatuv kengashlari va xalqaro
institutlarning ishonch muhitini taʼminlashdagi oʻrni yoritilgan.
Tadqiqot islom kapital
bozorlarining barqaror rivojlanishi uchun innovatsion moliyaviy mahsulotlarni joriy qilish va
xalqaro hamkorlik zarurligini koʻrsatadi. Ushbu bozor global iqtisodiyotda investitsiyalarni jalb
qilish, adolat va barqarorlikni taʼminlas
hda muhim ahamiyatga ega.
Kalit soʻzlar:
islom moliyasi, islom kapital bozori, sukuk, institut, instrument, aksiya, ETF.
ЗНАЧЕНИЕ ФИНАНСОВЫХ ИНСТРУМЕНТОВ В ЭКОСИСТЕМЕ
ИСЛАМСКОГО РЫНКА КАПИТАЛА
DSc
, доц.
Аброров Сирожиддин
Научно
-
исследовательский
центр
«Научных основ и проблем развития экономики Узбекистана»
при Ташкентском государственном экономическом университете
Аннотация.
В статье анализируется экономическое значение экосистемы
исламского рынка капитала и ее роль в современной финансовой системе.
Рассмотрено
развитие таких финансовых инструментов, как сукук, исламские акции и
ETF
, а также
роль шариатских наблюдательных советов и международных институтов в
обеспечении атмосферы доверия. Исследование показывает, что для устойчивого
развития исламских рынков капитала необходимо внедрение инновационных
финансовых продуктов и международное сотрудничество. Этот рынок имеет важное
значение для глобальной экономики, способствуя привлечению инвестиций,
справедливости и стабильности.
Ключевые слова:
исламские финансы, исламский капитальный рынок, сукук,
институт, инструмент, акция,
ETF.
UO‘K:
336.763
I SON - YANVAR, 2025
15-22
00
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, yanvar
www.e-itt.uz
16
THE IMPORTANCE OF FINANCIAL INSTRUMENTS IN THE ISLAMIC
CAPITAL MARKET ECOSYSTEM
DSc, assoc. prof.
Abrorov Sirojiddin
Research Center "Scientific Bases and
Issues of Economic Development Uzbekistan"
at Tashkent State University of Economics
Abstract.
The article analyzes the economic significance of the Islamic capital market
ecosystem and its role in the modern financial system. It examines the development of financial
instruments such as sukuk, Islamic stocks, and ETFs, as well as the role of Shariah boards and
international institutions in fostering an atmosphere of trust. The research highlights the
necessity of introducing innovative financial products and fostering international cooperation
for the sustainable development of Islamic capital markets. This market plays a crucial role in
the global economy by facilitating investment, fairness, and stability.
Keywords:
Islamic finance, Islamic capital market, sukuk, institute, instrument, share,
ETF.
Kirish.
Islom kapital bozori bugungi global moliyaviy tizimning ajralmas qismi boʻlib, u
moliyaviy resurslarni safarbar qilish va ularni iqtisodiy jihatdan samarali taqsimlashning
asosiy vositasi sifatida faoliyat koʻrsatmoqda. Ushbu bozor ishtirokchilariga moliya
viy
mahsulot va xizmatlarning keng spektrini, jumladan, sukuk, islomiy fondlar va islomiy
aksiyalar kabi vo
sitalarni taklif etadi. Soʻnggi yillarda islom kapital bozori demografik oʻsish,
iqtisodiy taraqqiyot, shariat talablariga javob beruvchi moliyaviy mahsulotlarga ortib
borayotgan talab hamda qulay meʼyoriy
-
huquqiy muhit tufayli sezilarli rivojlanish koʻrsa
tdi.
2023-yilda global islomiy moliyasi aktivlari hajmi 4,9 trillion AQSh dollaridan oshganligi
kuzatildi (LSEG va ICD, 2024).
Islom kapital bozorini
ng barqaror oʻsishi va rivojlanishi asosan uning institutsional
bazasiga bogʻliq. Ushbu baza tarkibiga shariat kuzatuv kengashlari, Islomiy
moliya
institutlari, tartibga soluvchi organlar va bozor vositachilari kiradi. Bu institutlar nafaqat
bozorda Islomi
y tamoyillarning amal qilishini taʼminlaydi, balki operatsiyalarning
shaffofligini oshirish va ishonch muhitini yaratishda ham muhim rol oʻy
naydi. Masalan, 2023-
yilda sukuk bozorida amalga oshirilgan operatsiyalarning umumiy hajmi 212 milliard AQSh
dollariga yetgani (IIFM, 2024), bu turdagi moliyaviy vositalarga talabning ortib
borayotganidan dalolat beradi.
Shuningdek, bozorni rivojlantirish
uchun tartibga soluvchi va qoʻllab
-quvvatlovchi
institutlarning hamkorlikda ishlashi zarur. Islom moliyasi boʻyicha
xalqaro tashkilot (AAOIFI)
va Islom taraqqiyot banki (IDB) kabi muassasalar Islom moliya bozorining global darajadagi
izchil rivojlanishini
taʼminlashga katta hissa qoʻshmoqda. Bu esa bozorning yanada
kengayishi va samaradorligini oshirish uchun hal qiluvchi omil hisoblanadi. Shu bilan birga,
oʻsish surʼatlarini yanada oshirish uchun shariat tamoyillariga muvofiq innova
tsion moliyaviy
mahsulotlarni joriy qilish va institutsional islohotlarni davom ettirish talab etiladi.
Adabiyotlar sharhi.
Islom kapital
bozori va uning instrumentlariga oid koʻplab tadqiqotlar oʻtkazilgan boʻlib,
avvalgilaridan birida islomiy kapital bozorlari va ularning Mal
ayziya iqtisodiyotiga taʼsirini
oʻrganilgan (Anwar, 1995). Unda islomiy moliya tamoyillari asosida ishlab chiqilgan
instrumentlarning anʼanaviy moliyaviy bozorlardan farqlari, jumladan likvidlikni taʼminlash,
xavf diversifikatsiyasi va shariatga mos invest
itsiya imkoniyatlari koʻrilgan. Muallif Malayziya
bozorida islomiy qimmatli qogʻozlarning muvaffaqiyatli joriy etili
shi va bu jarayonning
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, yanvar
www.e-itt.uz
17
islomiy moliyaviy tamoyillarga mosligini batafsil tahlil qilgan. Xulosa sifatida yaxshi
rivojlangan islom kapital bozorlari faqat musulmon davlatlariga emas, balki xalqaro
investitsiyalarni jalb qilish orqali global iqtisodiyotga ham
ijobiy hissa qoʻshishi ilgari
surilgan.
Dusuki (2010) muallifligidagi ilmiy ishda islomiy kapital bozorida foydalaniladigan
asosiy vosita
–
sukukning shariat maqsadlariga mosligini baholagan. Maqolada baʼzi yangi
ishlab chiqilgan Sukuk strukturalarining shariat tamoyillariga muvofiqligi yuzasidan
tanqidlar bildirilgan. Anʼanaviy instrumentlarga oʻxshash qilishga intilish natijasida baʼzi
innovatsiyalar adolat va tenglik tamoyillarini buzayotganini keltirgan. Moliyaviy
instrumentlarning huquqiy shaklidan koʻra iqtisodiy mohiyatiga koʻproq eʼtibor qaratish
zarurligi qayd etgan.
Boshqa bir maqolada (Rethel, 2011) islom moliyasining xalqaro moliyaviy tizimdagi
oʻrnini va uning qonuniyligini oʻrgangan. Muallif islom moliyasi mahsulotlarni joriy etish
jarayonida a
sosiy eʼtibor ularni anʼanaviy moliyaviy faoliyat sifatida qabul qilishga
qaratilganini koʻrsatgan. Bu yondashuv islom moliyasining oʻziga x
os maqsadlarini buzishi va
global moliyaviy tizimning mavjud strukturasi takrorlanishiga olib kelishi mumkinligini
t
aʼkidlagan. Islom moliyasining asosiy maqsadlari va tamoyillariga mos keladigan yangi
vositalarni shakllantirish zarur deb hisoblaydi.
Indon
eziyada islom kapital bozorini joriy etishga boʻyicha qilingan saʼy
-harakatlarni
tahlil qilingan maqolada (Soemitra, 2016) islomiy investitsiyalarning uch asosiy foydasi
—
maʼnaviy, moliyaviy va ijtimoiy manfaatlariga urgʻu bergan.
Investorlarning kapital
bozoridagi islomiy mahsulotlardan kutilmalari qondirilganligi oʻrganilgan. Muallif maqsadlar
amalga oshishi uchun islom moliyasi instrumentlarining ahamiyatini tushunishni va shariat
tamoyillariga qatʼiy rioya qilish zarurligiga oid
xulosalar bergan.
Soʻnggi yillarda islomiy kapital bozorlari orqali barqaror iqtisodiy rivojlanishni
taʼminlash masalalari boʻyicha tadqiqotlar dolzarb boʻlib bormoqda. Ana shunday
izlanishlardan biri Nabila va boshqalar (2023)ga tegishli. Unda hukumat, moliyaviy institutlar
va bozor ishtirokchilari oʻrtasidagi hamkorlikning muhimligi yoritilgan. Barqaror rivojlanish
strategiyalariga mos keladigan islom moliyasi instrumentlarining ishlab chiqilishi zarurligi
qayd etilgan. Maqola shuningdek, islom kapital bozorlarining ahamiyatini oshirish uchun
qoʻshimcha tartibga soluvchi chora
-tadbirlar taklif etgan.
Tadqiqot metodologiyasi.
Maqolani tayyo
rlash jarayonida turli maʼlumotlar va sharhlardan foydalanilgan. Ushbu
maʼlumotlar islom moliyasi, moliyaviy tendensiyalar, axloqiy mol
iya, texnologik yutuqlar va
boshqa shu kabi yoʻnalishlarga asoslanadi.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Islom kapital bozori tizimini shakllantirishdagi muhim jihatlardan biri bu fond bozori
indekslaridir. Indekslarning oʻzi qisqa vaqtda bozor boʻyicha umumiy maʼlumotlar bera
oluvchi koʻrsatkichlar hisoblanadi. “Indeks –
bu moliyaviy qimmatli qogʻozlar yoki uyushgan
yoki uyushmagan moliya bozorlarida yoki ikkalasida sotiladigan tovarlarning tanlangan
toʻplamiga asoslangan statistik hisoblangan koʻrsatkich” (AAOIFI, 2015). Har bir mahsulotga
bozor qiymatiga qarab maʼlum bir ogʻirlik beriladi va umumiy qiymat doimiy raqamga
bo
ʻlinadi. Hozirgi vaqtda eng mashhur koʻrsatkichlar isteʼmol narxlari indeksi, shuningdek,
moliya bozorlaridagi Dow Jones va FTSE indekslari hisoblanadi.
Bozor holatini oʻlchash uchun yaxshi ishlab chiqilgan indeks mamlakatdagi umumiy
iqtisodiy vaziyatni ko
ʻrsatadi va har qanday oʻzgarishlar sodir boʻlishidan oldin uning
kelajakdagi oʻzgarishini bashorat qil
ishga yordam beradi. Shu bilan investitsiya qarorlarini
qabul qilishni osonlashtiradi. Indeks, shuningdek, investorlarga qimmatli qogʻozlar
narxlarining
kelajakdagi harakati toʻgʻrisida signal berishi yoki bunday narxlarning maʼlum
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, yanvar
www.e-itt.uz
18
bir pasayish yoki koʻtarilish tendensiyasini koʻrsatishi mumkin. Bir indeks va boshqasi
oʻrtasida yuzaga kelishi mumkin boʻlgan nomuvofiqlik tufayli indekslardan tahliliy usulla
rdan
tashqari, bozor sharoitlari va savdo modellari boʻyicha ustuvor hisoblangan boshqa
modellarda ham foydalaniladi.
Indeks
ning yuqoriga va pastga harakatlari bozor yoʻnalishlarini koʻrsatadi va shuning
uchun bozor oʻsib borayotgan yoki pasayib borayotgan
bozor sifatida belgilanadi.
Islom fond indekslari butun dunyo boʻylab fond birjalarida roʻyxatga olingan shariatga
mos kela
digan kompaniyalarning samaradorligini oʻlchash uchun moʻljallangan moliyaviy
koʻrsatkichlardir. Ushbu indekslar islom moliyasi tamo
yillari va qadriyatlariga mos keladigan
oldindan belgilangan mezonlar toʻplami yordamida tuzilgan.
Islom fond indekslariga q
oʻshilish mezonlari odatda islom moliyasi huquqshunosligi va
moliya sohasida tajribaga ega boʻlgan olimlarni oʻz ichiga olgan sharia
t kuzatuv kengashlari
tomonidan belgilanadi. Ushbu kengashlar kompaniyalarning tijorat faoliyatini tekshiradi va
ularning daromad manbalari, moliyaviy tuzilmalari va biznes operatsiyalari asosida shariat
talablariga javob berishini aniqlaydi.
Soʻnggi yilla
rda islom fon
d indekslari butun dunyo boʻylab investorlar orasida shariatga
mos investitsiya variantlariga boʻlgan talabning
ortib borayotganini aks ettirgan holda
mashhurlikka erishdi. Ular islomiy axloqiy meʼyorlarga javob beradigan kompaniyalarning
sama
radorligini oʻlchash uchun mezon boʻlib xizmat qiladi va investorlarga oʻzlarining diniy
eʼtiqodlariga muvofiq sarmoya kirit
ish imkoniyatini beradi.
Hozirda Dow Jones Islamic Market Index, FTSE Shariah Global Equity Index va S&P
Global Islamic Index kabi bir qancha yirik islom fond indekslari mavjud. Ushbu indekslar bir
qator sanoat va geografik hududlarni qamrab oladi. Bu esa investorlarga Islom tamoyillariga
rioya qilgan holda global fond bozorlariga diversifikatsiyalangan shaklda kirish imkonini
beradi.
Indekslarni hisoblash
–
bu oʻtgan va joriy narxlar prognozlari, bozor prognozlari, vaqt
oraligʻi, savdo narxlarining yuqori va pastki chegaralari va koʻrsatilgan grafiklarni oʻz ichiga
olgan bir nechta jihatlarga bogʻliq boʻlgan jarayon.
Indekslar bir-biridan bir necha jihatlari bilan farq qiladi, masalan, indeks komponentlari
yoki u umumlashtirmoqchi boʻlgan maʼlumotlar turi, har bir komponentga tayinlagan ogʻirligi
va uni hisoblash usuli. Biroq, har bir indeks tahlil qilmoqchi boʻlgan maʼlumotlardan qatʼi
y
nazar, kapital va tovar bozorlaridagi barcha maʼlum indekslar orasida baʼzi umumiy
xususiyatlar mavjud. Ushbu xususiyatlar orasida eng muhimi aniqlik, obyektivlik va
shaffoflikdir.
Aniqlik indeksi komponentlarining toʻgʻri xususiyatini, maʼlumotlarni kir
itish
manbalarini, maʼlumotlarni olish vaqtini, ogʻirliklarni hisoblash u
sulini va raqamlarni
yaxlitlash asoslarini anglatad
i. Obyektivlik indeks qiymatini maʼlum bir sanada yoki maʼlum
bir joyda aniqlash borasida kelishmovchiliklarga yoʻl qoʻymaslik uchun
indeksning batafsil
hisob-
kitoblarini taqdim etishni oʻz ichiga oladi.
Shaffoflik indeks koʻrsatkichlarini oʻqish vaqti, joyi va usulini oldindan koʻrsatishni oʻz
ichiga oladi, shunda noaniqliklar bu jarayonda mavjud boʻlmaydi.
Deyarli barcha indekslarni
tartibga soluvchi baʼzi umumiy tamoyillar mavjud, masalan:
indeksning mutlaq qiymati, agar u bitta raqam sifatida taqdim etilsa, muhim emas.
Indeksning maʼlum bir vaqtdagi qiymati faqat indeksning oʻtmish va kelajakdagi qiymatlari
bilan taqqoslaganda ahami
yatli boʻladi. Shundagina oʻzgarish tendensiyasi va foizini kuzatish
mumkin. Masalan, indeks qiymatining 10 punktga oshishi uning oldingi qiymatining 1 foizini
tashkil qilishi mumkin;
turli davrlardagi indeks qiymatlari uning oqibatlarining aniqligiga taʼs
ir qilmasdan
koʻpaytirilishi yoki har qanday doimiy raqamga boʻlinishi mumkin (yaʼni indeks raqamlarini
aksiyalarni taqsimlash bilan bir xil foizga oshirish yoki kamaytirish). Boshqacha qilib
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, yanvar
www.e-itt.uz
19
aytganda, indeksning qiymati cheklangan, chunki u vaqti-vaqti bilan uning tarkibiy
qismlarining oʻrtacha oʻsishi va pasayishini anglatadi.
Indekslarni turli asoslarga bir qancha turlarga ajratish mumkin.
Umumiy yoki oʻziga xos xususiyatiga koʻra indekslarni quyidagi toifalarga boʻlish
mumkin:
umumiy indekslar. Umumiy b
ozor holatini oʻlchaydi.
tarmoq indekslari. Transport sektori kabi maʼlum bir tarmoq yoki sohadagi bozor
holatini
oʻlchaydigan sanoat indekslari.
Narxlar harakatidan oldingi indekslar markaziy va hududiy tebranishlarga nisbatan
quyidagi toifalarga boʻlinis
hi mumkin:
markazlashtirilgan tebranish indekslari. Oʻtmishdagi maʼlum bir davrda narxlarning
oʻzgarishini oʻlchaydigan va kelajakdagi voqealarni koʻrsatadi.
oraliq intervalli tebranish indekslari haddan tashqari sotib olish yoki haddan tashqari
sotish kab
i ikki soha oʻrtasida tebranadigan tartiblangan indekslar.
Islomiy moliyaviy muassasalar uchun buxgalteriya hisobi va audit tashkilotining 27-
shariat standartiga muvofiq indekslardan foydalanishning quyidagi usullariga ruxsat beriladi
(AAOIFI, 2015):
1. Sh
ariatda maʼlum bir bozordagi oʻzgarishlar koʻlamini aniqlash uchun indekslardan
foydalanishga yoki ular olgan daromadlarni indekslar bilan taqqoslash orqali ixtisoslashgan
menejerlarning ishini baholashga ruxsat beriladi. Indekslar har bir moliyaviy qogʻoz
ning
samaradorligi va xatarlarini alohida-
alohida kuzatib borish oʻrniga, portfel tushunchasini
shakllantirish yoki uning tizimli xatarlarini baholash uchun ishlatilishi mumkin. Bundan
tashqari, indekslar kelajakdagi bozor holatini bashorat qilish va bozor
taʼsir qilishi mumkin
boʻlgan oʻzgarish shakllarini aniqlash uchun ham ishlatilishi mumkin. Shuning uchun shariat
tomonidan haqiqiy bitimlarga tegishli operatsiyalarda rahbarlik qilish uchun indekslardan
foydalanishga ruxsat beriladi.
2. Indekslardan fondlar va investitsiya obligatsiyalarini taqqoslash, menejer mukofoti
yoki agent bonusini investitsiya bilan bogʻlash
yoki mudorib bonusini mudoraba natijalari
bilan bogʻlash uchun qoʻllanma sifatida foydalanish mumkin.
3. LIBOR kabi indeksdan yoki maʼlum bir
aksiyalar/tovarlar narxlari indeksidan
murobaha shartnomasidan olinadigan foydani aniqlashda benchmarking uchun asos sifatida
foydalanishga ruxsat beriladi. Bunda shartnoma indeksdagi keyingi oʻzgarishlar bilan
oʻzgarmaydigan maʼlum bir foyda uchun tuzilgan boʻlishi talab etiladi.
4. Daromadni ifodalovchi ijara toʻlovini aniqlash uchun indeksdan foydalanishga ruxsat
beriladi.
5. Pulga asoslangan mehnat shartnomalari bilan bogʻliq mehnat qoidalarida ish haqini
indeksatsiya qilish toʻgʻrisidagi Nizom nazarda tutilishiga yoʻl qoʻyiladi. Bu yerda ish haqini
indeksatsiya qilish manfaatdor organlar tomonidan belgilanadigan narxlar darajasidagi
oʻzgarishlarga muvofiq ish haqini davriy ravishda sozlashni anglatadi. Biroq, qarz shaklida
boʻlgan toʻlanmagan ish haqi
toʻplangan taqdirda, qarzlar toʻgʻrisidagi islom moliyasi
qoidalariga rioya qilish kerak. Yaʼni qarzlar indeksats
iya qilinishiga ruxsat etilmaydi.
6. Mudorib yoki agent tomonidan amalga oshirilgan bitimlarni maʼlum bir indeksga
bogʻlashga ruxsat beriladi,
shunda u indeks maʼlum bir qiymatga yetganda mahsulotni bozor
narxida sotishi yoki maʼlum miqdordagi mahsulotni narx boʻyicha sotib olishi mumkin.
7. Xaridor yoki sotuvchi tomonidan majburiy garovni bajarilishini maʼlum bir sanadagi
tovar narxiga nisbatan
maʼlum bir indeksning oshishi yoki pasayishi bilan bogʻlashga ruxsat
beriladi, shunda har qanday qoʻshimcha oʻsish tovar narxiga qoʻshilishi mumkin.
8. Xayriya tashkilotiga oʻtkaziladigan xayriya miqdorini kechikishi hisobiga maʼlum bir
indeks bilan bogʻ
lash joizdir.
Yuqoridagi 27-
standartga koʻra quyidagi holatlarda indekslardan foydalanishga ruxsat
etilmaydi:
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, yanvar
www.e-itt.uz
20
1. Haqiqiy aktivlarni sotmasdan yoki sotib olmasdan indekslarni sotishni yoki ularning
moliyaviy bozorlardagi oʻzgarishlaridan pul toʻlash yoki ol
ish orqali foydalanishni taqiqlaydi.
Bunday bitimlar potensial xavfdan himoya qilish uchun amalga oshirilgan
boʻ
lsa ham
taqiqlanadi.
2. Indekslar boʻyicha opsion shartnomalarini tuzishga ruxsat etilmaydi.
3. Multiplikator shartnomalar indeksi
boʻ
yicha shartnomalar tuzish mumkin emas.
4. Shartnomalarni, masalan, so
tishni maʼlum bir indeksga b
o
gʻlab toʻ
xtatib turish
taqiqlanadi.
5. Kredit berish paytida qarzning miqdorini narxlar indeksiga bo
gʻlash taqiqlanadi.
Islom indeksini ishlab chiqishda quyidagi jihatlarni hisobga olish kerak:
Islom moliyasi tamoyillariga amal qilish, shuningdek, indeksning tarkibiy qismlari va
uning qoʻllanilishi bilan bogʻliq texnik masalalarda ham.
Vaqti-vaqti bilan indeksning tarkibiy qismlarini islom moliyasi tamoyillariga mosligini
koʻrib chiqish va hisobot berish maqsadida indeks uchun shariat kuzatuv kengashini tashkil
etish.
Shariat kuzatuv kengashi va tartibga soluvchi organlar oʻz faoliyatini islom moliyasi
tamoyillari asosida tashkil etilishi yuqorida taʼkidlab oʻtildi. Bunda
ular jarayonni
muvofiqlashtirish uchun turli standartlardan foydalanadi. AAOIFI standartlari eng keng
qoʻllaniluvchi standartlardan hisoblanadi. Islom kapital bozorida islom moliyasi
tamoyillariga mos keluvchi qimmatli qogʻozlarni saralab olish hamda islo
m fond bozori
indekslarini shakllantirishda ham qoʻllaniluvchi AAOIFI 21
-standarti muhim ahamiyat kasb
etadi (AAOIFI, 2015). Ushbu standart aksiyalarni chiqarish va joylashtirish, shu jumladan,
investitsiyalar, savdo, ijara, kreditlash, garov va sotish, shuningdek, aksiyalar asosida
fyuchers, opsion va svop shartnomalarini tuzish qoidalariga nisba
tan qoʻllaniladi. Standart,
shuningdek, foizli obligatsiyalarni chiqarish va sotishni ham qamrab oladi. Standart alohida
maxsus standart mavjud
boʻ
lgan investitsiya sukuklariga taalluqli emas. Sukukka oid
AAOIFIning 17-standarti mavjud (AAOIFI, 2015). Sukuklarning jahondagi statistik
maʼlumotlari va unga bogʻliq ayrim tahliliy maʼlumotlar bilan har yili eʼlon qilinadigan
hisobotda tanishib chiqish mumkin (IIFM, 2024).
21-
standartga koʻra aksiyalarni chiqarish qoidalariga quyidagilar kiradi:
1. Agar korxona
faoliyati islom moliyasiga muvofiq boʻlsa, aksiyalarni chiqarishga ruxsat
beriladi, shuning uchun korxonani yaratish maqsadlari spirtli ichimliklar ishlab chiqarish,
choʻchqa savdosi yoki riboviy faoliyat kabi taqiqlangan operatsiyalar boʻlmasligi kerak.
2. Emissiya xarajatlarini qoplash uchun korxona chiqarayotgan aksiyalar narxiga
ustama narx belgilasa boʻladi. Mazkur ustama oʻzgarmas narx boʻlishi lozim.
3. Avval chiqarilgan aksiyalar qiymatiga teng narxda korxona ustav kapitalini oshirish
uchun yangi aksiyalarni chiqarishga ruxsat beriladi. Aksiya narxlari korporatsiya aktivlarini
baholash yoʻli bilan yoki bozor qiymatiga qarab belgilanadi.
4. Aksiyalar chiqarish uchun anderrayting xizmatidan foydalansa
boʻ
ladi.
5. Obuna vaqtida ulush narxini qismlarga ajratishga ruxsat beriladi, shunda bir qismi
toʻlanadi, qolgan qismi esa kechiktiriladi. Investor oʻzi toʻlagan darajada ishtirokchi
hisoblanadi va kompaniyadagi
qoʻshimcha kapitalini toʻlashga majbur boʻladi.
6. Tugatish yoki foyda taqsimlash vaqtida ustunlik berishga olib keladigan maxsus
moliyaviy xususiyatlarga ega boʻlgan imtiyozli aksiyalarni chiqarishga yoʻl qoʻyilmaydi.
7. Tamattu aksiyalar chiqarishga yo
ʻl qoʻyilmaydi. Tamattu aksiyalar –
korxona
tugatilgunga qadar qayta sotib olinuvchi va korxona boshqaruv huquqini bermayigan aksiya
turlari. Ular oddiy aksiyaga nisbatan kamroq darajada korxona sof foydasidan dividend olish
huquqi mavjud boʻladi.
8. Hissa sertifikati
–
bu aksiyadorning kompaniya aktivlaridagi boʻlinmas ulushiga egalik
huquqini t
asdiqlovchi hujjat. Ushbu hujjatning egasini nomi yozilgan boʻlishi yoki taqdim
qiluvchiniki boʻlishi mumkin.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, yanvar
www.e-itt.uz
21
Aksiyalar bilan savdo qilishda islom moliyasiga koʻra
bir qancha qoʻshimcha shartlar
mavjud. Birinchi navbatda korxona faoliyati islom moliyasiga
koʻra taʼqiqlanmagan faoliyat
boʻlishi lozim. Shunda boshqaruvda qatnashish maqsadidami, narxlar oʻrtasida foyda koʻrish
maqsadidami spot operatsiyasida yoki toʻlovini kechiktirilgan shaklda sotib olsa boʻladi.
Fundamental qoidaga koʻra asosiy faoliyat turi islom moliyasiga muvofiq boʻlib riboviy
yoki boshqa taʼqiqlangan faoliyat turi ham mavjud korxonalar aksiyasini sotib olish ruxsat
etilmaydi. Ammo quyidagi shartlar topilgan taqdirda ruxsat etiladi:
1. Taʼsis hujjatlarida oʻz maqsadi etib riboviy yoki boshqa taʼqiqlangan faoliyat turlari
bilan shugʻullanishni keltirmaslik.
2. Korxona jalb qilgan barcha turdagi foizli qarzlarining jami korxona bozor
kapitalizatsiyasining 30 foizidan oshmasligi.
3. Korxonaning barcha turdagi foizli qoʻyilmalarining jami kor
xona bozor
kapitalizatsiyasining 30 foizidan oshmasligi.
4. Korxonaning jami daromadlari tarkibida taqiqlangan daromadlarning ulushi 5
foizdan oshmasligi. Aksiyado
r aksiya orqali koʻrgan daromadining korxonaning mazkur
daromad qismiga mos
miqdorida voz kechishi lozim boʻladi. Buni xayriya koʻrinishida amalga
oshiradi.
Investor yuqoridagi maʼlumotlarni eng soʻnggi moliyaviy hisobotlarga tayangan holda
hisoblashi va z
aruriy barcha maʼlumotlarni topishga harakat qilishi lozim. Agar mazkur
tartib-
qoidalarni tatbiq qilish imkonsiz boʻlsa u boʻyicha investitsiyadan voz kechish kerak
boʻladi.
Shuningdek, egaligida boʻlmagan aksiyalarni sotish (qisqa savdo, qisqa pozitsiya),
aksiyalarni qarzga berish, aksiyalar uchun salam shartnomasini tuzish, aksiyalar uchun
fyuchers, opsion va svop shartnomalarini tuzish, aksiyalarni sotish yoki garovga qoʻyish
uchun ijaraga olish mumkin emas. Lekin garovga qoʻyish yoki qarzdor dividendini
olib
qarzidan qutilishi uchun oriyat shartnomasiga binoan qarzga bersa boʻl
adi.
Kompaniya aktivlari barchasi pul koʻrinishida boʻlsa aksiyaning nominal narxidan farqli
narxda savdo qilish mumkin emas. Bunda kompaniya nolikvid aktivlari jami aktivlarining
kamida 30 foizini tashkil etishi kerak.
Xulosa va takliflar.
Soʻnggi yillarda islom kapital bozori ahamiyati demografik oʻsish, iqtisodiy taraqqiyot
va shariat talablariga javob beruvchi moliyaviy mahsulotlarga boʻlgan talab ortishi tufayli
yanada oshib bormoqda. 2023-yilga kelib global islom moliyasi aktivlari hajmi 4,9 trillion
AQSh dollaridan oshgani ushbu tendensiyaning yaqqol dalilidir.
Islom kapital bozorining barqaror rivojlanishi, avvalo, uning institutsional
infratuzilmasiga, xususan, shariat kuzatuv kengashlari, moliyaviy institutlar va tartibga
soluvchi organlarni
ng samarali faoliyatiga bogʻliq. Ushbu tashkilotlar shariat tamoyillarining
qatʼiy rioya qilinishini taʼminlash bilan birga, operatsiyalarning shaffofligini oshirish va
ishonch muhitini
yaratishda hal qiluvchi rol oʻynaydi. Masalan, sukuk bozorining jadal
rivojlanishi moliyaviy mahsulotlarning diversifikatsiyalangan koʻrinishlarini joriy qilish va
global investitsiyalarni jalb qilish imkonini bermoqda. 2023-yilda sukuk bozorida amalga
oshirilgan operatsiyalar hajmi 212 milliard AQSh dollariga yetgani bu vos
italarga boʻlgan
yuqori talabni koʻrsatadi.
Islom kapital bozori nafaqat musulmon davlatlari, balki global moliyaviy tizim uchun
ham katta ahamiyat kasb etmoqda. Ushbu bozorning rivojlanishi global iqtisodiy
barqarorlikni taʼminlashga, moliyaviy xavflarni
diversifikatsiya qilishga va shariat
tamoyillariga mos investitsiya imkoniyatlarini kengaytirishga xizmat qiladi. Islom indekslari,
jumladan Dow Jones Islamic Market Index va FTSE Shariah Global Equity Index kabi
indikatorlar orqali global investorlar uchun shariatga mos investitsiya imkoniyatlari taqdim
etilmoqda.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, yanvar
www.e-itt.uz
22
Taʼkidlash joizki, islom kapital bozori institutsional islohotlar, shariatga mos keluvchi
innovatsion moliyaviy mahsulotlarning joriy etilishi va xalqaro moliyaviy hamkorlik orqali
barqaror rivojlanish imkoniyatlarini kengaytira oladi. Ushbu bozorning global iqtisodiyotga
qoʻshadigan hissasi nafaqat moliyaviy resurslarni jalb qilish, balki adolat va ijtimoiy
barqarorlikni taʼmi
nlash orqali yanada ortishi mumkin. Shu sababli, islom kapital bozorlarini
rivojlantirish strategiyalari global moliyaviy tizimning muhim yoʻnalishlaridan biri sifatida
ahamiyat kasb etadi.
Adabiyotlar /Литература/Reference:
AAOIFI (2015). The Accounting and Auditing Organization for Islamic Financial
Institutions Shariʼah
Standards. Manama. 1262 p.
Anwar, M., (1995). An Islamic Perspective on Capital Markets and "Islamic" Securities in
Malaysia. The
Pakistan
Development
Review,
34,
pp.
865-878.
https://doi.org/10.30541/V34I4IIPP.865-878
Dusuki, A., (2010). Do equity-based Sukuk structures in Islamic capital markets manifest the
objectives of Shariah?. Journal of Financial Services Marketing, 15, pp. 203-214.
https://doi.org/10.1057/FSM.2010.17
IIFM (2024). Sukuk report: A comprehensive study of the global sukuk market. International
Islamic Financial Market, 13th edition. 170 p.
LSEG and ICD (2024). ICD
–
LSEG Islamic Finance Development Report 2024: From Niche
to Norm, 63 p.
Nabila et al. (2023). THE ROLE AND POTENTIAL OF ISLAM CAPITAL MARKET IN
SUSTAINABLE ECONOMIC DEVELOPMENT. Indonesian Journal of Multidisciplinary Sciences
(IJoMS), 2(2), pp.322
–
334.
https://doi.org/10.59066/ijoms.v2i2.360
Rethel, L., (2011). Whose legitimacy? Islamic finance and the global financial order. Review
of
International
Political
Economy,
18,
pp.
75
—
98.
https://doi.org/10.1080/09692290902983999
Soemitra, A., (2016). Higher Objectives of Islamic Investment Products: Islamizing
Indonesian
Capital
Market. Studia
Islamika,
23,
pp.
237-269.
https://doi.org/10.15408/SDI.V23I2.2408
