Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, yanvar
www.e-itt.uz
146
O’ZBEKISTON KAPITAL BOZORIDAGI MUAMMO VA KAMCHILIKLAR TAHLILI
Sindarov Fazliddin Qaxramonivich
TIFT Universiteti
ORCID: 0009-0003-7254-4584
Annotatsiya.
Mazkur maqolada O‘zbekiston qimmatli qog‘ozlar bozorining rivojlanish
darajasi, mavjud muammo va kamchiliklari tahlil qilingan. Tadqiqot davomida fond bozorining
joriy holati, davlat va xususiy sektordagi qimmatli qog‘ozlar faoliyati hamda ularning iqtiso
diy
samaradorligi ko‘rib chiqilgan. Qimmatli qog‘ozlar bozorining likvidlilik darajasi, investitsiya
vositalarining cheklanganligi, xalqaro moliya bozorlariga integratsiya jarayonining pastligi
hamda moliyaviy savodxonlikning yetishmasligi asosiy muammolar sifatida aniqlangan.
Shuningdek, maqolada kapital bozori infratuzilmasining rivojlanmaganligi, axborot
asimmetriyasi va islomiy moliyalashtirish imkoniyatlarining cheklanganligi kabi omillar
o‘rganilgan.
Kalit so‘zlar:
qimmatli qog‘ozlar, kapital bozori,
likvidlilik, moliyaviy savodxonlik,
investitsiya.
АНАЛИЗ ПРОБЛЕМ И НЕДОСТАТКОВ НА РЫНКЕ КАПИТАЛА УЗБЕКИСТАНА
Синдаров Фазлиддин Кахрамонивич
Университет ТИФТ
Аннотация.
В данной статье проанализированы уровень развития рынка ценных
бумаг Узбекистана, а также существующие проблемы и недостатки. В ходе исследования
были
рассмотрены
текущее
состояние
фондового
рынка,
деятельность
государственных и частных ценных бумаг, а также их экономическая эффективность.
Основными проблемами определены низкий уровень ликвидности рынка ценных бумаг,
ограниченность инвестиционных инструментов, слабая интеграция в международные
финансовые рынки и недостаток финансовой грамотности. Кроме того, в статье
изучены такие факторы, как неразвитость инфраструктуры капитального рынка,
информационная
асимметрия
и
ограниченные
возможности
исламского
финансирования.
Ключевые слова:
ценные бумаги, рынок капитала, ликвидность, финансовая
грамотность, инвестиции.
UO‘K:
330.14:658.114.32
I SON - YANVAR, 2025
146-154
00
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, yanvar
www.e-itt.uz
147
ANALYSIS OF PROBLEMS AND SHORTCOMINGS IN UZBEKISTAN’S CAPITAL MARKET
Sindarov Fazliddin
К
axramon
о
vich
TIFT University
Abstract.
This article analyzes the level of development of Uzbekistan's securities market,
as well as existing problems and shortcomings. The study examines the current state of the stock
market, the activities of government and private sector securities, and their economic efficiency.
Key issues identified include the low liquidity of the securities market, the limited range of
investment instruments, weak integration into international financial markets, and a lack of
financial literacy. Additionally, the article explores factors such as the underdevelopment of
capital market infrastructure, information asymmetry, and the limited opportunities for Islamic
finance.
Key words:
securities, capital market, liquidity, financial literacy, investment.
Kirish.
O‘zbekiston Respublikasining moliya bozorini rivojlantirish zamonaviy iqtisodiyotning
eng muhim masalalaridan biridir. Kapital bozorlarining yuqori likvidlilik darajasi va
samaradorligi nafaqat mahalliy investitsiya muhitini yaxshilash, balki xalqaro moliya tizimiga
integratsiyani kuchaytirish uchun ham zarurdir. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, O‘z
bekiston
fond bozorining kapitalizatsiyasi 18 milliard AQSh dollarini tashkil etib, bu YaIMning atigi 15,9
foiziga teng. Ushbu raqam mamlakat kapital bozorining rivojlanish darajasi hali past ekanligini
ko‘rsatadi. Shu bilan birga, moliyaviy savodxonlik darajasining pastligi, qimmatli qog‘ozlar
likvidliligining cheklanganligi, axborot assimetriyasi va islomiy moliya imkoniyatlarining
cheklanganligi kabi omillar bu
sohadagi asosiy to‘siqlar sifatida qayd etiladi. Mazkur maqolada
ushbu muammolarni tahlil qili
sh orqali ularni bartaraf etish yo‘llarini o‘rganish maqsad
qilingan.
Adabiyotlar sharhi.
Setiawan va boshqalar(2021) larning ilmiy ishlarida ASEAN va Markaziy va Sharqiy
Yevropa (CEE) mintaqalarida moliyaviy bozor rivojlanishi hamda iqtisodiy o‘sish o‘rt
asidagi
bog‘liqlik o‘rganilgan. Unda 2002
-
2019 yillar oralig‘ida ushbu mintaqalarda moliyaviy
bozorning rivojlanishi, fond bozori kapitalizatsiyasi va savdo hajml
arining iqtisodiy o‘sishga
ta’siri tahlil qilingan. Tadqiqot natijalariga ko‘ra, bozor kapital
izatsiyasi va umumiy savdo hajmi
iqtisodiy o‘sishga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Shuningdek, aksiyalar savdosi va yalpi ichki mahsulot
o‘sishi o‘rtasida salbiy bog‘liqlik mavjud. Maqolada iqtisodiy o‘sishni jadallashtirish uchun
moliyaviy bozor sektorini rivojlantirish va makroiqtisodiy barqarorlikni saqlash muhimligi
ta’kidlangan.
Xudoyqulov (2022) o’zining ilmiy izlanishlarida O’zbekiston fond bozorida
tizimli
risklarni baholashdagi mavjud muammolarni yoritib bergan. Uning ta’kidlashicha, rivojlangan
mamlakatlarda fond bozorining tizimli riskini aniqlash aksiyadorlik jamiyatlari aksiyalarining
bozor bahosi, fond bozori indeksi bilan bog‘liq holda amalga oshiriladi. O‘zbekistonda
aksiyadorlik jamiyatlarining fond bozoridagi aksiyalarning bozor riskini hisoblash usuli
bugungi kunda mavjud emas. Shunga ko‘ra, fond bozorining tizimli riskini aniqlashda
rivojlangan mamlakatlar usulidan foydalanish aksiyadorlik jamiyatlari aksiyalari bozor
riskliligi darajasini xolisona baholash imkonini beradi. Umuman, muallifning tadqiqotidalarida
O’zbekiston kapital bozoridagi aktivlarni riskini baholash bilan bog’liq muammolar yoritilgan.
Vaxabov va boshqalar (2013) aholining moliyaviy savodxonlik O’zbekiston moliya
bozorining rivojlanishi uchun eng katta muammo ekanligi ta’kidla
shgan. Ularning ilmiy
ishlarida aholining bank, sug’urta, pul muammalasi, jamg’arma va investitsiyalar bo’yicha
m
oliyaviy savodxonlik darajasi ancha past bo’lib, bu muammoni hal qilish uzoq muddatli
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, yanvar
www.e-itt.uz
148
isdiqbolda mamlakat moliya bozorini rivojlanishiga, provardida iqtisodiyotni hajmi oshishiga
olib kelib aholining iqtisodiy farovonlik darajasini oshishiga sabab bo’ladi.
Bobakulov (2024) O’zbekiston moliya sektorini milliy iqtisodiyotni rivojlantirish uchun
g’ov bo’layotgan bir qator kamchiliklarni sanab o’tgan
. Jumladan, yuqori inflyatsiya, milliy
valyutani tez qadrsizlanayotganligi, iqtisodiyotni pul mablag‘lari bilan ta’minlanganlik
darajasining past ekanligi va mamlakat tashqi savdo balansining yirik miqdorda defitsitga ega
ekanligi O’zbekiston moliya sektor
idagi asosiy muammolar hisoblanadi.
Tadqiqot metodologiyasi.
Ushbu maqolada yozish jarayonida moliya sektoridag
i, jumladan, O’zbekiston kapital
bozoridagi mavjud muammolarni aniqlashda moliyaviy tahlil, statistik va taqqoslama tahlil,
shuningdek, induksi
ya, deduksiya, sintez kabi bir qator usullardan foydalanildi. O’zbekiston
Istiqbolli loyihalar milliy agentligi korporativ axborot yagona portali, Toshkent fond birjasining
ochiq ma’lumotlaridan foydalanilgan holda ushbu maqola yozildi.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Rivojlangan davlatlar moliya bozorlarida kapital jalb qilishning eng samarali usuli turli xil
qimma
tli qog’ozlar instrumentlari vositasida fond birjalari orqali moliyaviy resurslarni jalb
qilish hisoblanadi.
Jahon bankining ma’lumot berishich
a (
The World Bank, 2024).
Global moliya
bozorining umumiy kapitalizatsiyasi 2022-yilda 106.2 trln AQSh dollariga yetdi. Bu
pandemiyadan oldingi 2020-yilga nisbatan 26.7 trln AQSh dollariga kam demakdir.
1-jadval
Ba’zi davlatlarning fond bozorining kapita
lizatsiyasi darajasi va uning YaIMga nisbati
Davlat
Fond bozorining
kapitalizatsiyasi ($ trln)
Bozordagi savdo
aylanmasi
($ trln)
Fond bozorining
kapitalizatsiyasining
YaIM nisbati (%)
AQSh
54000
36900
156.5
Xitoy
12000
9000
61.3
Yaponiya
6200
3100
146.2
Hindiston
5700
3500
123.3
Buyuk Britaniya
3200
1500
70.4
Germaniya
2200
1000
47.1
Rossiya
530
300
46.8
Saudiya Arabistoni
2670
534
238
Eron
1743
348
390.2
BAA
874
175
172.3
Indoneziya
779
156
46.3
Singapur
664
109
124.3
Malayziya
381
72
93.7
Turkiya
358
72
36.4
Qozog‘iston
46
20
20.3
O‘zbekiston
18
1
15.9
Manba:
muallif tomonidan tayyorlandi.
2022-
yil bo’yicha AQSh moliya bozorning kapitalizatsiyasining Global moliya bozorining
umumiy kapitalizatsiyasidagi ulushi 50.8 % tashkil qilgan. Ya’n
i AQSh bugun global kapitalning
juda yirik qismi to’plangan. Undan keyingi o’rinlarga Xitoy, Yaponiya, Hin
diston kabi davlatlar
o’rin egallagan. Islom moliyasi asosida faoliyat yurituvchi davlatlardan Saudiya Arabistoning
moliya bozorining kapitalizatsiyasi 2022-yilda 2.67 trln AQSh dollarini tashkil qilib, bu YaIMga
nisbatan 238% ni tashkil qiladi. Yillik savdo aylanmasi esa 534 mlrd dollarni tashkil qilgan.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, yanvar
www.e-itt.uz
149
Saudiya Arabistoni qatoriga Eron, BAA, Indoneziya, Singapur, Malayziya va Turkiya
mamlakatlarni qo
’shishimiz mumkin. Markaziy Osiyo mintaqasida moliya bozori
kapitalizatsiyasi bo’yicha eng yirik davlat Qozog’iston hisoblanib, bu ko’rsatgich 46 mlrd AQSh
dollarini tashkil qiladi va buning YaIMga nisbati 2022-yilda 20.3 % ni tashkil qilgan. Savdo
aylanam
asi esa 20 mlrd AQSh dollarini tashkil qilgan. O’zbekiston moliya bozorining
kapitalizatsiyasi bu davrda 1
8 mlrd AQSh dollarini tashkil qilgan va bu ko’rsatgich YaIM nisbati
15.9% tashkil qilgan. Savdo aylanmasi kapitalizatsiyaga nisbatan 18 barobar kichik
bo’lib, 1
mlrd AQSh dollarini tashkil qilgan. Taqqoslash uchun bu Qozog’istonda 2.3 barobarni tashkil
qiladi
Toshkent fond birjasi O’zbekiston kapital bozorining eng asosiy qismi bo’lib, yirik
kompaniyalar uchun qimmatli qog’ozlar vositasida kapital jalb
qilishning bitta instrumenti
hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi Istiqbolli loyihalar milliy agentligi k
orporativ axborot
milliy agentligining (Openinfo.uz, 2025).
ma’lumotlarga qaraganda 2024
-yilning noyabr holati
bo’yicha jami 697 aksiyadorlik jamiyati mavjud. O’zbekiston qimmatli qog’ozlar bozorining
umumiy kapitalizatsiyasi 2024-
yilning oktabr oyi bo’yi
cha 18.23 mlrd AQSh dollarini tashkil
qilgan (www.ceicdata.com, n.d.). va bu raqamning YaIM ga nisbatan taxminin 15% ga teng.
Toshkent fond birjasining 2022-
yil yakunlari bo’yicha hisobotida, fond bozoridagi erkin
muomaladagi aksiyalarning bozor kapitalizatsiyasi aksiya bozorining umumiy bozor
kapitallashuvining YaIMga nisbati 11.33 % bo’lib, shundan erkin muomaladagi aksiyalar bozor
kapitallashuvining
YaIMga nisbati 0.42 % ga tengligi ko’rsatilgan. Bu raqamlardan ham
bilishimiz mumkinki, O’zbekiston moliy
a bozorida kapital bozorini rivojlanishi juda past va
o’rni ham sezilarsiz. Aslida, kapital bozori iqtisodiyotda eng katta ulushga ega bo’lga yirik
divigatelga aylanishi zarur. Rivojlangan va iqtisodiyoti yirik tez rivojlanayotgan mamlakatlarda
kompaniyala
rga zarur bo’lgan yirik moliyaviy resurslar aynan kapital bozorilaridan jalb
qilinadi.
Rasm-1. 2019-2023-yillardagi Toshkent fond birjasida qimmatl
i qog’ozlar savdosi
hajmi
Manba:
Toshkent fond birjasi ma’lumotlari asosida muallif tomonidan
tayyorlandi.
Mazkur rasmda 2019-2023-yillarda Toshkent fond birjasida savdo hajmi, jumladan,
aksiya, obligatsiya savdo hajmi, shuningdek, umumiy birja savdosida aksiya va obligatsiyalar
savdosi ulushi berilgan.
O‘zbekiston Respublikasining 2020
-yil 21-iyu
ldagi O‘RQ
-629-
sonli qonuniga binoan MCHJ ga ham korporativ obligatsiyalar chiqarishga ruhsat berilgandan
so’ng fond birjaida obligatsiyalar savdodi hajmi bir mun
cha oshganligi bilan umumiy savdo
91,21%
87,24%
90,87%
97,71%
96,60%
8,79%
11,65%
9,00%
2,29%
3,40%
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
90%
100%
0
1000
2000
3000
4000
5000
6000
2019
2020
2021
2022
2023
Birjaviy savdolar hajmi (mlrd so'm)
Aksiya
Obligatsiyalar
Aksiyalarni ulushi
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, yanvar
www.e-itt.uz
150
hajmida obligatsiyalarning ulushi 2020-2021-yillarda oshgan
bo’lsada, ammo 2022 va 2023
-
yillarda uning ulushi 2.3-3.4% ni tashkil qilmoqda. Kreditga nisbatan korxonalarga arzonroq
qarz kapitali jalb qilishda obligatsiyalar
o’rni yuqori bo’lsada, korxona boshqaruvchilarning
moliyaviy savodxonligi yetarli darajada emasligi va fond bozorining likvidligi pastligi sababli
obligatsiyalarning savdosi pastligicha qolmoqda.
Rasm-2. Fond bozorida 2019-2023-yillarda turli sohalar kesimida qimmatli
qog’ozlarning savdo hajmi
Manba:
Toshkent fond birjasi
ma’lumotlari asosida muallif tomonidan tayyorlandi.
Toshkent fond birjasining yillik hisobotida ko’rsatilishicha, birjada qimmatli qog’ozlari
sotiladigan kompaniyalarni sohasi bo’yicha tahlil qilinganda eng katta ulush bank, sug’urta va
lizing sohasida fa
oliyat yuritayotgan kompaniyalar hissasiga to’g’ri kelmoqda. Ammo, 2019
-
2023-
yildagi qimmatli qog’ozlarning savdo hajmiga qaraydigan bo’lsak sohalar kesimida bu
ko’rsatgich ham barqaror emasligini ko’rishimiz mumkin. Shundan bo’lsada, bank, sug’urta va
li
zing kompaniyalarining qimmatli qog’ozlari boshqa sohalarga nisbatan yuqori ekanligini
ko’rishimiz mumkin.
Global moliya bozorida yirik miqdorda kapital to’plangan bo’lib, ularning kat
ta qismi
jahon moliya bozorlari bilan chuqur integratsiyalashgan rivojla
ngan mamlakatlar hissiga to’g’ri
keladi. Yirik miqdordagi xorijiy kapitalni jalb qilishda xalqaro bozorlarga integratsiyalashuv
muhim ahamiyatga ega. O’zbekiston moliya bozorlarini Glo
bal moliya bozorlariga
integratsiyalashuv darajasi juda past va sekin ke
chmoqda. Lekin so’ngi yillarda bir qator ijobiy
holatlar kuzatilayotgan bo’lsada, buni yetarli deb aytib bo’lmaydi. 2018
-
yilda O’zbekiston
hukumati xalqaro bozorlardan mablag’ jalb qilish uchun S&P, Fitch va Moody’s agentliklariga
o’z suveren kredit reytin
gini baholatish orqali integratsiyalashuv jarayonlarini boshlab berdi.
O’tgan yillar davomida hukumat va bir qator milliy kompaniyalar kredit reytingi mutazam
baholanib kelayotgan bo’l
sada, hozirga qadar sanoqli kompaniyalargina xalqaro bozorlardan
qimmatl
i qog’ozlar vositasida kapital jalb qilgan.
O’zbekistonda 697 aksiyadorlik jamiyati mavjud va bugungi kungacha deyarli barcha
tijorat banklari, yirik sug’urta kompaniyalari va yirik k
ompaniyalar kredit reytingini
baholatgan bo’lsada, faqat 3 bank va 2 ta AJ xalqaro bozorlarga obligatsiya chiqargan. Bu o’zbek
milliy kompaniyalarining xalqaro moliya bozorlaridan kapital jalb qilish bilan bog’liq
muammolari borligini bildiradi.
O’zbekiston kapital bozorida nafaqat korporativ qimmatli qog’ozlar bozori balki da
vlat
qimmatli qog’ozlar bozori ham yaxshi rivojlanmagan. O’zbekiston Respublikasi valyuta birjasi
davlat qimmatli qog’ozlari sotiladigan mahalliy bozor hisoblanadi. Bu birjada davlat q
immatli
2019
2020
2021
2022
2023
Bank, sug'urta va lizing
74,37%
65,72%
27,72%
88,21%
37,00%
Transport, aloqa va energetika
0,01%
2,85%
7,87%
0,41%
8,22%
Sanoat, agrosanoat va qurilish
23,55%
12,87%
61,60%
7,87%
28,88%
Boshqalar
2,07%
18,55%
2,80%
3,52%
25,90%
0,00%
10,00%
20,00%
30,00%
40,00%
50,00%
60,00%
70,00%
80,00%
90,00%
100,00%
Bank, sug'urta va lizing
Transport, aloqa va energetika
Sanoat, agrosanoat va qurilish
Boshqalar
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, yanvar
www.e-itt.uz
151
qog’ozlarini oldi
-
sotdi qilishi mumkin bo’lgan savdo ishtirokchi
lari soni cheklangan va asosiy
ishtirokchilar tijorat banklari va bir nechta qimmatli qog’ozlar bozorining professional
ishtirokchilar hisoblanadi. Davlat nomidan Iqtisodiyot va moliya vazirligi va Markaziy bank
qimmatli qog’ozlar sotish huquqiga ega. Albatta, davlat qimmatli qog’ozlar banklardagi bosh
mablaglarni likvidliligini ta’minlasada, lekin bu bozorning hajmi juda kichik.
2-jadval
Oʻzbekiston kompaniyalarining London fond birj
asida joylashtirgan
yevroobligatsiyalari
Emitentlar
nomi
Hajmi
Kupon
stavkasi Muddati
Chiqarilgan
sana
Soʻndirish
muddati
Obligatsiya
reytingi,
03.11.2024
sanaga
koʻra (Fitch)
“Sanoat qurilish
bank” AJ
$300
5.75%
5 yil
Noyabr
2019
Noyabr,
2024
BB-
“Oʻzmilliybank” AJ
$300
4.85%
5 yil
Oktyabr,
2020
Oktyabr,
2025
BB-
$300
8.5%
5 yil
Iyul, 2024
Iyul, 2029
BB-
1.4 trln
soʻm
19.875
%
3 yil
Iyul, 2024
Iyul, 2027
BB-
“Ipoteka
-
bank” AJ
$300
5.625%
5 yil
Noyabr,
2020
Noyabr,
2025
BB-
785
mlrd
soʻm
16%
3 yil
Aprel,
2021
Aprel,
2024
BB-
1.4 trln
soʻm
20.5%
3 yil
Aprel,
2024
Aprel,
2027
BB-
“UzAuto Motors” AJ
$300
4.85%
5 yil
Aprel,
2021
Aprel,
2026
BB-
“Oʻzbekneftgaz” AJ
$700
4.75%
7 yil
Noyabr,
2021
Noyabr,
2021
BB-
Investorlar uchun investitsiya instrumentini tanlashdagi eng muhin elementlardan biri
yuqori likvidlilik hisoblanadi. Ammo, O’zbekiston kapital bozoridagi sotilavotgan qimmatli
qog’ozlarni likvidliligi juda past va
bu investorlar sonining kamligi va
o‘z navbatida savdo
hajmining pastligiga olib kelmoqda. Likvidlilikni pastligiga asosib sabablardan yana biri
bozorda faol savdo qilinadigan qimmatli qog’ozlarning soni kamligidadir.
Bozordagi likvidlilik muammosi, kapital bozori infratuzilmasining rivojlanmaganligi va
valyuta bilan bog’liq yuroqi risklar sababli kapital bozoriga investititsiya kiritishga tayyor
bo’lgan xorijiy investorlar soni juda kam. Aholining sonining oshishi va aholi jon boshiga
o’rtacha YaIM oshishi bank xizmatlariga bo’lgan ehtiyo
jni oshishi bank daromadlariga ijobiy
ta’sir ko’rsatayotganligi sababli ayrim banklarning qimmatli qog’ozlar xorijiy investorlarga
sotilmoqda.
O’zbekiston moliya bozorining eng asosiy va qisqa muddatda hal qilish imkonsiz bo’lgan
dolzarb muammolaridan biri
moliyaviy savodxonlik muammosidir. O‘zbekistonda moliyaviy
savodxonlikning pastligi iqtisodiyotning barqaror rivojlanishi va moliya bozori, xususan,
kapital bozorining kengayishi va rivojlanishiga to‘sqinlik qilayotgan mu
him omillardan biridir.
Moliyaviy
savodxonlik aholining moliyaviy vositalarni to‘g‘ri tushunishi va ulardan samarali
foydalanishi uchun zarur bo‘lgan bilim, ko‘nikma va odatlarni anglatadi. Aholining katta qismi
juda ko’plab moliyaviy xizmatlardan foydalan
ish uchun bilim darajasi yetishmaydi, ular
faqatgina ayrim bank va sug’urta xizmatlaridan foydalanadi. Investitsiya, aksiya, obligatsiya,
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, yanvar
www.e-itt.uz
152
investitsiyalarni diversifikatsiya qilish, investitsiya risklari, fond birjasi va unda savdo qilish
kabi termin bilish va bu amallarni qilish uchun moliyaviy savodxonlik yetishmaydi. Xatoki, bank
dasturlari orqali online bank xizmatlaridan foydalanish bo’yicha ham bilim darajasi
yetishmagan ko’plab holatlarni uchratish mumkin. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy
bankining m
oliyaviy savodxonlik bo‘yicha axbo
rot-
ta’lim veb
-sayti hisoblangan finlit.uz sayti
aholiga moliyaviy savodxonlik bo’yicha bilimlarini oshirish uchun ishlab chiqilgan bo’lsada, 38
mlnlik O’zbekiston aholisini qamrab olishi uchun yetarli darajada katta platf
ormas sifatida hali
shakllangani y
o’q.
Moliyaviy savodxonlik nafaqat aholida balki o’rta va yirik korxonalarda faoliyat
ko’rsatayotgan yuqori va o’rta bo’g’in rahbar hodimlarda ham yetarli darajada deb bo’lmaydi.
Chunki, ular o’z korxonalarini kengaytirish uchun zarur bo’lgan moliyaviy re
surslarni faqat
bank kreditlari orqali moliyalashtiradi. Aksiya chiqarish yo’li bilan yoki obligatsiya emisssiya
qilish yo’li bilan kapitalni jalb qilish bo’yicha tajriba va bilim saviyasi yetarli darajada emas.
O’zbekisto
n moliya bozoridagi yana bir dolzarb muammolarda biri bu valyuta bozorining
rivojlanmaganligida. O’zbekistonda valyuta kurslari shakllanadigan birja valyuta birjasi
hisoblanadi. Valyuta birjasi “Birja chet el valyutani, davlat qimmatli qog‘ozlarini, moliya
viy
instrumentlarni (derivativlarn
i) sotib olish va sotish va ular bilan bog‘liq boshqa birja
operatsiyalari bo‘yicha birja savdolari, shuningdek banklararo pul bozori hamda Markaziy
bankning tijorat banklari bilan kredit va depozit auksionlari tashkilotchisi - respublikadagi
yagona ko‘p funksiyali birja maydonchasi hisoblanadi” (
Birja, 2023) . Bu birjaning asosiy savdo
instrumenti turli mamlakatlarning valyutasi hisoblanadi. Valyuta birjasining ishtirokchilar soni
O’zbekistonda keskin cheklangan bo’lib, Ma
rkaziy bank va tirjorat banklari bilan cheklangan.
Yuridik va jismoniy shaxslar xorijiy valyutaga ehtiyoj sezganda faqatgina banklardan sotib
olishi yoki sotishi mumkin. Lekin 24 soat valyuta ayriboshlaydigan bank shahobchalari
O’zbekistonda unchalik ko’p
emas. Valyuta ayriboshlaydigan bankomatlar soni cheklangan va
ular ham har doim ham ishlamaydi. Aholi va mamlakatimizga kelayotgan xorijiy fuqorolarni
xalyutaga bo’lgan 24 soatlik ehtiyojini esa bular qondiralmaydi. Bu esa valyuta bozorida
qorabozorni shakllanishiga olib keluvchi asosiy om
illardan biri hisoblanadi. Ko’plab xorijiy
mamlakatlar tajribasida mahalliy valyuta birjalarida mikromoliya korxonalari ham savdo
qilishi mumkin va ular ko’plab shaharlar bo’ylab minglab nuqtalarda aholiga valyuta
ayriboshlash xizmatlarini taklif etishadi. Bu mamlakatlarda mana shuning uchun ham valyuta
qorabozorlari shakllanmaydi.
Shuningdek, valyuta bozorlarida valuta derivativlar savdosi ham yaxshi rivojlanmagan.
O’zRVB ning ma’lumotlariga qaraganda, 2022
-yilda 2 ta, 2023-yilda esa 3 ta valyuta fyucherlari
amalga oshirilgan (Birja, 2023). Buning sababli sifatida valyuta kuslarini oldindan prognoz
qilishni qilinligi banklar o’rtasida valyuta hosilaviy instrumentlarini oldi
-sotdi qilishiga
to’sqinlik qilmoqda.
Undan tashqa
ri, to’lov balansidagi muttasil sa
lbiy saldo milliy valyutaning xorijiy
valyutalarga nisbatan tez qadrsizlanishiga va inflyatsion jarayonlarni tezlashishiga olib
kelmoqda. So’ngi yillarga milliy valutaning AQSh dollariga nisbatan qadrsizlarini o’rtacha 6
-7
% atrifida bo’lmaqda. Bu ko’rsatg
ich 2024-yilning 28-noyabrigacha 4.26 % ga qadrsizlangan.
Markaziy bank tomonidan olib borilgan tadqiqotlarga ko’ra (Hisobot, 2024), valyutaning 1%
qadrsizlanishi inflyatsiyaga 0,3−0,4 foiz punkti darajasida ta’sir qilishi
mumkin. Yil oxirigacha
valyutani
qadrsizlarini ko’rsatgichi 5 % yetgan taqdirda buning inflyatsiyaga ta’siri 1.5
-2%
atrifida bo’lishi mumkin. Bundan kelib chiqadiki, milliy valyutaning qadrsizlarini inflyatsiyaga
ta’sir qilivchi eng asosiy omillardan biri
hisoblanadi.
Inflyatsiya O’zbeki
ston moliya bozoridagi rivojlanishini sekinlashtiruvchi asosiy
muammo va buni aholida bir mavzu sifatida ko’rib chiqish mumkin.
O’zbekiston moliya bozorinidagi raqamlarda ifodalab bo’ymaydigan yana bir dolzarb
muammo bu ax
borot assimetriyasi bilan bog’liq
muammo hisoblanadi. Axborot global moliya
bozorlarini faoliyatiga tez ta’sir quluvchi eng asosiy element hisoblanadi. Sementrik axborot
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, yanvar
www.e-itt.uz
153
moliya bozorlarida tez, to’g’ri va samarali qarorlar qabul qilishning muhim shartidir.
Bu
muammoni ko’plab davlatlarda turli mexanizmlar orqali samarali hal qilingan. Ko’plab xususiy
kompaniyalar tijoratlashgan plotformalar orqali moliya bozorning juda keng qatlami haqidagi
axborotlar, yangiliklar va statistik ma’lumotlarni va xatoki turli
fundamental va matematik
tahlillar
ni ham berib boradi. Bunday plotformalar juda ko’p bo’lib, ularda tarqatilayotgan
axborotlar va yangiliklar deyarli bir biriga mos keladi, tahlillargina farq qilishi mumkin. Bundan
moliya bozorining barcha ishtirokchilari
manfaatdor bo’lib, kompaniyalarga
moliyaviy
resurslar jalb qilishda va investorlar uchun esa yuqori daromadli investitsiya imkoniyatini
tanlashga imkon beradi.
O’zbekistonda ham moliya bzooridan kapital jalb qiluvchi kompaniyalar haqida axborat
berib boruvchi bir nechta saytlar mavjud. Ammo bu saytlarga joylashtirilayotgan axborot va
yangiliklar ko’p hollarda o’z ahamiyatini yo’qotgandan keyin joylashtiriladi yoki ma’lum bir
qatlam uchun ochiqlanadi. Ko’plab statiktik ma’lumotlarni topish qiyin, topilsa ham
tahlil
uchun yig’ish bilan bog’li
q muammolar mavjud. Bu saytlarda tayyor tahliliy matriallar
joylashtirilmaydi, joylashtirilsa ham ishonchlilik darajasi past. Keng ommaga kopmaniya
haqidagi axborot, yangiliklar va statistik ma’lumotlarni oshkor qilishdan
manfaatdor tomonlar
kam. Ko’pincha
bunday ma’lumotlar tarqatilmaydi. Bu esa moliya bozorlarida to’g’ri
harakatlanish uchun yetarlicha imkon bermaydi. new.openinfo.uz va uzse.uz kabi saytlarga
ko’plab korporativ ma’lumotlar qo’yib boriladi. Lekin bu ma’lumo
tlar juda tarqoq va sifat
jihatdan
ham yetarli deb hisoblab bo’lmaydi. Moliya bozorning hajmini kichikligi bunday
ma’lumotlarni turli plotfirmalar orqali sotish orqali tijoratlashtirish imkoniyatini bermaydi.
O’zbekiston moliya bozori foizga asoslangan an’
anaviy moliya tizimi asosida ishlaydi.
O’zbekiston aholisini katta qismi islom diniga e’tiqot qilishini hisobga olsak, islom moliyasi
asosida faoliyat yuritadigan dual moliya tizimi yaratishga ehtiyoj juda katta. Ammo islom
moliyasini joriy etish bilan bog
’liq muammo va kamchiliklar bu tizimni O’zbekiston moliya
tizimiga olib kitirsh uchun to’sqinliq qilmoqda. Bank va sug’urta bozorlarida haligacha islom
moliya xizmatlari joriiy qilmagan. Faqatgiga banklar ichidan Trastbankda islom shariatlari
asosida moliy
aviy xizmat ko‘rsatadigan darchasi
mavjud. Kapital bozorida esa islomiy
qimmatli qog’ozlar haligacha mavjud emas. Malayziya, Turkiya, Indoneziya, Saudiya Arabistoni,
BAA kabi Global moliya bozorlarga katta hajmli sukuk qimmatli qog’ozlarni emissiya qilish
orqali katta hajmda moliyaviy res
urslar jalb qilishgan. Albatta, O’zbekiston ham xorijiy moliya
bozorlardan obligatsiyalar orqali moliyaviy resurs jalb qilmoqda, lekin mahallik bozorlarda
ham xorijiy bozorlarga ham hali biror marta sukuk vositasida moliyaviy resurs jalb qilingani
yo’q.
Xulosa va takliflar.
O‘zbekiston moliya bozorining rivojlanishi uchun mavjud muammolarni hal qilish dolzarb
masala bo‘lib qolmoqda. Kapital bozorining likvidlilik darajasi pastligi, moliyaviy savodxonlik
yetishmasligi, qim
matli qog‘ozlar bozori infratuzilm
asining rivojlanmaganligi va xalqaro
moliya bozorlariga integratsiya jarayonining sustligi sohaning asosiy muammolari bo’lib
qolmoqda. Shu bilan birga, axborot assimetriyasi va islomiy moliya vositalarining yetarli
darajada joriy qilinmaganligi kapital jal
b qilish imkoniyatlarini ma’lum darajada cheklab
qo’ymoqda.
Tahlillar shuni ko‘rsatadiki, fond bozorining samaradorligini oshirish uchun iqtisodiy
islohotlar davom ettirilib, xalqaro moliya bozorlariga yanada faol integratsiya qilinishi,
investitsiya vosit
alarining turlarini kengaytirish va moliyaviy savodxonlikni oshirish bo‘yicha
chora-
tadbirlar amalga oshirilishi lozim. Ushbu choralar nafaqat iqtisodiy o‘sishni
ta’minlashga, balki mamlakatning global moliya tizimida faol
ishtirok etishiga zamin yaratadi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2025-yil, yanvar
www.e-itt.uz
154
Adabiyotlar /Литература/Reference:
Birja (2023). Biz haqimizda. [online] Available at:
Birja (2023).
АО ‘Узбекская республиканская валютная биржа’.
Valyuta fyucherslari.
[online] Available at:
https://uzrvb.uz/oz/bozorlar-va-savdolar/derivativlar-bozori/currency-
Bobakulov T.I. (2024) “Moliya sektorini milli
y iqtisodiyotni rivojlantirish-dagi rolini
oshirishning dolzarb mummolari”, "Moliya bozorini rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlari,
zamonaviy tendensiyalari va istiqbollari" mavzusidagi III respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi,
71-78 betlar.
Hisobot (
2024) O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki “Pul
-
kredit sharxi”, 2024
-yil II
chorak hisoboti.
Openinfo.uz. (2025). openinfo.uz | Single portal of corporate information. [online] Available
at:
Padungsaksawasdi, C., & Treepongkaruna, S. (2023) “Investor Attention and Global Sto
ck
Market Volatility: Evidence from COVID-
19”. Journal of Emerging Market Finance, 22(1), 85–
104.
Setiawan et al., (2021) “Financial Market Development and Econ
omic Growth: Evidence
From Asean and Cee Region”, Polish Journal Of Management Studies, Vol 23,
N 2, 2021
The World Bank (2024). Indicators | Data. [online] Worldbank.org. Available at:
https://data.worldbank.org/indicator
Uzse.uz. (2025).
Republican Stock Exchange ‘Toshkent’. [online] Available
at:
Vaxabov va boshqalar (2013), “Moliyaviy savonxonlik asoslari”, O’quv qo’llanma, Baktiriya
press, Toshkent, 288 bet.
www.ceicdata.com. (n.d.). Uzbekistan Market Capitalization, 2010
–
2023 | CEIC Data.
[online]
Available
at:
https://www.ceicdata.com/en/indicator/uzbekistan/market-
Xudoyqulov (2022), “O‘zbekistonda fond bozorini tizimli riskini baholash amaliyot”,
“UzBridge” elektron jurnali, I son, May, 115
-122 betlar
