www.e-itt.uz I SON. 2023
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, may
76
KAPITAL BOZORIDA INVESTITSIYA PORTIFELI TAHLILI
Sindarov Fazliddin Qahramonovich
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti
Annotatsiya.
Ushbu maqolada Oʻzbekiston fond bozori va fond bozorida faoliyat yuritayotgan
investorlar uchun investitsiya portifelini tanlashda qimmatli qogʻozlarni CAPM modeli va boshqa
koʻrsatgichlar asosida tahlil qilingan. Bunday tashqari, Oʻzbekiston
fond bozorini rivojlanish istiqbollari,
muammolari va ularning yechimlari atroflicha tadqiq etilgan. Investitsion portfel tahlili kapital bozorida
investitsiya portfellarining samaradorligini baholash uchun qo'llaniladigan muhim vositadir. Ushbu tahlil
portfeldagi aktsiyalar va boshqa moliyaviy vositalar kabi turli aktivlarni baholashni o'z ichiga oladi.
Shuniningdek, maqolada investitsiyalarining riskini va daromadliligini baholash va daromadlarini
maksimal darajada oshirish uchun investorlarga zarur tahlillar tadqiq etilgan.
Kalit
soʻzlar:
Oʻzbekiston fond bozori, CAPM modeli, investitsiya portifeli, riskli qimmatli qogʻozlar,
fond bozori koʻrsatgichlari, moliyaviy koeffitsientlar, portifel riski.
АНАЛИЗ ИНВЕСТИЦИОННОГО ПОРТФЕЛЯ НА РЫНКЕ КАПИТАЛА
Синдаров Фазлиддин Кахраманович
Ташкентский государственный экономический университет
Абстрактный.
В данной статье проводится анализ фондового рынка Узбекистана и выбор
инвестиционного портфеля для инвесторов, работающих на фондовом рынке, на основе модели
CAPM
и других показателей. Кроме того, тщательно исследуются перспективы развития
фондового рынка Узбекистана, проблемы и пути их решения. Анализ инвестиционного портфеля
является важным инструментом, используемым для оценки эффективности инвестиционных
портфелей на рынке капитала. Этот анализ включает в себя оценку различных активов в
портфеле, таких как акции и другие финансовые инструменты. Кроме того, в статье
исследуется анализ, необходимый инвесторам для оценки риска и доходности своих инвестиций
и максимизации их прибыли.
Ключевые слова:
фондовый рынок Узбекистана, модель
CAPM
, инвестиционный портфель,
рискованные ценные бумаги, индикаторы фондового рынка, финансовые коэффициенты,
портфельный риск.
INVESTMENT PORTFOLIO ANALYSIS IN THE CAPITAL MARKET
Sindarov Fazliddin Kahramonovich
Tashkent State University of Economics
Abstract.
In this article, the stock market of Uzbekistan and securities for choosing an investment
portfolio for investors operating in the stock market are analyzed based on the CAPM model and other
indicators. In addition, the development prospects of Uzbekistan's stock market, problems and their
solutions are thoroughly researched. Investment portfolio analysis is an important tool used to evaluate
the performance of investment portfolios in the capital market. This analysis involves evaluating various
assets in the portfolio such as stocks and other financial instruments. In addition, the article explores the
analysis necessary for investors to assess the risk and return of their investments and maximize their
returns.
Key words:
stock market of Uzbekistan, CAPM model, investment portfolio, risky securities, stock
market indicators, financial ratios, portfolio risk.
I SON - MAY, 2023
www.e-itt.uz
76-84-sahifalar
www.e-itt.uz I SON. 2023
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, may
77
Kirish.
Fond bozorlari iqtisodiyotni real sektorini moliyalashtirishda bank kreditlarini muqobil varianti
hisoblanadi. Kuchli rivojlangan davlatlarda iqtisodiyot rivojlangan sari moliya bozorlarining hajmi ham
ortib borib iqtisodiyotning asosiy moliyalashtiruvchi manbaiga aylanib YaIM hajmiga nisbatan ham
oshib ketishi mumkin. Oʻzbekistonda ham jahon tajribasidan foydalangan holda yildan
-yilga fond
bozorini rivojlantirib bormoqda. Ammo Oʻzbekiston qimmatli qogʻozlar bozorida erkin muomaladagi
qimmatli qogʻozlarning
mamlakat yalpi ichki mahsuloti hajmiga nisbatan ulushi past boʻlib, YaIM ga
nisbatan 0.3 % ni tashkil qilmoqda. Shuningdek, fond bozorida amalga oshirilayotgan bitimlarning 70%
dan ortiq qismi davlat ishtirokidagi korxonalar hissasiga toʻgʻri kelmoqda. Bu
ndan tashqari, qimmatli
qogʻozlar bozorining likvidligi past, davlat qimmatli qogʻozlari ikkilamchi bozorini rivojlantirish
zaruriyati mavjud, amaliyotga joriy etilgan moliyaviy mahsulotlar turlari yetarli emas va xoʻjalik
yurituvchi subyektlarning qimmatl
i qogʻozlar bozorida mablagʻ jalb qilishga boʻlgan qiziqishi darajasi
past. Shunday boʻlsa
-
da, soʻngi yillarda xususiy va davlat aksiyadorlik jamiyatlari soni ortib fond
bozoridan jalb qilinayotgan investitsiyalar hajmi ham ortib bormoqda.
Fond bozorlari
rivojlangan bozorda riskli qimmatli qogʻozlarni soni ortib borishi tabiiy jarayon
boʻlib, investorlarni past riskli yuqori daromad keltiruvchi qimmatli qogʻozlari tanlab investitsiya
portifelini shakllantirishi qiyinlashib boradi. Investitsiya portifelini tanlashda investorlar turli xil texnik
va ekonometrik tahlillar olib borishadi.
Adabiyotlar sharhi.
Qimmatli qogʻozlar bozorida yuqori daromad keltiradigan past riskli investitsiya portifelini
shakllantirish investorlar uchun har doim muammo boʻlib kelga
n. Ayniqsa, XX asrda bugungi davrdagi
kabi yirik axborot bazalari va ularni tahlil qiladigan zamonaviy texnologiyalar mavjud boʻlmagan davrda
bu muammo yechilishi zarur boʻlgan ilm
-fandagi eng dolzarb muammolaridan biriga aylandi.
1952-yilda AQSHning San-Diego shahrida joylashgan Kaliforniya universiteti qoshidagi Rady
Menejment Maktabining moliyachi professori Markowitz (1952) tomonidan The Journal of Finance da
“Portifelni tanlash” ("Portfolio Selection") maqolasini eʼlon qilish orqali bu muammoni yechi
lishida
dastlabki qadamlar tashlandi. U zamonaviy portifel nazariyasining asoschisi hisoblanadi. Zamonaviy
portifel nazariyasi fond bozorida matematik usullardan foydalangan holda riskli aktivlarni
diversifikatsiya qilish orqali ehtimoliy investitsion po
rtfel daromadlariga taʼsirini oʻrganadi.
Markowitz alohida aktivlarning riskiga emas, balki diversifikatsiyalangan portfelning umumiy
riski va daromadlilik oʻrtasidagi oʻzgaruvchanlikka eʼtibor qaratib, alohida aktivning riskliligiga
nisbatan diversifikatsiyalangan portfelning riskliligini oʻzgar
uvchanligi ancha pastligini aniqladi.
Markowitz ideal portifelni shakllantirishda investorga muayyan risklarga bardoshlilik va undan
kutilayotgan daromadlarni matematik tarzda almashtirishga imkon beradigan modelni yaratdi.
Ushbu nazariya ikkita asosiy tushunchaga asoslanadi:
1. Har bir investorning maqsadi riskning har qanday darajasidan maksimal daromad olishdan
iborat.
2. Riskni alohida, bir-
biriga bogʻliq boʻlmagan qimmatli qogʻozlar orqali portfelni diversifikatsiya
qilish orqali kamaytirish mumkin.
Kapital aktivlarini baholash modeli (CAPM) kapital bozorida alohida aktivlardan kutilayotgan
daromadliligini baholashda qo’llaniladigan model bo’lib, Uilyam Sharp
(1964) tomonidan ishlab
chiqilgan va o'shandan beri u aktivdan kutilayotgan daromadni hisoblash uchun eng keng
qo’llaniladigan modellardan biriga aylandi.
Harvard Biznes maktabining professori John Lintner
(1665)
The Review of Economics and
Statistics jurnalida chop etilgan maqolasida moliya bozorida risk va kutilayotgan daromadni baholashda
Uilyam Sharpdan aholida CAPM konsepsiyani ishlab chiqdi. Unda ko’ra, aktivdan kutilayotgan daromad
risksiz stavka, risk uchun mukofot va aktivning beta versiyasiga bog’liq.
AQShlik olimlar Modigliani va boshqalar
(2001)
ham zamonaviy portfel nazariyasi muhimligini
ta’kidlab, riskni boshqarishda portfelni diversifikatsiya qilish muhimligini ta'kidlashadi. Ularning
fikricha, yaxshi diversifikatsiyalangan portfelga ega bo'lish orqali investorlar bozorda daromad
keltiradigan tizimli risk omillariga ta'sir qilishda alohida qimmatli qog'ozlar bilan bog'liq o'ziga xos
riskni kamaytirishi mumkin.
Amerikalik iqtisodchi, Kaliforniya universiteti professori, Richard Roll
(1978)
, o’zining ilmiy
ishlarida aktivlarni baholash va portifel
nazariyasini o’rgangan. U investitsiya strategiyalarini baholash
va portifel daromadiga ta’sir qiluvchi omillarni baholash muhim ekanligini, optimal portfellarni
www.e-itt.uz I SON. 2023
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, may
78
yaratishda risk omillari va ularning o'zaro ta'sirini hisobga olish muhimligini, portfel riskini samarali
boshqarish uchun turli aktivlar sinflari va risk omillari bo'yicha diversifikatsiyani qilish zarurligini,
shuningdek, portfel risklarini boshqarish strategiyalarida derivativlar va variantlarning rolini o'rganib
chiqgan.
Yevgeniy Fama
(1970)
o
’zining tadqiqotlarida Zamonaviy portifel nazariyasining asosiy tarkibiy
qismlari bo'lgan aktivlar bahosi va bozor samaradorligi o’rgangan. Ushbu olim Samarali bozor
gipotezasining asoschisi hisoblanadi. U o’zining ushbu gipotezasida moliyaviy bozorlar sam
arali
ekanligini va narxlar barcha mavjud ma'lumotlarni to'liq aks ettirishini ta’diklaydi. Uning fikricha,
portifelni samarali boshqarish orqali bozordan muntazam ravishda bozorning boshqa
ishtirokchilaridan ko’p daromad olish qiyin, chunki, aktivlar narx
i yangi ma'lumotlarga tezda
moslashadi va samarali bozorda bozorning barcha ishtirokchilariga axborotlar simmetrik ravishda
tarqalishini hisobga olgan holda yuqori daromad olish mushkul.
Franko Modigliani va Merton Miller
(1958)
nazariyasi korporativ moliyadagi asosiy
nazariyalardan bo’lib, kompaniyaning kapital tarkibi uning kapital qiymatiga ta’sir qilmaydi, ya’ni
kompaniyadagi qarz va xususiy kapitalning aralashmasi kompaniyaning umumiy qiymatiga ta'sir
qilmaydi. Teorema portfelning diversifikatsiyasiga ta'sir qiladi, chunki u investorlar sarmoya kiritgan
kompaniyaning kapital tuzilmasini hisobga olmasdan optimal diversifikatsiyaga erishish mumkinligini
ko'rsatadi.
Tadqiqot metodologiyasi.
Moliya bozorida yuqori rentabellikka ega bo’lgan Aksiyadorlik jam
iyatini tanlab olishda dastavval,
tanlab olingan AJ larining kapitalizatsiyasini, aksiyaning bozordagi bahosini, bitta aksiyaga to’g’ri
keladiga o’rtacha daromad (EPS), shuningdek, Ajlarining 2022
-yilgi moliyaviy hisobotlaridan
foydalangan holda AJning kapitalizatsiyasining jami daromadiga nisbati (P/S), kompaniya
kapitalizatsiyasining o’z mablag’lariga nistati (P/B), umumiy qarzning xususiy kapitalga nisbati (D/E),
xususiy kapital rentabelligi (ROE) va aktivlar rentabelligi koeffitsientlari hisoblangan va tahlil qilingan.
Tahlilning so’ngida kapital aktivlarni baholash modeli bo’yicha tanlab olingan 10 ta AJ ning aktivlaridan
kutalayotgan daromadlilik darajasi hisoblangan.
Kapital aktivlarini narxlash modeli
(CAPM)
tizimli risk bilan aktivlar, yaʼni, tizimli risk bilan
qimmatli qogʻozlar uchun kutilayotgan daromad oʻrtasidagi munosabatni tavsiflaydi. CAPM butun
moliya sohasida riskli qimmatli qogʻozlarga narxini baholash, ushbu aktivlar riski va kapital qiymatini
hisobga olgan holda aktivlar uchun kutilayotgan daromad darajasini baholash uchun foydalaniladi.
CAPM kapital bozoriga kiritilgan investitsiyalari boʻyicha talab qilinadigan daromad darajasini oʻlchaydi
va u zamonaviy portfel nazariyasi va diskontlangan pul oqimlari baholashning muhim elementidir.
CAPM modelini markazida risk (daromadning oʻzgaruvchanligi, β
) va daromad (risk uchun mukofot)
tushunchalari yotadi. Investorlar doimo riskning minimum darajasida maksimal daromad olishga
intiladi.
CAPM modelini formulasi quydagicha:
𝑬(𝑹) = 𝑹
𝒇
+ 𝜷 ∗ (𝑴
𝒓
− 𝑹
𝒇
)
𝑬(𝑹)
–
kutilayotgan qaytim
𝑹
𝒇
–
risksiz stavka
𝜷
–
bozor betasi (beta koeffitsienti)
𝑴
𝒓
–
bozor qaytimi
𝑴
𝒓
− 𝑹
𝒇
–
risk uchun mukofot
Risksiz stavka (
𝑹
𝒇
)
—
nazariy jihatdan investorning har qanday investitsiya uchun kutayotgan
minimal daromadidir. Amalda daromad olishda risksiz stavka mavjud emas, chunki investitsiyalarning
har bir turida risk oz boʻlsa
-da mavjud. Risksiz stavka inflyatsiya darajasi va investitsiya muddatiga mos
keladigan davrdagi davlat obligatsiyalarini daromadlilik stavkasi oʻrtasidagi farq hisoblanadi.
Risksiz stavkasi oshishi bozordagi risk uchun mukofot darajasini oshishini talab qiladi. Chunki,
investor yuqori risksiz daromad olish i
mkoniyatiga ega boʻlganligi sababli riskli investitsiyalardan
kutilayotgan daromad darajasi risksiz investitsiyalardan kutilayotgan daromad darajasiga nisbatan
baland boʻlishi kerak
.
Rivojlangan davlatlarda risksiz stavka sifatida bir yillik obligatsiyalar
ning oʻrtacha
foiz stavkasi olinadi, Gʻarbiy Yevropa va shimoliy Amerika davlatlarida 1 yilllik obligatsiyalarning
oʻrtacha foiz stavkasi 2
-
3 % atrofida boʻlib, davlat obligatsiyalarining likvidliligi yuqoriligi sababli risksiz
stavka sifatida qabul qilinadi.
www.e-itt.uz I SON. 2023
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, may
79
Rivojlanayotgan davlatlarning barchasida ham davlat obligatsiyalariga nisbatan ishonch yuqori
emasligi sababli risksiz stavka sifatida 1 yillik obligatsiyalarning o
ʻ
rtacha yillik stavkasini risksiz
stavkasi sifatida olishimiz qiyin. O
ʻ
zbekiston sharoitida risksiz stavka sifatida nominal foiz stavkasini va
inflyatsiyani hisobga olgan holda real foiz stavkasini olishimiz mumkin. Bu yerda nominal foiz
stavkasini tijorat banklaridagi depozitlarni o
ʻ
rtacha stavkasini, inflyatsiya stavkasini Markaziy bank
tomonidan e
ʼ
lon qilingan inflyatsiya ko
ʻ
rsatgichini olishimiz mumkin.
𝑹
𝒇
=
(𝟏 + 𝑵𝒐𝒎𝒊𝒏𝒂𝒍 𝒇𝒐𝒊𝒛 𝒔𝒕𝒂𝒗𝒌𝒂𝒔𝒊)
(𝟏 + 𝑰𝒏𝒇𝒍𝒚𝒂𝒕𝒔𝒊𝒚𝒂 𝒔𝒕𝒂𝒗𝒌𝒂𝒔𝒊)
Real risksiz stavka inflyatsiya darajasi hisobga olingan holda nol
riskli moliyaviy vositalar boʻyicha
talab qilinadigan daromad darajasini ifodalaydi.
Nominal risksiz stavka inflyatsiya taʼsirisiz risksiz aktivning daromadliligini ifodalaydi.
Beta koeffitsienti
—
bu butun bozorga nisbatan alohida olingan kompaniya yoki portifeldagi
mavjud qimmatli qogʻozlari harakatini tavsiflovchi statistik koeffitsient boʻlib, bozorning oʻsishi
kompaniyaning qimmatli qogʻozlariga taʼsirini koʻrsatuvchi koʻrsatgich. Boshqacha qilib aytganda beta
koeffitsienti bozor bilan kompaniya qimmat
li qogʻozlarini daromadliligi oʻrtasidagi riskni ifodalovchi
koʻrsatgich hisoblanadi.
Kapital bozorida investitsiyalarga taʼsir qiladigan risklarni 2 qismga boʻlinadi.
Tizimli risk
—
butun bozor yoki bozor segmentiga xos boʻlgan risk boʻlib maʼlum bir kompaniya
yoki sanoatga emas, balki umumiy bozorga taʼsir qiladigan risk hisoblanadi va bu
diversifikasiyalanmaydigan risk yoki bozor riski deb ham ataladi.
Tizimli risk foiz stavkala
rining oʻzgarishi, inflyatsiya, iqtisodiy turgʻunlik, xarid qobiliyatini
oʻzgarishi, shuningdek siyosiy sabablar natijasida yuzaga kelishi mumkin.
Tizimli risk butun bozorga xos boʻlib, iqtisodiy, geosiyosiy va moliyaviy omillarning taʼsirini oʻzida
aks ettiradi.
Tizimli riskni oldindan bashorat qilish qiyin, shuning uchun ham undan qochish qiyin.
Tizimli risklarni boshqarishda investorlar oʻz aktivlarini turli qimmatli qogʻozlar, koʻchmas mulk,
qimmatbaho metallar, noyob sanʼat asarlari va bir qismini naqd
pul koʻrinishida taqsimlab saqlashi
mumkin. Chunki bozorda tizimli risk natijasida kuchli oʻzgarishlar yuz berganda ularni har biriga
turlicha taʼsir qiladi. Masalan, foiz stavkalarining oshishi yangi chiqarilgan obligatsiyalarni
daromadliligini oshiradi. Shu bilan bir vaqtda foiz xarajatlarini oshishi kompaniya boshqa xarajatlarini
qisqartirilishiga, bu esa daromadni kamayishiga olib keladi, natijada AJning aksiyalarini pasayishiga olib
keladi.
Tizimsiz risk
—
bozorda faoliyat yuritayotgan maʼlum bir komp
aniya yoki sohada yuzaga
keladigan risk hisoblanib, kompaniya yoki soha ichida sodir boʻladigan turli xil ichki omillar natijasida
yuzaga kelishi mumkin.
www.e-itt.uz I SON. 2023
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, may
80
Tizimsiz risklarni yuzaga kelishda bozorda yangi raqobatchilarni paydo boʻlishi, kapital
tarkibining o
ʻzgarishi, meʼyoriy
-
huquqiy hujjatlardagi oʻzgarishlar, kompaniya xodimlarini ish
tashlashlari, kompaniya boshqaruvning samarasizligi, tabiiy ofatlar, sotilgan sifatsiz mahsulotlarni
qaytarib olish kabilar natijasida yuzaga kelishi mumkin.
Tizimsiz risklar
ni salbiy taʼsirini turli AJlarining qimmatli qogʻozlarini sotib olib diversifikatsiya
qilish orqali kamaytirish mumkin.
Beta koeffitsientini kapital qaytimi bilan bozor indeksi qiymatini kovariatsiyasini bozor indeksi
qaytimi dispersiyasiga nisbati orqali aniqlanadi. Beta koeffitsienti quydagi formula orqali topiladi.
𝜷 =
𝒄𝒐𝒗(𝑹
𝒔
, 𝑹
𝒎
)
𝒗𝒂𝒓(𝑹
𝑴
)
𝒄𝒐𝒗(𝑹
𝒔
, 𝑹
𝒎
)
—
Qimmatli qogʻozlar daromadining oʻzgarishi bozor daromadlarining oʻzgarishi
bilan bogʻliqliligi kovariatsiyasi.
𝒗𝒂𝒓(𝑹
𝑴
)
–
bozor indeksi qaytimi dispersiyasi.
Beta koeffitsienti butun bozorga nisbatan qimmatli qogʻozlar yoki investitsiya portifelinining
oʻzgaruvchanligini yoki tizimli riskni oʻlchovchi koeffitsient hisoblanadi.
Bozordagi tizimli risk baholayotganda beta koeffitsienti oxirgi bir necha yillik bozor
daromadliligidan kelib chiqib hisoblanadi, lekin kelajakda daromadlarni oʻzgarishiga taʼsir qilishi
mumkin boʻlgan boshqa omillarni hisobga olinmaydi. Bu beta koiffitsientini eng katta kamchiligi
hisoblanadi. Shuningd
ek, vaqt oʻtishi bilan bozor daromadliligi oʻzgarishi beta koeffitsientini ham
qiymati oʻzgarishiga olib keladi, bu esa kapital qiymatini oʻzgarishiga taʼsir qiladi.
Beta koeffitsientini matematikadagi
y=kx+b
funksiyasi chizish orqali aniqroq tushunishimiz
mumkin. Bunda biz bu funksiyani 2 ta holat boʻyicha koʻrib chiqamiz.
1. k>0 boʻlgandagi holat:
k>0 boʻlgan holatda b musbat, manfiy yoki 0
ga tengligiga qarab funksiya I, II, III yoki I, III, IV
yoki faqat I, II choraklardan kesib oʻtishi mumkin.
𝑬(𝑹) = 𝑹
𝒇
+ 𝜷 ∗ (𝑴
𝒓
− 𝑹
𝒇
)
CAPM modelidagi E(R)
—
bu
y
,
𝑅
𝑓
–
bu
b
,
𝛽
–
bu
k
,
(𝑴
𝒓
− 𝑹
𝒇
)
–
esa x deb olishimiz mumkin.
Bundan koʻrinib turibdiki y=kx+b funksiyasidagi
b-risksiz stavka hisoblanib
𝛽 > 0,
b < 0
boʻlgan
holatda fuksiya grafigi
I, III, IV choraklardan oʻtadi.
Lekin CAPM modelidagi risksiz stavka (
𝑅
𝑓
) manfiy
boʻlishi amaliyotda uc
hramaydi, shuningdek
𝑅
𝑓
=
0 holatini ham amaliyotda uchratish qiyin. Demak,
bundan kelib chiqadigan boʻlsak, risksizlikni
xarakterlovchi toʻgʻri chiziq koʻpincha I, II va III
oraliqlarni kesib oʻtadi.
2. k<0 boʻlgandagi holat:
k<0 boʻlgandagi holatda holatda b musbat, manfiy
yoki 0 ga tengligiga qarab funksiya I, II, IV yoki II, II, IV yoki
faqat II, IV choraklardan kesib oʻtishi mumkin.
b risksiz
stavkani ifodalashini hisobga olgan holda b<0 yoki b=0 ga
teng boʻlishini ehtimo
li amaliyotda uchratish qiyin. Demak,
k<0 boʻlsa risksizlikni xarakterlovchi toʻgʻri chiziq I, II va IV
oraliqlarni kesib oʻtadi. Agar shunday holat uchrasa
kompaniyaning kapital qiymati oshishi bozordan
kutilayotgan daromad darajasiga teskari bogʻliqlikka
ega
ekanligini koʻrsatadi, yaʼni bozor qaytimi oshsa
kompaniyaning kapital qiymati pasayadi yoki aksincha.
Lekin amaliyotda bunday holatni uchratish qiyin.
www.e-itt.uz I SON. 2023
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, may
81
Agar beta
𝟎 < 𝜷 < 𝟏
oraligʻida boʻlsa
kapitalning
oʻrtacha daromadliligi oʻrtacha bozor
daromadliligidan past boʻladi.
Agar beta
𝜷 = 𝟏
ga teng boʻlsa, kapitalning
oʻrtacha daromadliligi oʻrtacha bozor daromadliligiga
teng boʻladi.
Agar beta
𝜷 > 𝟏
dan boʻlsa kapitalning oʻrtacha
daromadliligi oʻrtacha
bozor daromadliligidan yuqori
boʻladi.
Agar beta
𝜷 = 𝟎
dan boʻlsa kapitalning oʻrtacha
daromadliligi bozor daromadliligiga bogʻlikliligi yoʻq.
Agar beta
𝜷 < 𝟎
dan boʻlsa kapitalning oʻrtacha
daromadliligi bozor daromadliligiga teskari bogʻlikka
ega. Lekin amaliyotda bunday holatlarni uchratish
qiyin.
Nimaga deganda bozorning oʻrtacha daromadliligi oʻsayotgan paytda shu bozordagi alohida bitta
kompaniyaning daromadligi pasayishi ehtimoldan holi.
Bozor qaytimi-
investorlarning bozordan kutayotgan oʻrtacha daromad stavkasi. Bozorning
ehtimoliy daromad darajasiga asoslanib, investor investitsiya qilishdan kutgan daromadidir. Investorlar
kutilayotgan daromadini hisoblash uchun fond bozoridagi indekslarning tarixiy daromadlilik
maʼlumotlaridan foydalanishlari mumkin. Bozor qaytimini hisoblashda AQSh, Buyuk Britaniya va
Germaniya kabi davlatlarda S&P 500, Dow Jones, Nasdaq, FTSE 100, DAX kabi fond bozori indekslarida
foydalanilsa, Oʻzbekistonda UCI indeksi maʼlumotlar
idan foydalanish mumkin.
Bir davrda yagona bozorda faoliyat yuritayotgan barcha investorlar uchun bozor qaytimi bir xil,
chunki bozor qaytimini hisoblash uchun zarur boʻlgan statistik maʼlumotlar barcha uchun bir xil.
Risk uchun mukofoti
(
𝑴
𝒓
− 𝑹
𝒇
) bozor portfelidan kutilayotgan daromad va risksiz stavka
oʻrtasidagi farqdir.
Risk uchun mukofot
–
bu investor risksiz aktiv oʻrniga bozordagi riskli aktivlarga investitsiya
kiritgani uchun (kutilayotgan) qoʻshimcha daromadi.
Tadqiqot ishi davomida to’plangan ma’lumotlar 2023
-yil 25- fevraldagi fond bozoridagi
aksiyalarning narxi va AJ larining 2022- yilgi moliyaviy hisobotlari asosida tahlil qilingan. Tahlil uchun
yig’ilgan ma’lumotlar “O’zbekiston Fond birjasi”
34
va “O’zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot va mol
iya
vazirligi korporativ axborot yagona portali”
35
dagi mavjud statistik ma’lumotlar asosida to’plandi.
Tahlil va natijalar.
Fond bozorida riski past va yuqori daromadli aksiyalarni tanlash professional investorlar uchun
ham qiyin hisoblanadi. Bunday aksiyalarni tanlashda kompaniyalarning moliyaviy koʻrsatgichlarini,
qarzning oʻz kapitaliga nisbati, aksiyalarni daromadliligini v
a aksiyalarni fond bozoridagi real narxini
baholash, kompaniyaning kelajakda oʻsish ehtimolini baholash zarur. Fond bozorlarida riskni
minimallashtirishni eng yaxshi usullaridan biri qimmatli qogʻozlar portifelini diversifikatsiya qilishdir.
Riskni taqsimlash uchun investitsiya portifeli turli sohalar va sektorda faoliyat yuritayotgan
kompaniyalarning aksiyalarni oʻz ichiga olganligi maqsadga muvofiq. Fond bozorida potensional past
baholangan aksiyalari, yaʼni qimmatli qogʻozlar narxi kompaniyaning moliyaviy koʻrsatkichlaridan past
baholangan aksiyalarni tanlashda P/E nisbati, P/B nisbati, ROE, ROA kabi koeffitsientlarni aniqlab olish
zarur. Ushbu maqolada jami 10 kompaniyaning moliyaviy koʻrsatgichlari tahlil qilingan boʻlib, ularning
5 tasi bank sektorida va 5 tasi ishlab chiqarish sektorida faoliyat yuritadi.
Ushbu jadvalda 5 ta ATB ning moliyaviy koʻrsatgichlari, fond bozoridagi aksiyalar narxi,
kapitalizatsiya darajasi va kapital aktivlarni baholash modeli asosida tahlil qilingan koʻrsatgichlari
berilga
n. Deyarli barcha koʻrsatgichalar boʻyicha oʻrtacha eng yaxshi natija “Hamkorbank” ATB ga toʻgʻri
kelmoqda, ayniqsa xususiy kapital rentabelligi koefitsienti (ROE) va D/E nisbati juda yuqori. “Agrobank”
ATB tahlil qilingan barcha koʻrsatgichlar boʻyicha eng yomon natijasi qayt etmoqda. “Ipak yoʻli bank”
ATB tahlil qilingan barcha koʻrsatgichlar boʻyicha oʻrtacha natijasi qayt etmoqda.
34
https://uzse.uz/
35
http://openinfo.uz/uz/
www.e-itt.uz I SON. 2023
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, may
82
1-jadval
Oʻzbekistondagi aksiyadorlik tijorat banklarining fond bozoridagi koʻrsatgichlari tahlili
36
Ushbu jadvalda 5 ta AJ ning moliyaviy
koʻrsatgichlari, fond bozoridagi aksiyalar narxi,
kapitalizatsiya darajasi va kapital aktivlarni baholash modeli asosida tahlil qilingan koʻrsatgichlari
berilgan. Ushbu AJ lari orasida tahlil qilingan barcha koʻrsatgichlar boʻyicha eng yaxshi koʻrsatgich
“OʻzRTXB” AJ ga toʻgʻri kelmoqda. ROE koefitsienti, P/S, D/E, EPS va P/B koʻrsatgichlari boʻyicha ham
eng yaxshi natija aynan “OʻzRTXB” AJ ga tegishli. Jadvalda deyarli barcha koʻrsatgichlar boʻyicha eng
yomon natija “Qizilqumsement” AJ ga toʻgʻri kelmoqda.
“Oʻzbekkoʻmir” AJ ni deyarli barcha
koʻrsatgichlari tanlab olingan AJ orasida oʻrtacha deyish mumkin. Tahlil qilingan 10 ta AJ larini CAPM
koʻrsatgichini qaraydigan boʻlsak, oʻrtacha 4,54% tashkil qilmoqda. Bu koʻrsatgichni past chiqishiga
asosiy sabab so
ʻngi yillarda fond bozoridagi savdo hajmini pasayishi bilan izohlash mumkin.
2-jadval
Oʻzbekistondagi aksiyadorlik kompaniyalarining fond bozoridagi koʻrsatgichlari tahlili
37
“Oʻzbekkoʻmir”
AJ
“OʻzRTXB”
AJ
“Qoʻqon
mexanika
zavodi” AJ
“Qizilqumsemen
t” AJ
“Kvarts”
AJ
Bozor kapitalizatsiyasi
3,686 trln
1,664 trln
18,227 trln
1,49 trln
294,2 mlrd
Aksiya narxi (soʻm)
20 000
22 199
815
3 330
3 050
EPS
108,69
768,43
8,50
510,25
323,27
P/E
184,01
28,89
95,88
6,53
9,44
P/S
3,79
5,64
0,89
0,78
0,69
P/B
4,54
7,78
0,56
0,66
0,87
D/E
1,54
43,01
2,86
0,16
0,45
ROE
11,07%
296,58%
2,36%
32,50%
33,08%
ROA
0,86%
3,63%
0,53%
8,62%
5,55%
CAPM
4,44%
4,57%
4,47%
4,47%
4,77%
Fond bozoridagi savdo hajmini o
ʻ
zgarishini bilish uchun indeksni o
ʻ
zgarish trendini ko
ʻ
rishimiz
zarur. Ushbu diagrammada 01.01.2019
—
10.03.2023 vaqt oralig
ʻ
idagi indeksini o
ʻ
zgarish trendi
berilgan. 2022-yil mart oyidan boshlab 2022-yil dekabr oyiga qadar indeksni pasayib borib, faqatgina
so
ʻ
ngi oylarda jonlanish kuzatilayotganligini ko
ʻ
rishimiz mumkin.
36
Ushbu jadval 10.03.2023 sanadagi maʼlumotlar asosida tadqiqot davomida muallif tomonidan shakllantirildi
37
Ushbu jadval
10.03.2023 sanadagi maʼlumotlar asosida tadqiqot davomida muallif tomonidan shakllantirildi
“Hamkorbank”
ATB
“Aloqabank”
ATB
“Ipak yoʻli
bank” ATB
“Agrobank”
ATB
“Turonbank”
ATB
Bozor kapitalizatsiyasi
2,095 trln
866,762 mlrd
1,687 trln
4,323 trln
685,765 mlrd
Aksiya narxi (soʻm)
98
77
28
590
790
EPS
20,87
9,63
5,60
55,16
114,40
P/E
4,70
7,99
5,00
10,70
6,91
P/S
0,65
0,53
0,81
0,56
2,29
P/B
1,09
0,52
1,42
0,46
0,36
D/E
63,06
5,06
4,05
1,33
2,12
ROE
418,36%
7,96%
60,80%
4,72%
6,78%
ROA
3,63%
0.85%
5,26%
1,01%
0,92%
CAPM
4,42%
4,85%
5,05%
3,93%
4,45%
www.e-itt.uz I SON. 2023
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, may
83
UCI indeksining 01.01.2019
–
10.03.2023 davr oraligʻidagi oʻzgarish trendi
38
Ushbu diagrammada UCI indeksining 01.01.2019
–
0.03.2023 davr oraligʻidagi kunlik tebranishi
berilgan. 2022-yil dunyodagi siyosiy beqarorlik tufayli jahon fond bozorlaridagi narxlarni juda kuchli
tebrangan edi. Bu Oʻzbekiston fond bozorlarini ham chetlab oʻtmadi.
UCI indeksining 01.01.2019
—
0.03.2023 davr oraligʻidagi kunlik tebranishi
39
Diagrammani tahlil qiladigan boʻlsak, 2022
-yil fevral-mart oylaridan boshlab fond bozorlaridagi
kunlik narxlarni oʻrtacha tebranish diapazoni juda yuqori boʻlib qolmoqda. Bunday vaziyatda fond
b
ozoridagi qimmatli qogʻozlarni risklilik darajasi odatdagiga qaraganda yuqori boʻladi. Bu esa fond
bozorida faoliyat yuritayotgan investorlar uchun daromadli qimmatli qogʻozlarga sarmoya kiritishni
qiyinlashtirmoqda.
38
Ushbu diagramma
sayti maʼlumotlari asosida tayyorlandi
39
Ushbu diagramma
sayti maʼlumotlari asosida tayyorlandi
www.e-itt.uz I SON. 2023
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, may
84
Xulosa va takliflar.
Xulosa qilib aytganda, fikrimizcha, fond bozoridagi savdolarni hajmini oshirish, aksiyalarni ichki
qiymati va daromadliligini baholash uchun avvalo, fond bozorida tarqatilayotgan maʼlumotlarni
shaffofligini oshirish, fond bozori saytlarida aksiyalarni baholash uchun zarur
boʻlgan keng axborot
bazasini shakllantirish zarur. Bunday tashqari, fond bozoridagi savdo hajmini kamligiga yaʼni bir nechta
sababni koʻrsatish mumkin. Bular:
-
Ham yuridik ham jismoniy shaxslarda moliyaviy savodxonlikni pastligi. Oʻzbekistonda faoliyat
y
uritayotgan koʻplab yirik MCHJlar oʻzlarining huquqiy maqomini oʻzgartirib AJ aylanib qimmatli
qogʻozlarini fond bozoriga joylashtirib oʻzlarining faoliyatini moliyalashtirish oʻrniga qimmat bank
kreditlarini maʼqul koʻrishadi, yaʼni ular fond bozoridan mo
liyaviy resurs jalb qilishning naqadar
samarali ekanligidan xabardorligi past. Bundan tashqari, koʻplab jismoniy shaxslar ham qimmatli
qogʻozlarga qanday qilib investitsiya kiritish mumkinligini bilishmaydi.
-
Fond bozorida erkin muomalada boʻlgan qimmatli qogʻozlarni soni kam. Bugungi kunda
Oʻzbekistondagi AJ soni 600 oshgan va ularning barchasini ham aksiyalari fond birjalarida erkin
sotilmaydi. Yildan
–
yilga xususiylashtirish jarayonlarini jadal amalga oshirilayotgan boʻlsa
-da, bu
nimagadir AJ sonini tez
oʻsishiga olib kelmayabdi.
Fikrimizcha, yuqoridagi muammolarni kelasi yillarda qanday yechilishi va kapital bozorini
tartibga solib turuvchi mukammal qonunchilik bazasini shakllanishi Oʻzbekiston fond bozorlari
rivojlantirish istiqbollarini belgilab beruvchi asosiy omil hisoblanadi.
Adabiyotlar/
Литература
/Reference:
Eugene Fama F., (1970), “Efficient Capital Markets: A Review of Theory and Empirical Work”,
Journal of Financial Economics, pp. 383-417
Harry Markowitz, (1952) “Portfolio Selection” The Journal of Finance, Vol. 7, No. 1. Mar. pp. 77
-
91.
John Lintner (1665) The Valuation of Risk Assets and the Selection of Risky Investment in Stock
Portfolios and Capital Budgets, The Review of Economics and statistics, Vol 47, No. 1. Feb. pp. 13-37
Modigliani F.G, Jones F.J., Ferri M.G. va Fabozzi F.J., (2001) “Foundations of Financial Markets and
Institutions”, Textbook–
January 1.
Modigliani F., Miller M., (1958), "The Cost of Capital, Corporation Finance and the Theory of
Investment" The American Economic Reviiew, Vol. 48, No. 3 (Jun., 1958), pp. 261-297
Richard Roll, (1978), "A Critique of the Asset Pricing Theory's Tests Part I: On Past and Potential
Testability of the Theory", Journal of Financial Economics, p. 129-176.
William F. Sharpe, (1964
) “Capital Asset Prices: A Theory Of Market Equilibrium Under Conditions
Of Risk”, The Journal of Finance
