№ 5 (2025) Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil

Ushbu maqolada biz hozigi iqtisodiy davrda sun’iy intellekt bizning qaysi iqtisodiy sohalarimizga kirib boradi va unga qanday ta’sir ko‘rsata olishini o‘rganib chiqamiz. “Sun’iy intellekt (SI) texnologiyasining rivojlanishi iqtisodiyotga ijobiy ta’sir qiladimi yoki  salbiy ta’sir qiladimi?” degan savollarga imkon qadar javob olamiz.

Maqolada ishlab chiqaruvchi kuchlarni hududiy tashkil etishning iqtisodiy shart-sharoitlari va mintaqaviy iqtisodiyotlarning notekis rivojlanishi ko‘rib chiqildi va mavzu bo‘yicha adabiyotlar ko‘rib chiqildi. Turli nazariyalar tahlili o‘tkazilib, hududiy iqtisodiyotlarning notekis rivojlanishini bartaraf etishning tamoyil va yondashuvlari belgilab olindi.

Ушбу мақолада пул маблағлари ва эквивалентлари ҳисобида асосий муаммолар, қатъий регламентлаштирилган ҳисобдан МҲХСлари тамойиллари асосида ҳисобга ўтиш тавсия этилган. Хорижий тажрибалардан келиб чиқиб пул маблағлари ва пул эквивалентлари таркибини такомиллаштириш бўйича таклифлар ишлаб чиқилди. Корхоналарнинг ишчи счётлар режасига пул маблағларини ҳисобга олиш учун счётлар киритиш, уларнинг бухгалтерия ишланмалари ишлаб чиқилган. 15-сон МҲХС “Харидорлар билан шартномалар бўйича тушумлар”, 21-сон БҲХС “Валюта курслари ўзгаришининг таъсири” ва молиявий инструментлар ҳисобига оид халқаро стандартларнинг пул маблағлари ҳисобини ташкил этишдаги таъсири масалалари, касса операцияларини эркинлаштириш масалалари тадқиқ қилинган.

Ushbu mаqоlаdа yаshil iqtisоdiyоtgа о‘tish jаrаyоnidа iqtisоdiy о‘sish vа еkоlоgik bаrqаrоrlik о‘rtаsidаgi muvоzаnаtni sаqlаsh mаsаlаlаri tаhlil qilinаdi. Xаlqаrо Mеhnаt Tаshkilоti (ILО), Mаrk Саrnеy vа UNЕР kаbi mutаxаssislаrning ishlаrigа аsоslаnib, yаshil iqtisоdiyоtgа о‘tishning ijtimоiy, mоliyаviy vа siyоsiy jihаtlаri yоritilаdi. Mаqоlаdа, shuningdеk, О‘zbеkistоn shаrоitidа yаshil iqtisоdiyоtgа о‘tishning аfzаlliklаri vа qiyinсhiliklаri, yаngi ish о‘rinlаri yаrаtish vа еkоlоgik bаrqаrоrlikni tа’minlаsh uсhun zаrur bо‘lgаn siyоsiy vа iqtisоdiy yоndаshuvlаr tаhlil qilinаdi. Yаshil iqtisоdiyоtgа о‘tishning muvаffаqiyаtli аmаlgа оshirilishi uсhun siyоsiy irоdа, xаlqаrо hаmkоrlik, mоliyаviy qо‘llаb-quvvаtlаsh vа ijtimоiy tеnglikni sаqlаsh muhim rоl о‘ynаydi. Bu mаqоlа mаmlаkаtlаrdа yаshil iqtisоdiyоtgа о‘tish jаrаyоnining sаmаrаli bоshqаrilishi uсhun zаrur bо‘lgаn ilmiy yоndаshuvlаrni tаqdim еtаdi.

Ushbu maqolada moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari hamda ushbu standartlardan milliy hisob tizimida foydalanishning ahamiyati, tovar-moddiy zaxiralarni hisobga oluvchi milliy va xalqaro standartlar, ular o‘rtasidagi asosiy farqlar, shuningdek, tovar-moddiy zaxiralarning hisobini tashkil etishning huquqiy asoslari, asosiy vazifalari va bunda xalqaro standartlardan foydalanishning ahamiyati tahlil qilingan.

Mazkur maqolada ishchilar qoʻnimsizligining mazmuni, yuzaga kelish sabablari, iqtisodiy ahamiyati oʻrganib chiqilgan. Ishchilar qoʻnimsizligining ortib borishi sabablari jahon mintaqalari kesimida oʻrganilgan va mamlakatimizdagi holat boʻyicha taqqoslama tahlil oʻtkazilgan. Ishchilar qoʻnimsizligining umumiy korxona samaradorligiga taʼsirini oʻrganish boʻyicha oʻtkazilgan tadqiqotlar umumlashtirilgan, qoʻnimsizlik tufayli yuzaga kelishi mumkin boʻlgan xarajatlarni sohalar kesimida aniqlash mexanizmi ishlab chiqilgan. Oʻzbekistonda ishchilar qoʻnimsizligi boʻyicha rasmiy statistikaning yoʻqligi sabablari keltirilgan va uni bartaraf etish boʻyicha nazariy yechimlar berilgan. Qoʻnimsizlikning ortishi yoki kamayishiga taʼsir etuvchi omillar tasniflangan va moderatsiya tadqiqoti asosida ularning ishchilar qoʻnimsizligiga taʼsiri oʻrganilgan.

Ushbu maqolada globallashuv sharoitida IT-sektorning milliy iqtisodiyot raqobatbardoshligini oshirishdagi roli tahlil qilingan. Raqamli transformatsiya iqtisodiyotni modernizatsiya qilish, eksport salohiyatini oshirish va inson kapitali rivojlanishida asosiy omil sifatida qaraladi. Jahon IT bozoridagi zamonaviy tendensiyalar tahlil qilinib, O‘zbekiston Respublikasida raqamli infratuzilmani rivojlantirish, xususan, Toshkentdagi IT-Park faoliyati misolida yoritilgan. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari sohasidagi xizmatlar tuzilishi, eksport hajmi va bandlik bo‘yicha statistik ma’lumotlar keltirilgan. Davlat qo‘llab-quvvatlashi, ta’limga investitsiyalar va IT-mutaxassislarni tayyorlash muhimligi ta’kidlangan. Yakuniy qismida IT-sektorni “bilimlar iqtisodiyoti”ni shakllantirish va global raqamli maydonga integratsiyalash uchun strategik yo‘nalishlar tavsiya etilgan. Ushbu maqola “Rossiya va O‘zbekiston o‘rtasida xizmatlar savdosini liberallashtirish istiqbollari va muammolarini o‘rganish, shuningdek, uning hajmini oshirish va bu maqsadga erishish mexanizmlari bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish” nomli ilmiy tadqiqot doirasida bajarilgan.

Ushbu maqolada Oʻzbekistonga yoʻnaltirilayotgan investitsiyalarning samaradorligini oshirish masalalari tahlil etildi. Investitsiyalarning mamlakat yalpi ichki mahsuloti (YAIM) tarkibidagi oʻrni, ularning iqtisodiy oʻsishga ta’siri va iqtisodiyotni diversifikatsiya qilishdagi ahamiyati koʻrib chiqilgan. Shuningdek, investitsiya muhitini yaxshilash, investitsiya loyihalarini samarali boshqarish va investitsiyalardan olinadigan iqtisodiy natijalarni optimallashtirish boʻyicha istiqbolli yoʻnalishlar taklif etilgan

Ushbu ilmiy maqolada eksport va makroiqtisodiy barqarorlik tushunchasi, ularning bir-biriga o‘zaro bog‘liqligi muhokama qilinadi. Eksport salohiyatini oshirishda unga ta’sir etuvchi omillar hamda uning mamlakat milliy iqtisodiyotida tutgan o‘rni, eksport samaradorligini oshirishning amaliy va nazariy jihatlari ko‘rib chiqilgan. Maqolada iqtisodiyotda eksport tizimining rivojlanishi bilan bog‘liq nazariy yondashuvlar o‘rganilgan

Mazkur tadqiqot davlat korxonalarini (SOEs) boshlang‘ich ommaviy takliflar (IPO) va ikkilamchi ommaviy takliflar (SPO) orqali xususiylashtirish masalasini, ayniqsa, O‘zbekistonning rivojlanayotgan kapital bozori doirasida o‘rganadi. Koreya, Xitoy, Hindiston va Turkiya kabi davlatlarning tajribasiga tayanilgan holda, ushbu maqola davlat korxonalarining fond bozoriga chiqarilishi orqali korporativ boshqaruvni takomillashtirish, xorijiy investitsiyalarni jalb qilish, oshkoralikni ta’minlash va iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish imkoniyatlarini ko‘rsatadi. Maqolada O‘zbekistonda olib borilayotgan islohotlar, investorlar bazasining zaifligi, listing infratuzilmasining yetarli emasligi, hamda oshkoralik va korporativ boshqaruvdagi muammolar tahlil qilinadi. Hukumat tomonidan yirik SOE’larning IPO orqali xususiylashtirilishi bo‘yicha jiddiy tashabbuslar kuzatilayotgan bo‘lsa-da, institut sarmoyadorlarning kamligi, underwriterlar faoliyatining zaifligi va aholining fond bozori haqida yetarli bilimga ega emasligi kabi tizimli to‘siqlar mavjud. Tadqiqot bosqichma-bosqich IPO joriy etish, investitsion banklar salohiyatini oshirish, oshkoralik tizimini kuchaytirish va aholining aksiyalarga bo‘lgan qiziqishini rag‘batlantirish bo‘yicha takliflarni ilgari suradi. Ushbu xulosalar O‘zbekistonning davlatga asoslangan iqtisodiyotdan bozor mexanizmlariga asoslangan tizimga o‘tishida muhim ahamiyatga ega bo‘ladi.

O‘zbekiston iqtisodiyotining raqamli formatga o‘tishi va innovatsion strategiyalar afzalliklaridan foydalangan holda sanoat korxonalarini samarali rivojlantirish O‘zbekistonga ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning yangi darajasiga chiqish va global iqtisodiyotda texnologik yetakchilikni shakllantirishga imkon beradi.

Ushbu maqola O’zbekistonda turizm sohasiga jalb qilingan investitsiyalarning hozirgi holati va rivojlanish tendensiyalarini tahlil qiladi. Turizmda investitsiyalarning hajmi, manbalari va ularning turizm infratuzilmasini rivojlantirish, xizmatlar sifatini oshirishdagi o‘rni ko‘rib chiqilgan. Shuningdek, sohadagi ichki va tashqi investitsiyalar, davlat siyosati va iqtisodiy omillarning turizm sektoriga ta’siri kabi jihatlar tadqiq etilgan.

Maqolada Oʻzbekiston sharoitida sport tashkilotlarining tadbirkorlik faoliyatini boshqarish samaradorligini oshirishning dolzarb muammolari koʻrib chiqiladi. Daromadlarni shakllantirish, xarajatlarni nazorat qilish va sport tashkilotining umumiy moliyaviy barqarorligini oshirish jarayonlarini optimallashtirishga qaratilgan iqtisodiy mexanizm taklif etilgan. Mexanizm moliyaviy-iqtisodiy, marketing, tashkiliy-boshqaruv va nazorat-tahlil bloklarini oʻz ichiga oladi. Taklif etilayotgan mexanizmning samaradorligi “Lokomotiv” futbol klubi misolida koʻrsatilgan, uning asosiy daromad manbalari va xarajatlar yoʻnalishlari tahlil qilingan, shuningdek, natijadorlikni baholash uchun maqsadli koʻrsatkichlar taklif etilgan.

Maqolada ko‘p o‘lchamli kambag‘allik (MPI), uni aniqlash metodikasi, O‘zbekistonda kambag‘allik darajasi mavjud holati tahlil etilgan. Kelgusida mamlakatda statistik ma’lumotlar, iqtisodiy faoliyat samaradorligini oshirishga qaratilgan islohotlar, MPIni joriy etish imkoniyatlari bo‘yicha xulosalar berilgan.

Ushbu maqolada aholi bandligi tushunchasi va iqtisodiy faoliyat kategoriyalarda tarkibiy o‘zgarishlar o‘rganib chiqilgan, hududlar bo‘yicha rasmiy va norasmiy sektorlarda band aholining ko‘rsatkichlari tahlil etilgan va ishsizlikka olib keladigan omillarni bartaraf etish borasida tegishli taklif va tavsiyalar ishlab chiqilgan. Bu omillar yig‘indisining band aholi tuzilmasi va tarkibiga ta’siri insonning mehnatga qobiliyati va uning ishlab chiqarish jarayonidagi faol ishtiroki oqibati hosili bo‘lib, mutaxassisligi va kasbi bilan belgilanadi.

Ushbu maqola to‘qimachilik korxonalarining raqobatbardoshligini boshqarish tizimiga ta’sir etuvchi omillarni tasniflash va tahlil qilishga bag‘ishlangan. Maqolada to‘qimachilik sanoatidagi korxonalar tomonidan ishlab chiqariladigan mahsulotlarning sifatini yaxshilash va raqobatbardoshligini ta’minlash uchun zarur bo‘lgan boshqaruv tizimining muhim jihatlari ko‘rib chiqiladi. Muammoning yechimi sifatida ichki va tashqi omillar tahlil qilinadi, shu jumladan, resurslar, innovatsion faoliyat, strategik dasturlar va boshqaruv tizimining ahamiyati, shuningdek, raqobatbardoshlikni oshirish uchun zarur bo‘lgan texnologiyalar va xodimlar salohiyati haqida so‘z yuritiladi.

Ushbu maqolada O‘zbekiston Respublikasida turizm xizmatlari eksportining hozirgi holati statistik tahlil asosida o‘rganilgan. 2018–2024–yillar mobaynidagi eksport ko‘rsatkichlari, asosiy xizmat turlari va mintaqaviy yo‘nalishlar tahlil qilingan. Natijalarga ko‘ra, turizm xizmatlari umumiy xizmatlar eksportida ikkinchi o‘rinda turadi va qo‘shni davlatlar bilan aloqalar ustuvor ahamiyatga ega. Tadqiqot davomida SWOT, tarkibiy, dinamik va solishtirma tahlil usullari qo‘llanildi. Xulosa va takliflar qismida turizm eksportini yanada rivojlantirish uchun infratuzilma, raqamli marketing, hududiy diversifikatsiya va norasmiy institutlar salohiyatidan foydalanish bo‘yicha tavsiyalar berilgan.

Maqolada hududlarda aholi ish bilan bandligini ta’minlashning iqtisodiy ko‘rsatkichlari tahlil qilingan va o‘rganib chiqilgan. Asosiy e’tibor tumanlar kesimida aholining o‘sish darajasi va bandlikka ko‘maklashish markazlariga murojaatlar o‘rganib chiqilgan.

Maqola O‘zbekiston bank tizimining xalqaro moliyaviy hisobot standartlariga (MHXS) o‘tish jarayonlari va muammolarini tahlil qilishga bag‘ishlangan. Jahon iqtisodiy integratsiyasi sharoitida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan ushbu standartlarning joriy etilishi moliyaviy hisobotning shaffofligi, taqqoslanuvchanligi va ishonchliligini ta’minlashga yordam beradi. O‘zbekiston Respublikasida MHXSga o‘tish iqtisodiy islohotlarning muhim qismi sifatida banklarning xalqaro moliya bozorlariga integratsiyalashuvi va investorlar ishonchini oshirishga yordam beradi. Biroq, bu jarayon normativ-huquqiy bazani moslashtirish, malakali kadrlar tayyorlash va axborot texnologiyalari infratuzilmasini rivojlantirish kabi qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Maqolada ushbu jarayonning asosiy masalalari, muammolari va istiqbolli yechimlari tahlil qilinadi.

Ushbu maqolada O‘zbekiston Respublikasida elektr energiyasi ishlab chiqarish hajmi va yalpi ichki mahsulot hajmi dinamikasi ko‘rsatkichlari asosida 2010- 2023- yillardagi hamda 2017-yilgacha va undan keyingi davrlar uchun matematik modellari tuzilgan. 2024-yildan 2030-yilgacha prognoz ko‘rsatkichlari aniqlangan. Shuningdek, o‘rganilayotgan davrda elektr energiyasi ishlab chiqarish hajmining yalpi ichki mahsulot hajmiga ta’sirini ekonometrik tahlil qilingan.

Ushbu maqolada mikromoliya tashkilotlarida buxgalteriya hisobini yuritishda sintetik va analitik hisobning o‘ziga xos xususiyatlari, ularning o‘zaro integratsiyasi va amaliyotdagi muammoli jihatlari tahlil etilgan. “IMKON FINANS”, “Vodiy Taraqqiyot” va “Biznes Finans” mikromoliya tashkilotlari misolida sintetik va analitik hisob yuritilishining holati o‘rganilgan va ularni uyg‘unlashtirish bo‘yicha takliflar ishlab chiqilgan. Tadqiqot natijalari ushbu tashkilotlarda moliyaviy hisobotlar sifatini oshirish va ichki audit jarayonlarini samarali tashkil etishda sintetik va analitik hisobning ahamiyatini tasdiqlaydi.

Ushbu maqola jismoniy tarbiya va sportning alohida tashkiloti darajasida eng samarali boshqaruv usullarini topish uchun jismoniy tarbiya va sportga xizmat ko'rsatish sohasidagi tashkilotlarning logistika tizimlarini shakllantirish va faoliyatining nazariy asoslarini ochib beradi. Logistika tizimining asosiy ta’riflari ifodalangan.

Ushbu tadqiqot islomiy moliyani islom bo‘lmagan iqtisodiyotlarda, xususan O‘zbekistonning huquqiy va iqtisodiy muhiti sharoitida samarali joriy etish imkoniyatlarini o‘rganadi. Dunyo bo‘yicha qo‘llanilayotgan ikkilik bank tizimi, gibrid tizimlar, “regulyator qumloq modeli” (sandbox), institutsional yondashuvlar va Buyuk Britaniya, Malayziya, Bahrayn, Singapur hamda Nigeriyadagi tajribalarni tahlil qilgan holda, tadqiqot turli yurisdiktsiyalarning Shariatga muvofiq moliya tizimiga moslashuvini yoritadi. Sifatli (qualitative) metodologiyadan foydalangan holda, tadqiqot islomiy tamoyillar bilan moslashgan tartibga solish innovatsiyalarining zarurligini ta’kidlaydi. Ishda O‘zbekistonda iqtisodiyotni diversifikatsiya qilish vositasi sifatida islomiy moliyani ilgari suruvchi, inklyuziv, axloqiy va barqaror moliyaviy rivojlanishni qo‘llab-quvvatlashga oid siyosiy tavsiyalar ilgari suriladi.

Ushbu maqola kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyatida iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlashning asosiy omillari va istiqbollari bo‘yicha ilmiy tahlilni taqdim etadi. Maqolada kichik biznes sub’ektlarining iqtisodiy xavfsizligini ta’minlashda zarur bo‘lgan ko‘rsatkichlar, jumladan moliyaviy barqarorlik, raqobatbardoshlik, texnologik innovatsiyalar, moliyaviy boshqaruv tizimi, raqamli xavfsizlik va bozor diversifikatsiyasi kabi faktorlar tahlil qilinadi. Tadqiqot ishida kichik biznes subyektlari uchun iqtisodiy xavfsizlikni oshirish bo‘yicha tavsiyalar bayon etilgan.

Ushbu maqolada O‘zbekiston aholi soni dinamikasiga tashqi mehnat migratsiyasining demografik ta’siri tahlil qilinadi. Migratsiya oqibatida yuzaga kelayotgan hududiy nomutanosiblik, tug‘ilish ko‘rsatkichlari oshishi, mehnatga layoqatli aholi qatlamining ortishi kabi omillar statistik usullar asosida o‘rganilgan. Tadqiqot natijalari migratsiya jarayonlarining uzoq muddatli demografik oqibatlarini aniqlashga va tegishli siyosiy qarorlarni ishlab chiqishga ilmiy asos yaratadi. Maqola nazariy hamda amaliy jihatdan dolzarb bo‘lib, demografik siyosatni takomillashtirishga xizmat qiladi.