Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, avgust
www.e-itt.uz
134
BOSHQARUV TURLARI VA KELIB CHIQISH ASOSLARI
Ruzmetov Davron Ibrogimovich
Urganch Ranch Texnologiya universiteti
Annotatsiya.
Maqolada boshqaruv "menejment"ning fan sifatida shakillanishi uning turlari
va tamoillari tahlil qilingan.
Kalit so‘zlar:
nazorat, boshqaruv, fan, texnologiya, san’at, evolyutsiya, ratsionallik,
ijodkorlik, improvizatsiya, boshqaruv modeli.
ВИДЫ УПРАВЛЕНИЯ И ОСНОВЫ ПРОИСХОЖДЕНИЯ
Рузметов Даврон Иброгимович
Технологический университет Ургенч Ранч
Аннотация.
В статье анализируются виды и принципы формирования
«менеджмента» как науки.
Ключевые слова:
контроль, менеджмент, наука, техника, искусство, эволюция,
рациональность, творчество, импровизация, модель управления
.
TYPES OF MANAGEMENT AND BASIS OF ORIGIN
Ruzmetov Davron Ibrogimovich
Urganch Ranch University of Technology
Abstract.
The article analyzes the types and principles of formation of "management" as a
science.
Key words:
control, management, science, technology, art, evolution, rationality, creativity,
improvisation, management model.
Kirish.
O’zbekistonda boshqaruv tizimi qadimdan shakillanagan bo’lsada ushbu faoliyat turi fan
sifatida yigirmanci asirning to’qsoninchi yillaridan keyin keng o’rganila boshlandi.
"Menejment", "menejer" tushunchalari ingiliz tilidan xalqaro atama sifatida fan va amaliyotida
keng qo'llaniladi. Ozbek tili uchun asosiy qo'llanmalar bu “Boshqaruv”, "Rahbarlar”. Ushbu
ingliz tilidagi atamaning faol kirib kirishi XX asrning 90-
yillarida O’zbekiston iqtisodiyotining
boshqaruvning bozor tamoyillariga o'tish davrida sodir bo'lgan. Bugungi kunda ushbu
kontseptsiya ilmiy va kundalik foydalanishda keng qo’llanilmoqda, lavozimlarning malaka
katalogiga kiritilgan xamda bir qator O’zbekiston oliy o'quv yurtlari menejerlarni tayyorlab
kelmoqda. Olimlarning fikriga ko'ra, turli adabiyotlarda menejmentning 200 dan ortiq ta'riflari
mavjud bo'lib, ularning aksariyati menejment quyidagi xarakterli xususiyatlarga ega bo'lgan
boshqaruvning alohida turi ekanligiga ishora qiladi.
UO
‘
K: 005.31
VIII SON
—
AVGUST, 2024
134-138
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, avgust
www.e-itt.uz
135
Boshqaruvning qisqa ta’rifi va xususiyatlari bir qarashda to'liq
ko'rinishi mumkin. Biroq,
agar biz "menejment" tushunchasiga chuqurroq qarasak, hamma narsa unchalik oddiy
emasligini tushunamiz. Bir tomondan, har qanday tirik kontseptsiya singari, "boshqaruv"
toifasi ham davom etayotgan ijtimoiy o'zgarishlar ta'siri ostida o'zgaradi. Boshqa tomondan,
ushbu tariflarning amaliyotiga nisbatan ma'lum bir nomutanosibligi aniq. Ko'pgina
korxonalarida amalga oshiriladigan boshqaruv faoliyatini katta hajmdagi menejment deb atash
mumkin va bu nafaqat menejerlarining past malakasi bilan bog'liq, balki ushbu
kontseptsiyaning ma'nosi davom etayotgan boshqaruv jarayonlarining mohiyatiga to'g'ri
kelmaydi ham. “Menejment” tushunchasining mazmun mohiyatini toliq oydinlashtirish
zarurati, hozirgi kunda dolzarbdir. Ushbu vazifani tushunmasdan turib, menejmentning
ko'pgina zamonaviy muammolarini tushunib bo'lmaydi, zamonaviy boshqaruv kadrlarini
tayyorlashning to'g'ri yo'nalishi va mazmunini aniqlab bo'lmaydi. Muammoni hal qilish yoki
hech bo'lmaganda uni to'g'ri shakllantirish menejment sohasida mutaxassislarni tayyorlash
jarayonida ishtirok etuvchi o'qituvchilar va talabalar, shuningdek, amalda boshqaruv
faoliyatini bajaradigan korxona rahbarlari uchun juda muhimdir.
Adabiyotlar sharhi.
Keling, menejment nazariyasining kelib chiqish tarihiga murojaat qilaylik. "Menejment"
atamasi dastlab 1886 yili AQSH dagi "Aile and Town Manufacturing" kompaniyasi prezidenti
Genri R. R. Taun ishlab chiqarishni boshqarish sohasidagi mavjud bilimlarni tizimlashtirishga
harakat qilganda paydo bo'lgan. "Menejment" atamasi 1911 yili Frederik U. Teylorning "Ilmiy
boshqaruv tamoyillari" kitobi nashr etilgandan so'ng ommalashib ketdi. Bu ish menejmentni
fan sifatidagi asoslarni yaratdi va F. Teylorning tushunchasi ishlab chiqarish faoliyatini
ratsionalizatsiya qilish yo'li bilan qisqardi. Unda tartibga solish va nazorat qilish, boshqaruv
faoliyatini ijroiya faoliyatidan ajratish, rejalashtirish, kadrlarni tanlash va tayyorlash,
ishchilarni moddiy rag'batlantirish tamoyillari keltirib o’tilgan (Yo‘
ldoshev, Zaxidov,
2018).
Menejmentning keyingi rivojlanishi ilmiy boshqaruv maktabining davomchilari F. va L.
Gisbre, G. Gant bilan bogʻliq boʻlib, ular ratsionalizatsiya usullarini (mehnat operatsiyalarini
takomillashtirish, vaqtni belgilash, mehnat vazifasini) joriy etish orqali
o’z tahlillarini taqdim
etdilar (Valijonov, Qobulov, Ergashev, 2008).
Boshqaruv to’grisidagi ilmiy tadqiqotlar klassik maktabning nomoyondalaridan biri
fransuz muhandisi A.Fayolning mashhur 14 tamoyilida o‘z aksini topdi: mehnat taqsimoti,
hokimiyat va mas’uliyat, intizom, buyruq birligi, maqsad va rahbarlik birligi, shaxsiy
manfaatlarning umumiy manfaatlarga bo‘ysunishi, xodimlarning mehnatiga haq to‘lash,
mehnatga haq to‘lash nisbati. markazlashtirish va markazsizlashtirish, ierarxiya, tartib, adolat,
barqarorlik, tashabbus, korporativ ruh (Valijonov, Qobulov, Ergashev, 2008).
Fayol G'arb boshqaruv tizimining mohiyatini ifodalovchi asosiy boshqaruv funktsiyalarini
birinchi bo'lib shakllantirdi u bunga quyidagicha izoh berib o’tgan edi: “Boshqarish oldindan
ko'rish, rejalashtirish demakdir (Muravyov, 2016).
Klassik boshqaruv nazariyasi falsafasining mohiyati bir so'z bilan quyidagicha ifodalash
mumkin: ratsionalizatorlar (Muravyov, 2016). Menejment nazariyasining shakllanishining
ichki sababi
–
bu o'z xatti-harakatlarini ratsionalizatsiya qilishga moyil bo'lgan shaxsning o'ziga
xos xususiyati, maqsadlarni aniq belgilash va ularga erishish uchun vositalarni o'ylangan holda
tanlashga asoslangan faol faoliyatga intilish. Ilmiy menejmentning rivojlanishiga turtki bo'lgan
tashqi sabab 20-asrda ilg'or mamlakatlarni qamrab olgan sanoat inqilobi bo'ldi.
Yuqorida keltirilganlardan shuni ta'kidlash mumkinki, menejmentning klassik
ko'rinishidagi o'ziga xos xususiyatlarini ikkita juda muhim yo’nalishlarga ajratish mumkin
(Rayxonki, 2006):
1. Boshqaruv jarayonini ratsionalizatsiya qilish;
2. Boshqaruv faoliyatida texnologiyadan foydalanish.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, avgust
www.e-itt.uz
136
Menejmentning ba'zi ta'riflarida uning ratsional-texnologik xususiyatini ko'rsatadigan
elementlar mavjud. Masalan, I.N.Gerchikova menejmentga ta'rif berishda uning resurslardan
foydalanishdagi oqilonaligini ta'kidlaydi (Mardas, 2020), darslikda O.A. Zaitseva menejmentga
inson, moddiy va moliyaviy resurslarni optimallashtirish jarayoni sifatida ta'rif beradi
(Nikulina, 2010)
. “Ommaviy iqtisodiy entsiklopediya” mualliflari menejmentni tamoyillar,
usullar, vositalar va texnikalar yig‘indisi sifatida ko‘rsatib,
bu hodisaning texnologik tomoniga
ishora qiladilar (Nikulina, 2010). Afsuski, menejmentning ko'rsatilgan jihatlari manbalarda
kam aks ettirilgan va shuning uchun nafaqat amaliy menejerlar, balki menejment sohasida
kadrlar tayyorlashga murojaat qiladigan o'qituvchilar tomonidan ham yomon tushuniladi.
G'arbning ratsional-texnologik boshqaruv modeli sifatida menejmentning mohiyati
noaniqligicha qolmoqda.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Mashina ishlab chiqarishdan foydalanadigan yirik sanoat korxonalarining paydo bo'lishi
va past malakali jismoniy mehnatdan ommaviy foydalanish qishloq xo'jaligini boshqarishning
an'anaviy tizimini tubdan o'zgartirishni talab qildi. Rivojlanayotgan sanoat jamiyati yangi
sharoitlarda ishlab chiqarishni tashkil etishga qodir minglab menejerlarni talab qildi. Yangi
menejment tizimining tamoyillari faqat tadbirkorlar ilmiy boshqaruv maktabining asoschilari
tomonidan ishlab chiqilgan; ularni kundalik boshqaruv amaliyotiga joriy etish va rivojlantirish.
Bu davrning o'ziga xos xususiyati menejmentni mehnatni rejalashtirish, taqsimlash va
kooperatsiya qilish, tartibga solish, rag'batlantirish, ishchi kuchini tayyorlash va nazoratni
tashkil etish bo'yicha standart chora-tadbirlar majmuasini o'z ichiga olgan texnologiyaga
aylantirish edi. Shunga o'xshash iqtisodiy va ijtimoiy sharoitlar boshqaruv jarayonini ko'p
jihatdan algoritmlash imkonini berdi. Menejment mafkuraga, boshqaruvchi kasbi esa sanoat
jamiyatida ommaviy kasbga aylandi. G'arb universitetlari va kollejlari tezda ilmiy maktab
negzida menejerlar tayyorlashni boshladilar.
So'nggi yillarda jamiyatning iqtisodiy, siyosiy, madaniy hayotidagi global o'zgarishlar va
G'arb boshqaruv nazariyasi bosimi ostida klassik paradigmaning ma'lum bir qayta ko'rib
chiqilishi sodir bo'ldi. Fan va texnikaning jadal rivojlanishi, axborot texnologiyalari sohasidagi
inqilob, moliya-kredit sohasidagi xalqaro chayqovchilik dunyoni murakkab va oldindan aytish
qiyin holga keltirdi. G'arb jamiyatining rejalashtirilgan faoliyati inqirozlar va ofatlar tufayli
doimiy ravishda buziladi;
Hozirgi sharoitda an'anaviy boshqaruv uchun bashoratlash, rejalashtirish va nazorat
qilishning an'anaviy funktsiyalarini bajarish tobora qiyinlashib bormoqda. Mehnatni tashkil
etish sohasidagi an'anaviy texnologiyalar: standartlashtirish, rag'batlantirish, xodimlarni
o'qitish noaniqlik sharoitida kerakli samarani bermaydi.
Muvaffaqiyatli bo'lish uchun texnologdan zamonaviy menejer tashkilotning
tadqiqotchisiga aylanishi, tez o'zgaruvchan muhitga mos keladigan echimlarni topishi kerak.
Bugungi kunda ma'lumot to'plash va qayta ishlash, aloqalarni o'rnatish, qarorlar qabul qilish
jarayoniga xodimlarni jalb qilish, innovatsion yondashuvlarni joriy etish, vazifalarni
muvofiqlashtirish, sozlash, o'z rejalarini ishlab chiqish kabi tarkibiy qismlar boshqaruvning
an'anaviy funktsiyalariga qo'shila boshlagani bejiz emas. XX va XXI asrl
ar: “Menejerlar oldida
ikkita aniq vazifa qoyilgan yani menejer oldida uning barcha qismlari yig‘indisidan ko‘proq
bo‘lgan haqiqiy yaxlitlikni, samarali tashkilotni yaratish vazifasi turibdi xamda ikkinchi aniq
vazifa bu Menejerning har bir qarori va harakatini korxonaning qisqa muddatli va uzoq
muddatli rejalari bilan uyg'unlashtirishdir.
Yapon professional adabiyotida menejmentning mohiyati va roli quyidagicha ta’riflanadi:
“Ishlab chiqarish unumdorligini oshirish, birinchi navbatda, ilg‘or texnologik usullarni joriy
etish orqali emas, garchi ular shubhasiz, nihoyatda muhim bo‘lsada, bu at
ama menejmentni
tashkil etish orqali erishiladi. Jarayonda muvofiqlashtirish va birlashtirish individual
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, avgust
www.e-itt.uz
137
harakatlarni ishlab chiqarish va ishchilarni rag'batlantirishni yaratish, bu birinchidan,
muvofiqlashtirish va birlashishni rag'batlantiradi, ikkinchidan, yaqinlashishga yordam beradi.
Boshqaruv tushunchalari (3, 6). Piter Druker chegaradagi tashkilotlarni boshqaradigan
rahbarning faoliyatini belgilaydi:
Hozirgi kunda, nazariyadan tashqari, biz mustaqillik sharoitida rejalashtirishni faoliyatga,
o'z-o'zini kengaytirish g'oyasi bilan klassik boshqaruv tamoyiliga aylantirmoqchimiz.
Menejmentning yangi falsafasi - bu organik yondashuv bo'lib, korxonani tirik organizm sifatida
ko'rib chiqadi, doimiy ravishda o'zini yangilaydi va o'zgaruvchan muhitga moslashadi. Bir qator
mualliflar boshqaruvning zamonaviy jarayonini “tartib va tartibsizlik o‘rtasidagi muvozanat,
boshqaruv sohas
idagi o‘ziga xos improvizatsiya” kabi ko‘rishadi. An'anaviy menejment o'z
e'tiborini tahlil qilish, bashorat qilish va boshqarishga qaratgan bo'lsa, yangi menejment fani
asosiy e'tiborni sanoat inqilobi yillarida ishlab chiqilgan texnologiyadan moslashish,
improvizatsiya va muvofiqlashtirish hamda original ijodiy g'oyalarni ishlab chiqish qobiliyatiga
qaratadi.
Menejmentni san'at sifatida idrok etish menejment nazariyasida ilgari mavjud bo'lgan.
Oksford ingliz lug'atida menejment odamlar bilan muomala qilish usuli, hokimiyat va
boshqaruv san'ati, qobiliyat va ma'muriy ko'nikmalarning maxsus turi sifatida ta'riflanadi.
Menejmentga fan va san'atning uyg'unligi sifatida qarash ko'plab tadqiqotchilarining ishlarida
mavjud. Masalan, A.N.Orlov menejmentga shunday ta’rif beradi: “Menejment nafaqat fan, balki
boshqaruv san’atidir. Menejment fani har bir muayyan boshqaruv
akti uchun maxsus
ko'rsatmalar emas, balki umumiy ko'rsatmalar beradi. Haqiqiy menejment, ayniqsa operativ
boshqaruv fandan ko'ra ko'proq san'atdir”
(Yegorshin, 2020).
Fan va san'at elementlarini uyg'unlashtirish va boshqarish haqidagi tezis qo'shimcha
dalillarga muhtoj emas. Darhaqiqat, boshqaruv faoliyati nafaqat kasbiy bilim va tajribani
qo'llash, balki ko'p jihatdan davom etayotgan hodisalarning mohiyatini intuitiv tushunish,
menejerning tabiiy qobiliyatlari va iste'dodini amalga oshirishga asoslangan ijodiy jarayondir.
Menejmentning boshlanishida, uning asosiy tamoyillari endigina shakllanayotgan paytda
menejment, shubhasiz, san’at edi. Menejment bilimi va tajribasi to‘planishi bilan menejment
fanga, keyin esa boshqaruv texnologiyasiga aylana boshladi. Texnologiya degand
a qo‘yilgan
maqsadlarga maqbul xarajatlar bilan erishish uchun boshqaruv faoliyatida qo‘llaniladigan
bilim va ko‘nikmalar (usullar, texnikalar) yig‘indisi tushuniladi. Ilmiy boshqaruvda san'at
bo'ysunuvchi, ikkinchi darajali rol o'ynay boshladi va nihoyat, boshqaruv vazifalarining
murakkabligi va o'ziga xosligi ortib borishi bilan menejment tobora ko'proq san'atga aylana
boshladi.
Ratsional-texnologik paradigmaning hali ham etarlicha kuchli pozitsiyalariga qaramay,
boshqaruvning umumiy falsafasi tubdan o'zgarmoqda. Ijodiy improvizatsiyaviy yondashuv
muammosi zamonaviy menejmentning asosiy oqimiga aylanib bormoqda. Albatta, biz hali ham
bu menejmentni, bu faoliyat bilan professional ravishda shug'ullanadigan odamlarni
menejerlar deb atashimiz mumkin, ammo shuni tushunish kerakki, biz boshqa usullarga
asoslanib, butunlay boshqa hodisalar bilan shug'ullanamiz.
Xulosa va takliflar.
Mustaqillik yillarda iqtisodchilar, huquqshunoslar va menejerlarni tayyorlash bo'yicha
davom etayotgan jadal sur'atlarga qaramay, mamlakatda yaxshi menejerlarning surunkali
etishmasligi mavjud. G'arb modeli bo'yicha yangi boshqaruv elitasini yaratishga urinishlar
kutilgan natijani bermadi. Asosiy sabab, bizningcha, mavjud kadrlar tayyorlash tizimining
noto'g'ri yo'naltirilganligidir.
O’zbekistonda boshqa mentalitet, boshqa boshqaruv madaniyati mavjud. Tarixiy tajriba,
shu jumladan mustaqilligimizning songgi davri shuni ko'rsatadiki, milliy menejment vazifalarni
va ularni hal qilish usullarini ko'lami bo'yicha hamisha ijodkorlikka yaqin bo'lgan.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, avgust
www.e-itt.uz
138
Yuqoridagilarni hisobga olgan holda, zamonaviy jamiyati boshqaruvga mahalliy an'analar
va eng yaxshi zamonaviy jahon ishlanmalarini birlashtirgan yangi boshqaruv modeliga muhtoj.
Bunda Yaponiya tajribasiga alohida e’tibor qaratish lozim.
Adabiyotlar/ Литература/ Reference:
Mardas, A.N. (2020) Teoriya menedjmenta: uchebnik dlya vuzov / A. N. Mardas, O. A.
Gulyaeva. 2-e izd., ispr. i dop.
–
Moskva: Izdatel'stvo Yurayt, -307 s.
Muravyov Y.L. (2016) Sovremenniy menejment: texnologiya ili iskustva. Vestnik Sibirskogo
inistituta biznesa i informatsionnix texnologiy. №2(18) 53
-57 b.
Nikulina, I.Ye. (2010) Osnovi sovremennogo menedjmenta : uchebnoe posobie dlya vuzov /
I. Ye. Nikulina, L. R. Tuxvatulina, N. V. Cherepanova; Nasional'niy issledovatel'skiy Tomskiy
politexnicheskiy
universitet
(TPU).
–
Tomsk:
Izd-vo
TPU,
http://www.lib.tpu.ru/fulltext2/m/2011/m53.pdf
Rayxonki, A.V. (2006)
Umumiy boshqaruv: ta’lim [Matn]/A.V. PM: Nafra
-M, -184 b.
Valijonov R., Qobulov O., Ergashev A. (2008)
Menejment asoslari « S H A R Q » nashriyot
-
matbaa aksfyadorlik kompaniyasi boshtahririyati Toshkent - 95-102 b.
Yegorshin, A.P. (2020) Effektivniy menedjment organizasii: uchebnoe posobie / A.P.
Yegorshin.
–
Moskva: INFRA-M,. -388 s.
https://znanium.com/catalog/product/1082421.
Yo
‘
ldoshev N.K., Zaxidov
G.E. (2018)
Menejment
O'zbekiston faylasuflari milliy jamiyati
Nashr yili: -218-225 b.
