Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, oktabr
www.e-itt.uz
44
AKSIYADORLIK JAMIYATLARIDA KONSOLIDATSIYALASHGAN MOLIYAVIY HISOBOT
TUZISHNING TASHKILIY MEXANIZMLARINI TAKOMILLASHTIRISH
Eshonqulov Azamat Abdiraximovich
Toshkent xalqaro moliyaviy boshqaruv
va texnologiyalar Universiteti
ORCID: 0009-0005-0374-8350
azamatabdiraximovich543@gmail.com
Annotatsiya.
Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotlarni tuzish uchun tashkiliy
jihatlarini alohida bosqichlarini aniqlash hamda hisob siyosatiga tegishli bandlarini
shakllantirish ochib berilgan. Tashkiliy mexanizmlarni takomillashtirish orqali hisobot tuzish
jarayonini yanada samarali va aniq amalga oshirish yo‘llari ko‘rib chiqiladi. Shuningdek, mazkur
jarayonda qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan innovatsion yondashuvlar va ichki nazorat tizimlarini
kuchaytirish taklif etiladi. Ish natijalari aksiyadorlik jamiyatlarining moliyaviy shaffofligini
oshirishga va investitsiyaviy jozibadorligini kuchaytirishga xizmat qiladi.
Kalit so‘zlar:
konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobot, aksiyadorlik jamiyatlari, tashkil
etuvchi mexanizmlar, moliyaviy hisobot, innovatsion yondashuvlar, iqtisodiy samaradorlik, ichki
nazorat, investitsiyaviy jozibadorlik, zamonaviy texnologiyalar.
СОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ ОРГАНИЗАЦИОННЫХ МЕХАНИЗМОВ
КОНСОЛИДИРОВАННОЙ ФИНАНСОВОЙ ОТЧЕТНОСТИ В АКЦИОНЕРНЫХ
ОБЩЕСТВАХ
Эшанкулов Азамат Абдирахимович
Ташкентский университет международного
финансового менеджмента и технологий
Аннотация.
Раскрыто определение отдельных этапов организационных аспектов
подготовки консолидированной финансовой отчетности и формирование вопросов,
связанных с учетной политикой. Рассмотрены пути повышения эффективности и
точности процесса отчетности за счет совершенствования организационных
механизмов. Также предлагается усилить системы внутреннего контроля и
инновационные подходы, которые могут быть использованы в этом процессе.
Результаты работы служат повышению финансовой прозрачности акционерных
обществ и усилению их инвестиционной привлекательности.
Ключевые слова:
консолидированная финансовая отчетность, акционерные
общества, организационные механизмы, финансовая отчетность, инновационные
подходы, экономическая эффективность, внутренний контроль, инвестиционная
привлекательность, современные технологии.
UO
‘
K: 657.1:006.01
X SON - OKTABR, 2024
44-53
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, oktabr
www.e-itt.uz
45
IMPROVEMENT OF ORGANIZATIONAL MECHANISMS OF CONSOLIDATED
FINANCIAL REPORTING IN JOINT STOCK COMPANIES
Eshankulov Azamat Abdirahimovich
Tashkent University of International
Financial Management and Technologies
Abstract.
Determining the separate stages of the organizational aspects for the preparation
of consolidated financial statements and the formation of items related to the accounting policy
are disclosed. Ways to make the reporting process more efficient and accurate by improving
organizational mechanisms are considered. Also, it is proposed to strengthen the internal control
systems and innovative approaches that can be used in this process. The results of the work serve
to increase the financial transparency of joint-stock companies and strengthen their investment
attractiveness.
Keywords:
consolidated financial reporting, joint-stock companies, organizational
mechanisms, financial reporting, innovative approaches, economic efficiency, internal control,
investment attractiveness, modern technologies.
Kirish.
Aksiyadorlik jamiyatlarining iqtisodiy rivojlanishida moliyaviy hisobotlar muhim
ahamiyatga ega. Moliyaviy hisobotlar orqali korxonaning umumiy moliyaviy ahvoli va faoliyat
natijalari t
o‘g‘
risida t
o‘
liq va aniq ma'lumot olish mumkin. Xususan, yirik kompaniyalar
o‘
zining
barcha sh
o‘
ba korxonalari faoliyatini birlashtirgan holda konsolidatsiyalashgan moliyaviy
hisobotlarni taqdim etishi lozim. Bunday hisobotlar aksiyadorlar, investorlar, davlat organlari
va boshqa manfaatdor tomonlar uchun kompaniyaning umumiy holatini aks ettiradi.
Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotlarning ahamiyati xalqaro miqyosda ortib bormoqda.
Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlariga muvofiq ravishda konsolidatsiyalashgan hisobot
tuzish investorlar va boshqa manfaatdor tomonlar uchun kompaniyaning global bozorlardagi
faoliyatini tushunish imkonini beradi. Ayniqsa, transmilliy kompaniyalar va yirik xalqaro
aksiyadorlik jamiyatlari uchun bu hisobotlarning t
o‘g‘
ri tayyorlanishi va taqdim etilishi
strategik ahamiyatga ega. Shu bilan birga, aksiyadorlik jamiyatlarida konsolidatsiyalashgan
moliyaviy hisobotlarni tuzish jarayoni bir qator tashkil etuvchi mexanizmlarni talab qiladi.
Ushbu jarayon turli darajadagi subyektlar
o‘
rtasidagi
o‘
zaro hamkorlik, malakali moliyaviy
mutaxassislar ishtiroki va hisobotni t
o‘g‘
ri tashkil qilish uchun zaruriy texnologik
imkoniyatlarni yaratishni talab qiladi. Konsolidatsiya jarayonidagi har bir bosqichni aniq
belgilash va amalga oshirish muhim ahamiyat kasb etadi.
S
o‘
nggi yillarda konsolidatsiyalashgan hisobotlarni tayyorlashda zamonaviy
yondashuvlar va texnologiyalardan foydalanish bilan bo
g‘
liq tajribalar kengaymoqda. Raqamli
texnologiyalar va avtomatlashtirilgan moliyaviy dasturlar yordamida hisobot tuzish
jarayonining samaradorligini oshirish, inson omilini kamaytirish va natijada aniqroq hisobotlar
olish imkoniyati mavjud. Ushbu yondashuvlar nafaqat hisobot sifatini yaxshilaydi, balki vaqt va
resurslar sarfini ham kamaytiradi. Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotlarni tuzishda ichki
nazorat mexanizmlarining
o‘
rni katta. Samarali ichki nazorat tizimlari kompaniyaning
moliyaviy ma'lumotlarini t
o‘
plab, tekshirib, ularni aniq va ishonchli holatda taqdim etilishini
ta'minlaydi. Ichki nazoratning kuchaytirilishi kompaniyaning moliyaviy shaffofligini oshirishga
va xavflarni kamaytirishga xizmat qiladi. Aksiyadorlik jamiyatlarida konsolidatsiyalashgan
moliyaviy hisobotlarni takomillashtirish orqali nafaqat moliyaviy holatni yaxshilash, balki
kompaniyaning xalqaro maydondagi imidjini oshirish mumkin. Hisobotlarning sifatli b
o‘
lishi
nafaqat ichki boshqaruv uchun, balki kompaniyaga tashqi investorlarni jalb qilishda ham
muhimdir. Shu sababli, mazkur ilmiy ish aksiyadorlik jamiyatlarida konsolidatsiyalashgan
moliyaviy hisobotlarni tuzish jarayonini takomillashtirish y
o‘
llarini
o‘
rganishga qaratilgan.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, oktabr
www.e-itt.uz
46
Bunda tashkil etuvchi mexanizmlar, zamonaviy yondashuvlar va innovatsion texnologiyalar
yordamida hisobotlarni yanada ishonchli va samarali qilish imkoniyatlari tahlil qilinadi.
Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotlar tuzish jarayoni murakkab struktura va turli sh
o‘
ba
korxonalar
o‘
rtasidagi
o‘
zaro bo
g‘
liqlikni hisobga olishni talab qiladi. Bunda har bir sh
o‘
ba
korxonaning individual moliyaviy hisobotlarini t
o‘g‘
ri tayyorlash va ularni birlashtirish
jarayonini samarali tashkil etish juda muhim. Sh
o‘
ba korxonalarining
o‘
zaro faoliyatini
birlashtirishda moliyaviy k
o‘
rsatkichlarni aniq hisoblash va qayta ishlash qoidalariga rioya
qilinishi kerak. Bu jarayonlar aniq mexanizmlar asosida tashkil etilmasa, konsolidatsiya
qilingan moliyaviy hisobotlar not
o‘g‘
ri yoki noaniq b
o‘
lishi mumkin.
Bundan tashqari, aksiyadorlik jamiyatlarining moliyaviy hisobotlarini xalqaro
standartlarga moslashtirish ularga global miqyosda raqobatbardoshlikni oshirish imkonini
beradi. Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari asosida tuzilgan hisobotlar turli davlatlarda
faoliyat yurituvchi kompaniyalarning moliyaviy ma’lumotlarini bir xilda tahlil qilish
imkoniyatini yaratadi. Bu esa xalqaro investorlar uchun kompaniya faoliyatining ochiqligini va
ishonchliligini ta’minlaydi. Shu sababli, aksiyadorlik jamiyatlari
uchun Moliyaviy hisobotlning
xalqaro standartlariga moslashgan konsolidatsiyalashgan hisobotlarning ahamiyati katta.
Konsolidatsiyalashgan hisobotlarni tuzishda axborot texnologiyalari va avtomatlashtirilgan
dasturlardan foydalanish, hisob-kitoblar jarayonini avtomatlashtirish va inson xatolarini
kamaytirish bilan bo
g‘
liq innovatsion yondashuvlar katta
o‘
rin tutadi. Shu bilan birga,
tashkilotlarda konsolidatsiyalashgan hisobotlar tuzish b
o‘
yicha malakali mutaxassislarning
mavjudligi ham jarayonning samarali
amalga oshirilishini ta’minlaydi.
Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotlar nafaqat kompaniyaning moliyaviy
natijalarini umumlashtirish, balki moliyaviy faoliyatni tahlil qilish, strategik qarorlar qabul
qilishda muhim vosita sifatida xizmat qiladi. Sh
o‘
ba korxonalarining moliyaviy holatini yagona
hisobotga birlashtirish orqali kompaniyaning umumiy k
o‘
rsatkichlari aniq va tushunarli
b
o‘
ladi. Shu bilan birga, bu jarayonda t
o‘g‘
ri axborotlarni yi
g‘
ish va ularni konsolidatsiyalash
talablari bajarilmasa, bu investorlar va boshqa manfaatdor tomonlarda not
o‘g‘
ri tasavvurlar
paydo qilishi mumkin. Shuning uchun konsolidatsiyalashgan hisobotni tayyorlash jarayonida
tashkil etish va nazorat qilish mexanizmlari
o‘
ta muhimdir.
Hozirgi vaqtda aksiyadorlik jamiyatlarida moliyaviy hisobotlarni xalqaro standartlarga
moslashtirish dolzarb masala b
o‘
lib qolmoqda. Moliyaviy hisobotlning xalqaro standartlari
kompaniyaning turli mamlakatlardagi moliyaviy faoliyatini yagona formatda aks ettirish
imkonini beradi. Bu esa transmilliy kompaniyalar uchun xalqaro moliya bozorlarida
muvaffaqiyatli ishtirok etish imkoniyatini oshiradi. Konsolidatsiyalashgan hisobotning sifatini
oshirish uchun Moliyaviy hisobotlning xalqaro standartlariga mos ravishda tashkil etuvchi
mexanizmlar va raqamli texnologiyalardan foydalanish talab qilinadi. Konsolidatsiyalashgan
moliyaviy hisobotlarni takomillashtirishda eng muhim qadamlaridan biri bu moliyaviy
ma’lumotlarni avtomatlashtirilgan tizimlar orqali yig‘
ish va ularni qayta ishlashdir. Zamonaviy
dasturlar va texnologiyalar yordamida bu jarayon tezlashtiriladi va inson omilidan kelib
chiqadigan xatoliklar minimal darajaga tushiriladi. Bunday texnologiyalar hisobotlarni
tayyorlash va ularni real vaqt rejimida yangilab borishda katta rol
o‘
ynaydi. Raqamli yechimlar
q
o‘
llanilishi natijasida kompaniya
o‘
z moliyaviy ahvoli haqida doimiy ravishda t
o‘
liq tasavvurga
ega b
o‘
ladi. Natijada, aksiyadorlik jamiyatlarida konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotlarni
tuzishning samarali mexanizmlarini joriy etish moliyaviy k
o‘
rsatkichlarning ishonchliligini
oshirish va kompaniyaning investitsiyaviy jozibadorligini mustahkamlashga xizmat qiladi.
Adabiyotlar sharhi.
Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotlarni tuzish b
o‘
yicha bir qator xorijlik va
respublikamiz olimlar ham turli fikrlar bildirgan. Bu b
o‘
yicha Christopher Nobesning moliyaviy
hisobning xalqaro standartlari b
o‘
yicha olib borgan tadqiqotlari aksiyadorlik jamiyatlarida
konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotlarning ahamiyatini keng yoritadi. U xalqaro
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, oktabr
www.e-itt.uz
47
standartlarning moliyaviy shaffoflikni ta'minlash va global darajadagi investitsion qarorlarni
osonlashtirishdagi rolini ta'kidlaydi. Nobesning (2006) fikriga k
o‘
ra, moliyaviy hisobotning
xalqaro standartlari b
o‘
yicha tayyorlangan konsolidatsiyalashgan hisobotlar kompaniyalararo
qiyoslash imkoniyatini oshiradi va bu investorlar uchun katta afzallikdir deb fikr yuritgan
b
o‘
lsa, Shyam Sunder moliyaviy hisobotning xalqaro tashkil etilishi va uni milliy hisob
standartlariga nisbatan tadbiq etilish jarayonlarini chuqur tahlil qiladi. Uning tadqiqotlariga
k
o‘
ra, MHXS standartlari global biznes hamkorlikni kuchaytiradi va korporatsiyalarni xalqaro
miqyosda moliyaviy natijalarni taqqoslash imkoniyatlari bilan ta’minlaydi. Sunder
(2016)
shuningdek, konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotlarni tayyorlashda ma'lumotlarning aniq
va t
o‘
liq b
o‘
lishi kompaniyaning bozorda muvaffaqiyat qozonishida muhim ahamiyatga ega
ekanligini qayd etadi deb fikr yuritgan. Yana bir xorijlik olimlar Alexander va Nobes (2013)
o‘
tkazgan tadqiqotida konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotlarning global korxonalarning
muvaffaqiyatli faoliyat yuritishi uchun qanchalik zarur ekanligini k
o‘
rsatadi. Ularning fikriga
k
o‘
ra, konsolidatsiyalashgan hisobotlar korxonalar va ularning sh
o‘
ba tashkilotlari
o‘
rtasidagi
moliyaviy aloqalarni aniq aks ettirishi zarur, bu esa xalqaro miqyosda moliyaviy axborotni
t
o‘g‘
ri talqin qilish uchun muhimdir. Barthning (2008) tadqiqotlari moliyaviy hisobotlarda
shaffoflik va ishonchlilikni oshirishda MHXSning muhim
o‘
rnini ochib beradi. U
konsolidatsiyalashgan hisobotlar tayyorlashda MHXS qoidalarining t
o‘g‘
ri tatbiq etilishi orqali
korxonalarning moliyaviy natijalari haqida aniqroq va batafsil axborot taqdim etish imkonini
beradi deb hisoblaydi. Barthning (2008) fikricha, xalqaro standartlarga mos ravishda ishlab
chiqilgan hisobotlar korporativ boshqaruvni yaxshilaydi va moliyaviy risklarni kamaytiradi.
Respublikamiz olimlaridan Karimovning (2015) moliyaviy hisobotlar va ularning xalqaro
standartlarga
moslashtirilishi
b
o‘
yicha
tadqiqotlari
aksiyadorlik
jamiyatlarida
konsolidatsiyalashgan hisobotlarning dolzarbligini yoritadi. U
o‘
z tadqiqotlarida
konsolidatsiyalashgan hisobotlar nafaqat xalqaro miqyosda, balki mamlakat ichidagi biznes
faoliyatini ham yaxshilashga xizmat qilishini ta'kidlaydi. Uning fikriga k
o‘
ra, moliyaviy
axborotlarning t
o‘g‘
ri va aniq b
o‘
lishi investorlar uchun hal qiluvchi omildir (Karimov, 2015).
Yana bir tadqiqotchi olim Raximovning (2018) fikricha, aksiyadorlik jamiyatlarida
konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotlar tayyorlashda asosiy e'tibor xalqaro standartlarga
moslashishdir. U, ayniqsa, ichki moliyaviy nazorat va xalqaro talablarga mos ravishda
axborotning oshkoraligini ta’minlashni d
olzarb masala sifatida k
o‘
rsatadi. Raximov (2018)
moliyaviy hisobotning xalqaro standartlarini qabul qilish orqali mamlakatimiz aksiyadorlik
jamiyatlarining xalqaro bozorlarga chiqish imkoniyatlari kengayishini ta'kidlaydi. Qodirovning
(2020) izlanishlari aksiyadorlik jamiyatlarining moliyaviy hisobotlarini tayyorlash va ularni
xalqaro standartlarga moslashtirishda mavjud qiyinchiliklarni
o‘
rganishga qaratilgan. Uning
fikricha, mamlakatimizda bu jarayonni takomillashtirish uchun moliyaviy boshqaruv tizimiga
raqamli texnologiyalarni kengroq joriy etish zarur. Shuningdek, u konsolidatsiyalashgan
moliyaviy hisobotlarning sifati va ishonchliligini oshirishda zamonaviy yondashuvlar muhim
ahamiyatga ega ekanini qayd etadi. Nematov (2022) moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari
respublikamizda joriy etilishi bilan bo
g‘
liq amaliyotlarni
o‘
rganib, aksiyadorlik jamiyatlarining
konsolidatsiyalashgan hisobotlarini tayyorlashdagi qadamlarini tahlil qiladi. tadqiqotchi
xalqaro standartlarga
o‘
tish jarayoni korxonalar uchun bir qator yangi imkoniyatlar yaratadi,
shu bilan birga moliyaviy axborotni tayyorlash va taqdim etish jarayonini yanada shaffof qiladi
deb fikr yuritadi.
Tadqiqot metodologiyasi.
Ushbu tadqiqotda sifat va miqdoriy usullar q
o‘
llaniladi. Sifat usuli orqali aksiyadorlik
jamiyatlarining hisobot tuzish jarayonidagi tajribalarini va muammolarini tahlil qilish, statistik
ma'lumotlarni t
o‘
plashda ishlatiladi, bu orqali hisobotlarni tayyorlash jarayonidagi
tendentsiyalar va
o‘
zgarishlar aniqlanadi. Tadqiqotning asosiy maqsadi konsolidatsiyalashgan
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, oktabr
www.e-itt.uz
48
moliyaviy hisobotlarni tayyorlashda samaradorlikni oshirish uchun zarur b
o‘
lgan taklif va
tavsiyalarni ishlab chiqishdan iborat.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotlar aksiyadorlik jamiyatlari uchun muhim
moliyaviy axborot manbai hisoblanadi. Ular kompaniyaning umumiy moliyaviy holatini va
faoliyatini t
o‘g‘
ri aks ettirishga yordam beradi. Biroq, hisob-kitob jarayoni, uning natijalari va
ularning ta’siri haqida to‘g‘
ri tushuncha hosil qilish uchun t
o‘g‘ri ma’lumotlar tahlil qilinishi
zarur. Tahlil jarayonida moliyaviy k
o‘
rsatkichlar, shuningdek, hisob-kitoblar va ularning asosiy
qismlari ham
o‘
rganiladi. Buning natijasida kompaniyalar
o‘
z faoliyatini yanada samarali
tashkil etish va moliyaviy holatini yaxshilash b
o‘
yicha maqsadli qarorlar qabul qilishlari
mumkin. Tahlilning muhim bosqichlaridan biri
—
konsolidatsiyalashgan moliyaviy
hisobotlarning asosiy k
o‘
rsatkichlarini tahlil qilish va solishtirishdir.
1-jadval
Aksiyadorlik jamiyatlarining moliyaviy k
o‘
rsatkichlari
Ko‘rsatkichlar
2022 yilda
2023 yilda
O‘zgarish
Sof foyda
1 200 000
1 500 000
+25%
Aktivlar umumiy
10 000 000
12 000 000
+20%
Passivlar umumiy
8 000 000
9 500 000
+18.75%
Aksiyadorlarga to‘langan dividend
600 000
750 000
+25%
Manba
:
ma’lumotlarga tayanib muallif tomonidan tuzilgan
.
Ushbu jadvalda aksiyadorlik jamiyatlarining moliyaviy holatidagi ijobiy
o‘
zgarishlar
k
o‘
rsatilgan. Sof foyda va aktivlar umumiyining
o‘
sishi, kompaniyaning rentabelligi va
moliyaviy barqarorligini oshirishga xizmat qiladi. Davr mobaynida aksiyadorlarga t
o‘
langan
dividendning ham
o‘
sishi, investorlar uchun jozibadorlikni yanada kuchaytiradi.
Quyidagi jadvalda esa konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotlarni tayyorlash
jarayonidagi muammolar va ularning yechimi k
o‘
rsatilgan.
2-jadval
Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotlarni tayyorlashdagi muammolar
va ularning yechimi
№
Muammo
Tavsif
Yecha olish usuli
Muammo
1.
Axborotning
aniqligi
Moliyaviy
ma'lumotlarning to‘g‘ri
yig‘ilmasligi
Ichki
nazoratni
kuchaytirish
Axborotning
aniqligi
2.
Hisobotning
shaffofligi
Hisobotlarning ko‘rinishi
va taqdim etilishi
Yana
bir
tekshirish
bosqichini qo‘shish
Hisobotning
shaffofligi
3.
Muammoli
ma'lumotlar
O‘zaro
ta'sirda
muammoli va noto‘g‘ri
ma'lumotlar
Avtomatlashtirilgan
tizimlarni joriy etish
Muammoli
ma'lumotlar
4.
Moliyaviy
tahlilning
yetishmasligi
Moliyaviy
tahlil
jarayonining
yetarli
emasligi
Moliyaviy tahlil bo‘yicha
malaka oshirish
Moliyaviy
tahlilning
yetishmasligi
Manba
:
ma’lumotlarga tayanib muallif tomonidan tuzilgan
.
Ushbu jadvalda ko
‘
rsatilgan muammolar konsolidatsiyalashgan hisobotlarni tayyorlash
jarayonini murakkablashtirishi mumkin, shuning uchun ularni hal etish zarur. Yuqorida
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, oktabr
www.e-itt.uz
49
keltirilgan muammolarni yechish orqali kompaniyalar o
‘
z moliyaviy hisobotlarining
ishonchliligini oshirishga erishishlari mumkin.
Aksiyadorlik jamiyatlarida konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotlarni tayyorlash
mexanizmi, jamiyatning moliyaviy holatini aniqlash va investorlar uchun zarur bo
‘
lgan
axborotlarni taqdim etish jarayonini o
‘
z ichiga oladi. Ushbu mexanizm, birinchi navbatda,
kompaniyaning sho
‘
ba korxonalari o
‘
rtasida moliyaviy ma'lumotlarni yig
‘
ish va tahlil qilish
jarayonini talab etadi. Konsolidatsiyalashgan hisobotlarni tayyorlashda ma'lumotlar moliyaviy
hisobotning xalqaro standartlariga mos ravishda tayyorlanishi kerak. Keyinchalik, to
‘
plangan
ma'lumotlar yagona formatda konsolidatsiyalashadi va bu jarayonda ko
‘
plab moliyaviy
ko
‘
rsatkichlar hisobga olinadi, masalan, sof foyda, aktivlar va passivlar. Hisobotlarni tayyorlash
jarayoni davomida to
‘
g
‘
ri nazorat va validatsiya mexanizmlari joriy etilishi muhimdir, chunki
bu investorlar va boshqa manfaatdor tomonlar uchun moliyaviy axborotlarning ishonchliligini
oshiradi.
Aksiyadorlik jamiyatlarida konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotlarni tayyorlash
jarayonida guruh tarkibini aniqlash muhim ahamiyatga ega. Guruh tarkibi, odatda, aksiyadorlik
jamiyatining asosiy faoliyatini ta'minlovchi sho
‘
ba korxonalari, bog
‘
liq korxonalar va boshqa
moliyaviy faoliyatlarni o
‘
z ichiga oladi. Ushbu guruh tarkibini aniqlash jarayoni quyidagi
bosqichlarni o
‘
z ichiga oladi:
➢
asosiy kompaniya tomonidan boshqariladigan yoki unga bo
g‘
liq b
o‘
lgan sh
o‘
ba
korxonalar aniqlanadi. Bu korxonalar asosiy kompaniyaning moliyaviy k
o‘
rsatkichlariga ta'sir
k
o‘
rsatishi mumkin;
➢
guruh tarkibidagi har bir korxonaning moliyaviy bo
g‘
lanishlari va ularning asosiy
kompaniyaga ta'sirini aniqlash zarur. Bu jarayonda, aksiyadorlik jamiyatlarining ulushi,
moliyaviy majburiyatlari va investitsiya kelishuvlari
o‘
rganiladi;
➢
har bir sh
o‘
ba korxonasining konsolidatsiya darajasi aniqlanadi, ya'ni, bu korxonalar
konsolidatsiyalashgan hisobotlarga qanday kiritilishi belgilangan b
o‘
lishi kerak. Bunda,
aksiyadorlik jamiyatining ulushi va nazorat qilish huquqlari hisobga olinadi;
➢
guruh tarkibidagi har bir korxonaning moliyaviy k
o‘
rsatkichlari, masalan, foyda,
aktivlar va passivlar, t
o‘
plangan ma'lumotlar asosida tahlil qilinadi. Bu k
o‘
rsatkichlar
konsolidatsiyalashgan hisobotni tayyorlash jarayonida e'tiborga olinadi.
Guruh tarkibini aniqlash jarayoni, moliyaviy hisobotlarni tayyorlashning samaradorligini
oshirishga va aksiyadorlik jamiyatining umumiy moliyaviy holatini t
o‘g‘
ri aks ettirishga yordam
beradi. Buning natijasida investorlar va manfaatdor tomonlar uchun aniq va ishonchli
moliyaviy ma'lumotlar taqdim etiladi.
Sh
o‘
ba korxonasining sof aktivlarini aniqlash, uning moliyaviy holatini va barqarorligini
baholash uchun muhim jarayondir. Sof aktivlar, odatda, korxonaning qisqa va uzoq muddatli
aktivlari ichida, uning asl qiymatini aks ettiruvchi, zarar k
o‘
rgan yoki passivlar bilan
muvozanatni saqlovchi aktivlarni ifodalaydi. Sof aktivlarni aniqlash jarayoni quyidagi
bosqichlarni
o‘
z ichiga oladi:
Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobot
Gurux tarkibini aniqlash
Sho‘ba
korxonasini sof
aktivlarini aniqlash
Gudvilni aniqlash
Nazorat kuchiga ega
bo’lmagan ulushni aniqlash
Guruhni taqsimlanmagan
foydasini aniqlash
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, oktabr
www.e-itt.uz
50
o
sh
o‘
ba korxonasining barcha aktivlari (qisqa muddatli va uzoq muddatli) t
o‘
plangan
ma'lumotlar asosida tasniflanadi. Qisqa muddatli aktivlarga naqd pul, hisobvaraqlar va tayyor
mahsulotlar kiradi, uzoq muddatli aktivlar esa asbob-uskunalar, bino va inshootlar kabi
k
o‘
chmas mulkni
o‘
z ichiga oladi;
o
sof aktivlarni aniqlash jarayonida zarar k
o‘
rgan, amortizatsiya qilingan yoki hisobotda
boshqa sabablarga k
o‘
ra chiqib ketgan aktivlar hisobdan chiqarilishi kerak. Bu aktivlar
korxonaning moliyaviy holatini t
o‘g‘
ri aks ettirishda muhimdir;
o
har bir aktivning bozor qiymati, ya'ni sotiladigan narxi va boshqa moliyaviy
k
o‘
rsatkichlari baholanishi kerak. Bu baholash, sof aktivlarni aniqlashda ularning haqiqiy
qiymatini belgilashga yordam beradi;
o
sof aktivlar aniqlanganda, shuningdek, korxonaning mavjud passivlari (qarzlar,
kreditlar va boshqa majburiyatlar) hisobga olinadi. Sof aktivlar, asosan, aktivlar umumiyidan
passivlar umumiyini ayirish orqali hisoblanadi.
Sof aktivlar aniqlash formulasi
Sh
o‘
ba korxonasining sof aktivlarini aniqlash, uning moliyaviy barqarorligini va
rivojlanish istiqbollarini baholashda muhim ahamiyatga ega. Bu jarayon, shuningdek,
investorlar va boshqa manfaatdor tomonlar uchun zarur moliyaviy ma'lumotlarni taqdim etish
imkonini beradi.
Gudwil bu korxona aktivlarining bozor qiymati bilan ularning hisob-kitobdagi qiymati
o‘
rtasidagi farqni ifodalaydi. U, asosan, birlashish yoki q
o‘
shilish jarayonida yuzaga keladi va
korxonaning brendi, mijozlar bazasi, obr
o‘
si va boshqalar kabi moddiy b
o‘
lmagan aktivlarining
qiymatini aks ettiradi. Gudwilni aniqlash jarayoni quyidagi bosqichlardan iborat.
birlashuv yoki q
o‘
shilish jarayonini
o‘
rganish: Gudwilni aniqlash uchun avvalo, guruhga
kiruvchi korxonalar
o‘
rtasidagi birlashuv yoki q
o‘
shilish shartlari, shuningdek, ushbu
jarayonning umumiy maqsadi
o‘
rganilishi zarur;
korxona aktivlarini baholash: Birlashayotgan yoki q
o‘
shilayotgan korxonalar aktivlari,
shu jumladan, moddiy aktivlar (k
o‘
chmas mulk, asbob-uskunalar) va moddiy b
o‘
lmagan
aktivlar (brend, patentlar, mijozlar bazasi) baholanishi kerak;
korxona passivlarini hisobga olish: Aktivlar bilan bir qatorda, korxonaning barcha
passivlari (qarzlar, kreditlar va boshqa majburiyatlar) t
o‘
plangan ma'lumotlar asosida
aniqlanadi;
Korxonaning umumiy qiymati aniqlash formulasi
Gudwilni hisoblash formulasi
Bu yerda t
o‘
langan narx birlashuv yoki q
o‘
shilish jarayonida yangi korxona uchun
t
o‘
langan umumiy summa hisoblanadi.
Gudwilni nazorat qilishda har yili baholanadi va zarur b
o‘
lsa, kamaytiriladi. Agar
gudwilning qiymati pasaysa, bu korxonaning moliyaviy hisobotida zararni aks ettirishi
mumkin. Gudwil, shuningdek, korxonaning bozor pozitsiyasini, brend qiymatini va mijozlar
bilan aloqalarini ta'minlashda muhim omil hisoblanadi. Shuningdek, bu uning moliyaviy
SOF AKTIVLAR = UMUMIY
AKTIVLAR − UMUMIY
PASSIVLAR
UMUMIY QIYMAT=UMUMIY
AKTIVLAR−UMUMIY
PASSIVLAR
GUDWIL= TO‘LANGAN
NARX−KORXONA
QIYMATI
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, oktabr
www.e-itt.uz
51
holatini baholash va kelajakdagi rivojlanish strategiyalarini rejalashtirishda ham ahamiyatli
b
o‘
ladi.
Nazorat kuchiga ega b
o‘
lmagan ulush, aksiyadorlik jamiyatlarida aksiyadorlar tomonidan
nazorat qilinmaydigan va zaruriy qarorlar qabul qilishda ovoz berish huquqiga ega b
o‘
lmagan
hissalar yoki aksiyalardir. Bunday ulushlar, odatda, jamiyatda qaror qabul qilish jarayonida
faqatgina pastki darajada ta'sir k
o‘
rsatadi. Nazorat kuchiga ega b
o‘
lmagan ulushni aniqlash
jarayoni quyidagi bosqichlardan iborat:
-
aksiyadorlik jamiyatining umumiy aksiyalar soni, jamiyatning moliyaviy hisobotlarida
aks ettirilganidek aniqlanadi. Bu son barcha aksiyadorlarga taqsimlangan aksiyalarni
o‘
z ichiga
oladi;
-
Nazorat kuchiga ega b
o‘
lgan aksiyadorlar, odatda, jamiyatda qaror qabul qilish
jarayonida muhim rol
o‘
ynaydilar. Ular aksiyalarining ma'lum bir foiziga ega b
o‘
lishi kerak,
masalan, 50% dan ortiq. Bunday ulushlar nazorat ulushi deb ataladi.
-
nazorat kuchiga ega b
o‘
lmagan ulushlarni aniqlash uchun, nazorat ulushining foizini
umumiy aksiyalar sonidan chiqarib tashlash kerak. Buning uchun quyidagi formula ishlatiladi:
-
nazorat kuchiga ega b
o‘
lmagan ulushning foizini hisoblashda Agar nazorat kuchiga ega
b
o‘
lmagan ulushning umumiy aksiyalardagi foizini aniqlash zarur b
o‘
lsa, quyidagi formula
ishlatiladi;
𝑵𝑲𝑬𝑩𝑼 𝒇𝒐𝒊𝒛𝒊 =
𝐍𝐊𝐄𝐁𝐔
𝐔𝐦𝐮𝐦𝐢𝐲 𝐚𝐤𝐭𝐢𝐯𝐥𝐚𝐫 𝐬𝐨𝐧𝐢
*100
Nazorat kuchiga ega b
o‘
lmagan ulushlar, aksiyadorlik jamiyatlarining moliyaviy holatiga
ta'sir k
o‘
rsatishi mumkin, ammo ular aksiyadorlar tomonidan qaror qabul qilish jarayonida
muhim rol
o‘
ynamaydi. Ushbu ulushlarni aniqlash, kompaniyaning strukturasini va
aksiyadorlar
o‘
rtasidagi munosabatlarni baholashda muhimdir.
Guruhni taqsimlanmagan foydasi, aksiyadorlik jamiyatining faoliyatidan kelib chiqqan,
ammo foyda b
o‘
linishi amalga oshirilmagan yoki aksiyadorlarga t
o‘
lanmagan foyda
hisoblanadi. Taqsimlanmagan foyda, korxonaning kelgusi rivojlanishida investitsiya qilish,
zaxiralarni k
o‘
paytirish yoki qarzlarni t
o‘
lash kabi maqsadlarda saqlanadi. Guruhni
taqsimlanmagan foydasini aniqlash jarayoni quyidagi bosqichlardan iborat:
❖
umumiy foydani hisoblashda korxona moliyaviy hisobotlaridan kelib chiqib, umumiy
foyda (sof foyda) aniqlanadi. Bu ma'lumotlar odatda korxonaning foyda va zarar hisoboti
asosida olinadi.
❖
taqsimlangan foyda aksiyadorlarga dividendlar sifatida t
o‘
lanadigan summani
anglatadi. Taqsimlangan foyda miqdorini aniqlash uchun jamiyatning t
o‘
lanadigan dividendlar
summasi hisobga olinadi.
Taqsimlanmagan foydani hisoblash formulasi
❖
taqsimlanmagan foyda, moliyaviy hisobotlarda, odatda, "Taqsimlanmagan foyda" yoki
"Foyda zaxiralari" deb ataladigan b
o‘
limda k
o‘
rsatiladi. Bu yerda jamiyatning yillik faoliyatidan
kelib chiqadigan barcha taqsimlanmagan foyda jamlanadi.
Guruhni taqsimlanmagan foydasini aniqlash, aksiyadorlik jamiyatining moliyaviy holatini
va uning kelgusi investitsiya imkoniyatlarini baholashda muhim rol
o‘
ynaydi. Buning natijasida,
Nazorat kuchiga ega
bo‘
lmagan ulush=Umumiy aksiyalar
soni−Nazorat
ulush
TAQSIMLANMAGAN FOYDA=UMUMIY
FOYDA−TAQSIMLANGAN
FOYDA
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, oktabr
www.e-itt.uz
52
kompaniya
o‘
z foydasini qanday y
o‘
naltirishi va qanday strategik qarorlar qabul qilishi
t
o‘g‘
risida aniq ma'lumotlarga ega b
o‘
ladi.
Yuqoridagi bosqichlardan kelib chiqib aksiyadorlik jamiyatlarida konsolidatsiyalashgan
moliyaviy hisobotlarni tayyorlash jarayoni beshta muhim omillarni
o‘
z ichiga olashini k
o‘
rish
mumkin. Ushbu jarayon ichida guruh tarkibini aniqlash, sh
o‘
ba korxonalarining sof aktivlarini
baholash, gudwilni aniqlash va nazorat kuchiga ega b
o‘
lmagan ulushni hisoblash kabi
bosqichlar
o‘
rin oladi. Har bir bosqich
o‘
ziga xos ahamiyatga ega b
o‘
lib, ularning natijalari
aksiyadorlik jamiyatining moliyaviy holatini va kelajakdagi strategik qarorlarini belgilashda
muhim rol
o‘
ynaydi.
Guruhni taqsimlanmagan foydasini aniqlash, kompaniyaning faoliyatidan kelib chiqqan
foydaning qanchasi dividendlar sifatida aksiyadorlarga t
o‘
lanmaganligini k
o‘
rsatadi.
Taqsimlanmagan foyda, aksiyadorlik jamiyatining kelgusi investitsiya imkoniyatlarini oshirish,
moliyaviy barqarorligini saqlab qolish va kompaniya rivojlanish strategiyasini amalga
oshirishda muhim ahamiyatga ega. Taqsimlanmagan foydaning jamlanishi, kompaniya ichidagi
moliyaviy resurslarni yanada samarali taqsimlash va ulardan foydalanishni ta'minlashga
yordam beradi.
Shu tariqa, aksiyadorlik jamiyatlarida moliyaviy hisoblarni tayyorlash va tahlil qilish
jarayonida yuqorida sanab
o‘
tilgan omillarni hisobga olish, investorlar va boshqa manfaatdor
tomonlar uchun zarur b
o‘
lgan aniq va ishonchli moliyaviy ma'lumotlarni taqdim etishga imkon
beradi. Bu esa,
o‘
z navbatida, korxonaning bozor pozitsiyasini mustahkamlash va kelajakda
muvaffaqiyatli faoliyat yuritish uchun asos b
o‘
lib xizmat qiladi.
Xulosa va takliflar.
Xulosa qilib aytganda aksiyadorlik jamiyatlarida konsolidatsiyalashgan moliyaviy
hisobotlarni tayyorlash jarayoni kompleks va k
o‘
p bosqichli. Ushbu jarayonning har bir
bosqichi, jamiyatning moliyaviy holatini t
o‘g‘
ri aks ettirish va investorlar, kredit beruvchilar va
boshqa manfaatdor tomonlar uchun ishonchli ma'lumotlarni taqdim etish uchun muhim
ahamiyatga ega.
Guruhni taqsimlanmagan foydasini aniqlash, kompaniyaning kelgusi strategiyalarini
belgilashda va moliyaviy barqarorligini saqlashda muhim rol
o‘
ynaydi. Taqsimlanmagan foyda,
aksiyadorlik jamiyatining
o‘
z investitsiyalarini qanday y
o‘
naltirishini, shuningdek,
o‘
z
moliyaviy holatini qanday saqlashini k
o‘
rsatadi. Bu jarayonlar, shuningdek, gudwilni aniqlash,
nazorat kuchiga ega b
o‘
lmagan ulushlarni hisoblash va sh
o‘
ba korxonalarning sof aktivlarini
baholash bilan bo
g‘
liq.
Shu bilan birga, xalqaro moliyaviy hisobot standartlari (IFRS) talablariga muvofiq hisobot
tayyorlash, xalqaro moliya bozorlarida aksiyadorlik jamiyatlarining raqobatbardoshligini
oshirishga yordam beradi. Tahlil qilingan ma'lumotlar asosida, kompaniyalar
o‘
z iqtisodiy
faoliyatini yanada samarali tashkil etish, resurslarni optimallashtirish va barqaror rivojlanishni
ta'minlash imkoniyatiga ega b
o‘
lishadi.
Shu sababli, aksiyadorlik jamiyatlarida moliyaviy hisobotlar tayyorlash jarayoni nafaqat
hisob-kitoblarni t
o‘g‘
ri qilish, balki korxonaning strategik maqsadlariga erishish va iqtisodiy
barqarorlikni ta'minlash uchun muhimdir. Har bir bosqichning e'tiborga olinishi, korxonaning
uzoq muddatli muvaffaqiyati va raqobatbardoshligini oshirishga xizmat qiladi.
Adabiyotlar/Литература/Reference:
Alexander D., Nobes C. (2013) Financial Accounting: An International Introduction. Pearson
Education.
Barth M. E. (2008) Global Financial Reporting: Implications for US Academics. The
Accounting Review, 83(5), 1159-1179.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, oktabr
www.e-itt.uz
53
Karimov M. (2015) Xalqaro moliyaviy hisobot standartlari va ularning O‘zbekistondagi
tatbiqi. Toshkent: O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi. 250 bet.
Nematov O. (2022) "Xalqaro moliyaviy hisob standartlari va ularning O‘zbekiston biznesida
o‘rni", Iqtisodiyot va moliya jurnali. 5(2), 123
-130.
Nobes C. (2006) International Accounting and Comparative International Accounting.
Pearson Education.
Qodirov A. (2020) Respublikamizda moliyaviy boshqaruv va ichki nazorat tizimlarini
takomillashtirish. Toshkent: davlat iqtisodiyot universiteti. 200 bet.
Raximov R. (2018) "Aksiyadorlik jamiyatlarida moliyaviy hisobotlarning shaffofligini
oshirish", Moliyaviy hisobot va tahlil jurnali.12(3), 45-52.
Sunder S. (2016) Theory of Accounting and Control. South-Western College Publishing.
