Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
128
KORXONALARNING TO
‘
LOVGA QOBILIYATSIZLIGI HISOBI VA TAHLILINING XORIJIY
TAJRIBALARINI MAMLAKATIMIZDA QO
‘
LLASH IMKONIYATLARI
Nabiyev Gofurjon Nosirjon o
‘
g
‘
li
Namangan muhandislik-texnologiya instituti
ORCID: 0009-0004-8715-7840
Annotatsiya.
Korxonalarni moliyaviy sog‘lomlashtirish, ularning to‘lovga qobiliyatsizlik
holatlarining oldini olishga qaratilgan chora-tadbirlarni amalga oshirish bugungi kunda
O‘zbeki
stonda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning muhim tarkibiy qismi hisoblanadi.
Shundan kelib chiqqan holda, mazkur maqolada to‘lovga qobiliyatsizlik hisobi va tahlilining
xorijiy tajribalari umumlashtirilgan.
Kalit so‘zlar:
iqtisodiy siyosat, moliy
aviy sog‘lomlashtirish, to‘lovga qobiliyatsizlik, korxona
foydasi, korxona xarajatlari, likdvidlik, majburiyatlar, korxona aktivlari, korxona majburiyatlari.
ВОЗМОЖНОСТИ ПРИМЕНЕНИЯ ЗАРУБЕЖНОГО ОПЫТА УЧЕТА И АНАЛИЗА
НЕПЛАТЕЖЕСПОСОБНОСТИ ПРЕДПРИЯТИЙ В НАШЕЙ
СТРАНЕ
Набиев Гофуржон Носиржон угли
Наманганский инженерно
-
технологический институт
Аннотация.
Реализация мер, направленных на финансовое оздоровление
предприятий, предотвращение их неплатежеспособности, является важной
составляющей экономических реформ, проводимых в Узбекистане сегодня. Исходя из
этого, в данной статье обобщен зарубежный опыт учета
и анализа
неплатежеспособности.
Ключевые
слова:
экономическая
политика,
финансовое
оздоровление,
неплатежеспособность, прибыль предприятия, расходы предприятия, ликвидность,
обязательства, активы предприятия, обязательства предприятия.
THE POSSIBILITIES OF APPLYING FOREIGN EXPERIENCE IN THE ACCOUNTING AND
ANALYSIS OF COMPANIES' INSOLVENCY IN OUR COUNTRY
Nabiyev Gofurjon Nosirjon ugli
Namangan Institute of Engineering and Technology
Abstract.
The implementation of measures aimed at financial recovery of enterprises,
prevention of their insolvency is an important component of the economic reforms being carried
out in Uzbekistan today. Based on this, this article summarizes foreign experience in accounting
and analysis of insolvency.
Keywords:
economic policy, financial recovery, insolvency, enterprise profit, enterprise
expenses, liquidity, liabilities, enterprise assets, enterprise liabilities.
UO‘K:
311.11
XII SON - DEKABR, 2024
128-137
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
129
Kirish.
Bozor munosabatlarining rivojlanishi real yoki moliyaviy kapitalni iqtisodiyotga doimiy
ravishda kiritish jarayonini o‘z ichiga oladi. Ushbu jarayon turli xil xavflarni o‘z ichiga oladi,
raqobatli bozor ishtirokchilari uchun asosiy xavf bankrotlikdir. Hozirgi kunda iqtisodiyot
tarmoq va sohalarida korxonalar sonining ortib borishi bankrotlik holatiga olib kelishi mumkin
bo‘lgan qiyinchiliklarga duch kelmoqda.
Korxonaning bozordagi barqarorligi tashkilotning moliyaviy holati va korxonada
iqtisodiy xavfsizlik sa
maradorligi to‘g‘risidagi ma’lumotlar asosida qabul qilinadigan samarali
bos
hqaruv qarorlariga bog‘liq. Ushbu ma’lumotlarning sifati va o‘z vaqtida taqdim etilishi
nafaqat moliyaviy muammolarning yechimini topish, balki inqiroz holatlarini oldindan aniqlash
imkonini beradi. Bankrotlik ehtimolini turli uslubiy yondashuvlar yordamida baholash korxona
bankrotligi ehtimolini oldindan baholash va sud murojaatlari sonini kamaytirish imkonini
beradi. Shu munosabat bilan ushbu muammo qiziqarli, zarur va dolzarbdir. Hozirgi kunda
moliyaviy inqiroz ehtimolini bashorat qilishning xalqaro va m
ahalliy usullari keng ko‘lamda
mavjud bo‘lib, G‘arb usullari eng ko‘p qo‘llaniladi. Biroq, O‘zbekistonda tahlil uchun
ma’lumotlar yetishmasligi sababli moliyaviy muvaffaqiyatsizl
ikni oldindan aytib berish
imkoniyatlari cheklangan.
Adabiyotlar sharhi.
To‘lovga qobiliyatsizlikni baholash, korxonalarni moliyaviy sog‘lomlashtirish masalalari
mamlakatimiz iqtisodchi olimlari va mutaxassislarining diqqat markazida bo‘lib kelmoqda.
Xus
usan, Abdujabbarova o‘zining “Xo‘jalik yurituvchi subyektlarning to‘lovga qobiliyatsizlik
(bankrotlik) ehtimolini bashoratlash modellari tahlili
” maqolasida to‘lovga qobiliyatsizlik
masalalariga atroflicha t
o‘xtaladi. Uning fikricha, “joriy davr uchun
t
o‘
lovga qobiliyatsizlikni
ma’lum jihatdan bartaraf etish mumkin, b
iroq unga olib keluvchi omillar har tomonlama
o‘
rganilmas ekan, tez orada ushbu holat yana takrorlanadi. Shu bois t
o‘
lovga qobiliyatlilikni
uzoq muddat saqlab qolish uchun strategik tahlil o
‘tkazilishi lozim”
(Abdujabborova, 2023).
Kompaniyalar o‘zlarining to‘lovga qobiliyatsizlik xavfini mustaqil ravishda baholashi
mumkin. Buning uchun ular standartlashtirilgan metodikalardan foydalangan holda hisob-
kitoblarni amalga oshirishlari kerak. Bankrotlik xavfini
baholashning ko‘plab usullari
mavjudligi sababli, mutaxassislar ushbu usullarni foydalanish qulayligi va tashkiliy tuzilishi
kabi aniq mezonlar asosida toifalarga ajratdilar. Shunday qilib, Lvova fikricha, to‘
lovga
qobiliyatsizlik ehtimolini baholash usull
ari ikki usul bilan tasniflanadi: qo‘llash xususiyatiga
ko‘ra: an’anaviy (moliyaviy ko‘rsatkichlar tizimi va multiplikativ diskriminant tahlil usuli) va
noan’anaviy (stoxastik tahlil); moliyaviy qiyinchiliklar
ni
prognoz qilish uchun qo‘llaniladigan
bazaviy
ko‘rsatkichlar xarakteri bo‘yicha: bozor (faoliyatning bozor ko‘rsatkichlariga
asoslangan) va kredit-skoring usullari (Altman usullarining modifikatsiyasi) (Lvova va
Peganova, 2014)
Bir qator tadqiqotchilar quyidagi tasnifni keltiradilar:
- Tahlil qilinayotgan subyektga qarab: murakkab usullar (faoliyatning iqtisodiy va
noiqtisodiy jihatlari ko‘rib chiqiladi) va moliyaviy usullar (moliyaviy samaradorlik
ko‘rsatkichlarini hisoblash).
-
Asosiy ko‘rsatkichlar ta
vs
ifiga ko‘ra: Bozor va nobozor usullari (buxga
lteriya hisob-
kitoblari asosida).
-
Prognostik modellarni yaratishda qo‘llaniladigan yondashuvga ko‘ra: Ekspert baholash
modellari (ko‘p mezonli baholashni ifodalovchi) va statistik usullar (jumladan, tuzilmav
iy
usullar va Altman va Taffler modellari kabi empirik modellar).
Tadqiqotchi Islomov “To‘lovga qobiliyatsiz (bankrot) korxonalarni tugatish va umidsiz
soliq qarzini hisobdan chiqarish mexanizmini takomillashtirish tartibi” nomli maqolasida
AQSH, Shvetsiya,
Avstraliya kabi mamlakatlarning to‘lovga qob
iliyatsiz (bankrot) korxonalarni
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
130
tugatish amaliyotini tahlil qilgan va ulardan mahalliy sharoitda foydalanish imkoniyatlarini
bayon qilgan (Islomov, 2023).
Dubrovinaning fikricha,
“Bugungi kunda tashkilot uchun o‘z to‘lovga qobiliyatliligi,
bankrotlik xavfi darajasi vaboshqa moliyaviy risklarni boshlanishi ehtimolini baholay olish
imkoniyati hayotiy muhim jihat hisoblanadi. Bankrotlik ehtimolini obyektiv baholash krizis
holatla
r vujudga kelishiga o‘z vaqtida ta’sir o‘tkazish, samarali boshqaruv qarorlarini qabul
qilish imkonini beradi”
(Dubrovina, 2019).
Rossiyalik mutaxassis Sinyutina (2017)
fikricha, “Korxona nobarqarorli
gining sabablari:
faoliyat zararliligi yoki past rentabellik, nooqilona hisob-
kitob siyosati,qarz mablag‘lari
hisobiga faoliyatning moliyalashtirilishi, nooqilona investitsion siyosat, ishlab chiqarish va
moliyaviy risklar ta’sirini hisobga olmas
lik, tashkiliy omillar va b.
“Bankrotlik” tushunchasiga berilgan ta’riflarni turli mualliflar nuqtayi nazaridan ko‘rib
chiqib, ushbu atamalarni tushunishda nomuvofiqlikni aniqlash mumkin. Shuni ham ta’kidlash
kerakki, bankrotlikning barcha ta’riflari har
qanday alohida soha uchun aniq formulani
bermaydi, balki faqat umumiy holatning umumlashtirilgan tavsifini beradi.
Sheremet
“bankrotlik” va “to‘lovga qobiliyatsizlik” tushunchalarini sinonim sifatida ko‘rib
chiqadi, ammo to‘lovga qobiliyatsizlik va to‘lovg
a qobiliyatsizlik tushunchalarini aniq ajratadi.
Muallifning fikricha, bankrotlikka faqat yaqinlashayotgan, biroq hakamlik sudi tomonidan
bankrot deb topilmagan korxonalarga nisbatan to‘lovga qobiliyatsiz deb atash noto‘g‘ri
(Sheremet, 2016).
To‘lovga
q
obiliyatsizlik masalalari borasida tadqiqot va izlanishlar sonining ko‘pligiga
qaramasdan bugugngi o‘zgaruvchan iqtisidiy muhitda uni tadqiq etish zaruriyati dolzarbligicha
qolaveradi.
Tadqiqot metodologiyasi.
Korxonalarning t
o‘
lovga qobiliyatsizligi hisobi va tahlilining xorijiy tajribalarini
mamlakatimizda
q
o‘
llash
imkoniyatlariga
ba
g‘ishlangan
mazkur
maqolaning
kontseptsiyasidan kelib chiqqan holda, tadqiqotda ilmiy bilishning guruhlash, tasniflash,
qiyoslash va umumlashtirish usullaridan keng foydalanildi va bunda t
o‘
lovga qobiliyatsizlik
hisobi va tahlilining xorijiy tajribalariga
alohida e’tibor qaratildi
.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Shuni ham ta’kidlash joizki, olimlar odatda to‘lovga qobiliyatsizlik ehtimolini ikkita asosiy
yondashuvdan foydalangan holda baholaydilar: sifat va miqdoriy tahlil (1-rasm).
1-
rasm. To‘
lovga qobiliyatsizlikni prognozlash usullari
Manba:
muallif tomonidan shakllantirilgan.
to‘lovga qobiliyatsizlikni
prognozlash usullari
miqdoriy usullar
chiziqli
chiziqli
sifat usullari
mezonli va prediktiv
uslubiyot
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
131
Sifat yondashuvi ko‘pincha tashkilotning ichki muhiti bilan bog‘liq bo‘lgan mezonlar
va
atributlarning kompleks tizimiga yo‘naltirilgan usullardan foydalanishda foydal
idir. Ushbu
mezonlar marketing, ishlab chiqarish, kadrlar va moliyaviy masalalar kabi turli jihatlarni
qamrab oladi.
Boshqa tomondan, miqdoriy hisob-kitoblar tashkilotning mol
iyaviy ma’lumotlarini tahlil
qilish va ularni oldindan belgilangan standartlar bi
lan taqqoslashni o‘z ichiga oladi. Ushbu
yondashuv cheklangan ko‘rsatkichlar to‘plamini baholash va integral ko‘rsatkichlarni hisoblash
uchun iqtisodiy va matematik usullardan foydalanadi, masalan:
- multiplikativ diskriminant tahlil;
- baholash modellari;
- k
o‘p o‘lchovli reyting tahlili
.
Keyinchalik, xorijiy va mahalliy mualliflarning turli modellari tomonidan taqdim etilgan
multiplikativ diskriminant tahlil (MDA) modellarini
batafsil ko‘rib chiqamiz.
MDA birinchi
marta 1930-yillarda tabiiy fanlarda ilmiy tadqiqotlar uchun ishlatilgan. Ushbu usulning
mohiyati o‘xshash xususiyatlarga ega bo‘lgan kompaniyalar guruhini tanlash, ayniqsa muhim
moliyaviy ko‘rsatkichlarni tanlash v
a
korxonaning moliyaviy barqarorligi yoki to‘lovga
qobiliyatsizligini aniqlash formulasini yaratishdan iborat.
Ushbu yondashuvning afzalligi moliyaviy qiyinchiliklar ehtimolini bashorat qilishda
aniqligi va ochiq ma’lumotlardan foydalangan holda to‘lovga q
obiliyatsizlik xavfini baholash
imkoniyati mavjudligidadir. Bundan tashqari, natijalarni tushunish oson.
Biroq, bu usulning ba’zi cheklovlari mavjud. Masalan, qo‘llaniladigan ko‘rsatkichlar vaqt
o‘tishi bilan farq qilishi mumkin va kompaniya faoliyati va u
la
r haqidagi ma’lumotlarni oshkor
qilishda shaffoflik yetishmaydi.
Bundan
tashqari, to‘lovga qobiliyatsizlikni bashorat qilishni baholashning eng mashhur
usullari batafsil ko‘rib chiqish uchun 1
-jadvalda xronologik tartibda taqdim etilgan.
1-jadval
To‘lov
ga qobiliyatsizlik ehtimolligini baholashning diskriminant
multiplikativ modellari
№
Model
E’lon
qilingan yil
Omillar
soni
Mamlakat
Tahlil qilinayotgan
korxonaning
tarmog‘i
1
Beaver
1966
5
AQSH
Universal
2
Fedotova
1969
2
Rossiya
Kichik va
o‘
rta
biznes
3
Lis
1972
4
Buyuk Britaniya
Universal
4
Taffler
1977
4
Buyuk Britaniya
AJ
5
Springgeyt
1978
4
AQSH
Universal
6
Altman
1983
2, 5
AQSH
Universal
7
Sayfullina
1996
5
Rossiya
Universal
8
Sadikov
1997
4
Rossiya
Universal
9
R-hisob
1998
6
Rossiya
Universal
10
Zayseva
2003
6
Ukraina
Universal
Manba:
Тлеубаева (2022)
XX asr oxirida i
qtisodchi olimlar tomonidan ko‘plab diskriminant modellar taklif qilingan.
Umuman olganda, modellar universal xarakterga ega bo‘lib, ularning aksariyatida 4 yoki undan
ortiq omillar qo‘llaniladi. Bankrotlik xavfini bahol
ash modellari, jumladan, Beaver modeli
quyida batafsil muhokama qilinadi. Bankrotlikni prognozlash modelining asoschisi Beaver
hisoblanadi. Model sof pul oqimining qarzga nisbatiga asoslanadi, bu esa korxonaning bankrot
bo‘lish ehtimolini aniqlash imkonini
beradi. Ushbu model universal hisoblanadi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
132
Afzalliklari to‘lovga qobiliyatsizlikni 5
-
yilgacha bo‘lgan davrda bashorat qilish qobiliyati
hisoblanadi. Kamchiliklari -
ko‘rsatkichlar uchun vazn omillari mavjud emas va yakuniy
to‘lovga qobiliyatsizlikning eht
imollik koeffitsiyenti hisoblanmaydi
. Beaver o‘z modelida
quyidagi ko‘rsatkichlar tizimidan foydalanadi (2
-jadval): - Beaver koeffitsiyenti - aktivlar
rentabelligi - moliyaviy leveraj - joriy likvidlilik koeffitsiyenti -
aktivlarni o‘z aylanma
mablag‘lari
bilan qoplash koeffitsiyenti.
2-jadval
Beaver tomonidan
to‘lovga qobiliyatsizlik ehtimolini baholashda taklif
etilgan ko‘
rsatkichlar
Koeffitsiyent
Hisoblash formulasi
1-gutruh
(moliyaviy
barqaror)
2-guruh
(to‘lovga
qobiliyatsizlik
ehtimoli 5
yilgacha)
3-guruh
(to‘lovga
qobiliyatsizlik
ehtimoli 1
yilgacha)
Beaver
koeffitsiyenti
(Sof foyda + Amortizatsiya) /
(Uzoq muddatli + Qisqa
muddatli majburiyatlar)
> 0,17
0,17 dan
−
0,15
gacha
< −0,15
Aktivlar
rentabelligi, %
Sof foyda / Aktivlar
× 100%
>8
4 dan 6 gacha
< 4
Moliyaviy dastak
(Uzoq muddatli + Qisqa
muddatli majburiyatlar) /
Aktivlar
< 0,37
0,37 dan 0,5
gacha
>0,8
Aktivlarni o‘z
aylanma
mablag‘lari
bilan qoplash
koeffitsiyenti
(Xususiy kapital -
Aylanmadan tashqari
aktivlar) / Aktivlar
> 0,4
0,3 dan 4 gacha
0,3 dan 0,06
gacha
Joriy likvidlik
koeffitsiyenti
Aylanma aktivlar / (Uzoq
muddatli + Qisqa muddatli
majburiyatlar)
2 dan 3,2
gacha
1 dan 2 gacha
< 1
Manba:
Beaver et al. (2024)
Fedotova tomonidan ishlab chiqilgan ikki omilli model (Fedotova, 2020), ushbu model
ikkita asosiy o
‘
zgaruvchiga tayanadi: joriy likvidlilik koeffitsiyenti (X1) va qarz mablag
‘
larining
jami aktivlarga nisbati bo
‘
lgan moliyaviy leveraj (X2).
Ushbu modelning ahamiyatli afzalligi uning hisoblash nuqtayi nazaridan soddaligidir.
Modelning kamchiligi to‘lovga qobiliyatsizlik ehtimolini baholashda aniqlikning mavjud
emasligidir. Ushbu model uchun hisoblash formulasi:
Z = −0,3877 − 1,0736 × Х1 + 0,0579 × Х
2
(1)
Agar Z-
ko‘rsatkich manfiy bo‘lsa, korxona moliyaviy jihatdan barqaror hisoblanadi, ijobiy
Z-
ko‘rsatkich esa to‘lovga qobiliyatsizlik xavfi yuqori ekanligini bildiradi.
1972-yilda Lis Buyuk Britaniya kompaniyalari uchun model yaratdi. Ushbu model eng
moslashuvchan hisoblanadi, chunki unda 1968-yilda ishlab chiqilgan Altmanning modelidan
moliyaviy ko‘rsatkichlar qo‘llaniladi. Mahalliy korxonalarning to‘lovga qobilyatsizlik ehtimolini
baholashda Lis modeli qo‘llanilganda, natijalar biroz oshirib ko‘
rsatilishi mumkin. Buning
sababi shundaki, yakuniy baholashda moliyaviy ko‘rsatkichlar yoki soliq muhiti inobatga
olinmasdan, asosan savdo tushumlariga tayaniladi.
Lis to‘lovga qobiliyatsizlik ehtimolligini baholashnin
g quyidagi modelini ishlab chiqqan:
Z = 0,063 × Х1 + 0,092 × Х2 + 0,057 × Х3 + 0,0014 × Х
4,
(2)
bu yerda X1 - Aylanma kapital / Aktivlar;
X2 - Soliq solishdan oldingi foyda / Aktivlar;
X3 - Taqsimlanmagan foyda / Aktivlar;
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
133
X4 - Xususiy kapital / (Qisqa muddatli + Uzoq muddatli majburiyatlar).
Chegaraviy qiymat 0,037. Agar Z ushbu qiymatdan kichik bo‘lsa, u holda ko‘rib
chiqilayotgan korxonaning bankrotligi ehtimoli mavjud, agar katta bo‘lsa, u holda korxonani
moliyaviy barqaror deb hisoblash mumkin (Hillegeist et al., 2004).
Aksiyalari fo
nd birjalarida ro‘yxatga olingan korxonalarni tahlil qilish uchun Taffler
modeli quyidagi formula bo‘yicha hisoblanadi:
Z = 0,53 × Х1 + 0,13 × Х2 + 0,18 × Х3 + 0,16 × Х
4,
(3)
bu yerda X1 -
moliyaviy ta’minotning ichki manbalari hisobiga firma majburiyat
larining
bajarilishi darajasini ko‘rsatadi (Soliq solishdan oldingi foyda / Qisqa muddatli majburiyatlar);
X2 -
aylanma mablag‘lar
holatini tavsiflaydi (Aylanma aktivlar / Aktivlar);
X3 -
moliyaviy risklar ko‘rsatkichi (Qisqa muddatli majburiyatlar / Aktiv
lar);
X4 -
kompaniyaning majburiyatlar bo‘yicha hisob
-kitob qilish qobiliyatini aniqlaydi
(Tushum / Aktiv) (Agarwal and Taffler, 2007)
3-jadval
Taffler modelining chegaraviy qiymatlari
Chegaraviy k
o‘
rsatkich
Qiymati
Z > 0,3
to‘lovga
qobiliyatsizlik ehtimoli past
Z < 0,2
to‘lovga qobiliyatsizlik ehtimoli yuqori
Manba:
Agarwal and Taffler (2007)
Taffler modelining kuchli tomoni shun
daki, u korporativ to‘lovga qobiliyatsizlik
ehtimolini bashorat qilishda o‘ta aniqlikka ega. Buning sababi shundaki, u ko‘plab
kompaniyalar sinchkovlik bilan tahlil qilingandan so‘ng ishlab chiqilgan.
Shunga qaramay, modelning ma’lum cheklovlari mavjud:
➢
Un
ing qo‘llanilishi faqat ochiq savdodagi kompaniyalar bilan cheklangan.
➢
Yakuniy natijani talqin
qilish qiyin bo‘lishi mumkin.
➢
U milliy iqtisodiyot xususiyatlarini hisobga olmaganligi sababli mahalliy sharotda
foydalanish uchun mos bo‘lmasligi mumkin.
➢
Model hisob-
kitoblarining aniqligi kirish ma’lumotlarining sifatiga bog‘liq. Bundan
tashqari, model s
ana ma’lumotlariga tayanadi.
Gordon Springeyt 1978-
yilda to‘lovga qobiliyatsizlik prognozining diskriminant modelini
ishlab chiqdi. Springgeytning to‘lovga qobil
iyatsizlik modeli formulasi:
Z = 1,03 × K1 + 3,07 × K2 + 0,66 × K3 + 0,4 × K4,
(4)
bu yerda K1 - Aylanma kapital / Aktivlar;
K2 -
(Soliq solishdan oldingi foyda + To‘lanadigan foizlar) / Aktivlar;
K3 - Soliq solishdan oldingi foyda / Qisqa muddatli majburiyatlar;
K4 - Tushum / Aktivlar.
Ushbu modelning chegaraviy qiymati 0,862 ga teng. Hisob-kit
oblarga ko‘ra, agar olingan
ko‘rsatkich ushbu qiymatdan yuqori bo‘lsa, korxona uchun to‘lovga qobiliyatsizlik xavfi past
bo‘ladi. Agar ko‘rsatkich limitdan past bo‘lsa, xavf yuqori bo‘ladi
(Springate, 1978).
Altmanning diskriminant modeli
–
bu korxonaning moliyaviy faoliyati va iqtisodiy
salohiyatini baholash uchun bir nechta ko‘rsatkichlardan foydalanadigan vositadir. Bu
ko‘rsatkichlarga rentabellik, likvidlilik, to‘lov qobiliyati va boshqa omillar kiradi. Model to‘lovga
qobiliyatsizlik ehtimolini aniqlashga yordam beradigan ballni taqdim etadi.
E. Altmanning modeli bir nechta afzalliklarni taklif qiladi:
➢
uning soddaligi va cheklangan
ma’lumotlarga moslashuvchanligi;
➢
k
o‘rsatkichlarni taqqoslash imkoniyati;
➢
k
ompaniyalarni potensial to‘lovga qobiliyatsiz yoki to‘lovga layoqatli deb tasniflash
qobiliyati;
➢
hisob-kitoblarning aniqligi.
Biroq, modelning ba’zi kamchiliklari ham mavjud:
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
134
➢
u
O‘zbe
kiston iqtisodiy xususiyatlarini hisobga olmaganligi sababli undan mahalliy
sharoitda q
o‘llanish qiyin;
➢
y
akuniy natijani talqin qilish qiyin bo‘lishi mumkin;
➢
m
odel dastlabki ma’lumotlarning aniqligiga tayanadi;
➢
u
ning qo‘llanilishi cheklangan;
➢
u eskirgan ma
’lumotlarga asoslangan;
➢
u
rentabellik ko‘rsatkichlarini hisobga olm
aydi.
Altman modelining bir nechta modifikatsiyalari mavjud: ikki, to‘rt, besh va yetti omilli
modellar. Ushbu modellar eng ommabop bo‘lib, to‘lovga qobiliyatsizlik ehtimolini aniqlashda
tez-
tez qo‘llaniladi
(Altman, 1968).
Alt
manning besh omilli modelini hisoblash formulasi quyidagi ko‘rinishga ega:
Z = 0,717 × X1 + 0,847 × X2 + 3,107 × X3 + 0,420 × X4 + 0,998 × X5,
(5)
bu yerda:
X1 - Aylanma kapital / Aktiv;
X2 - Taqsimlanmagan foyda (zarar) / Aktiv;
X3 - Soliq solishdan oldingi foyda / Aktiv;
X4 - Xususiy kapital / Uzoq muddatli majburiyatlar + Qisqa muddatli majburiyatlar;
X5 - Tushum / Aktiv.
Z-
indeksni hisoblash natijalari ma’lum bir korxonaning ehtimolli
k prognozi uchun asos
bo‘lib xizmat qiladi. Bankrotlik ehtimoli va Altmanning besh omilli modeli bo‘yicha
ko‘rsatkichlar qiymatlari o‘rtasidagi nisbat
4-jadvalda keltirilgan.
4-jadval
Bankrotlik ehtimolining chegaraviy qiymatlari
Z-
ko‘rsatkich qiymati
Kor
xonaning bankrot bo‘lish ehtimoli
Z < 1,23
70
–
100%
1,23 < Z < 2,9
Naoaniqlik hududi
Z > 2,9
0 ga yaqin
Rossiyalik olimlar Sayfullin va Kadikovning modeli. Ushbu modelni hisoblash formulasi
quyidagicha:
R = 2 × K1 + 0,1 × K2 + 0,08 × K3 + 0,45 × K4 + K
5,
(6)
bu yerda K1 -
o‘z aylanma mablag‘lari bilan ta’minlanganlik koeffitsiyenti ((O‘z kapitali –
Aylanmadan tashqari aktivlar) / Aylanma aktivlar);
K2 - joriy likvidlik koeffitsiyenti (Aylanma aktivlar / Qisqa muddatli majburiyatlar);
K3 - aktivlar aylanishi koeffitsiyenti (Sotishdan tushgan tushum / Kapital (aktivlar)ning
umumiy miqdori);
K4 - sotish rentabelligi (Sof foyda / Tushum);
K5 - xususiy kapital rentabelligi (Sof foyda / Xususiy kapital).
Agar
R 1 ga teng bo‘lsa, korxona qoniqarli moliyaviy
holatga ega hisoblanadi. Agar R 1 dan
kichik bo‘lsa, korxonaning moliyaviy holati qoniqarsiz hisoblanadi
(Grankin va boshq., 2018)
Irkutsk davlat iqtisodiyot akademiyasining to‘rt omilli R modeli.
Ushbu modelning asosiy xususiyatlaridan biri yuqori aniqlikdir -
ya’ni 81%. Aynan
shunday ehtimollik bilan to‘lovga qobiliyatsizlik xavfini aniqlash mumkin
(Moroz va
Tatiyevskaya, 2015).
Shuningdek, ushbu modelning afzalliklariga quyidagilar kiradi:
➢
mahalliy sharoitda foydalanish imkoniyati (milliy statistika asosida ishlab chiqilgan);
➢
hisob-kitoblarning yuqori aniqligi;
➢
rentabellik koeffitsiyentidan foydalanish
➢
to‘lovga qobiliyatsizlikning foiz ehtimolini aniqlash.
Modelning kamchiliklari orasida quyidagilarni ajratish mumkin:
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
135
➢
yakuniy ma’noni talqin qilishning mur
akkabligi;
➢
hisob-
kitoblarning aniqligi boshlang‘ich ma’lumotlarga bog‘liqligi;
➢
korxonalar faoliyatining tarmoq xususiyati hisobga olinmaydi;
➢
eskirgan ma’lumotlardan foydalanish.
Model quyidagicha tavsifga ega:
R = 8,38 × К1 + К2 + 0,054 × К3 + 0,63 × К4,
(7)
bu yerda:
K1 -
korxona aktivlaridan foydalanish samaradorligi koeffitsiyenti ((Aylanma mablag‘
-
Qisqa muddatli majburiyatlar) / Aktiv);
K2 - rentabellik koeffitsiyenti (Sof foyda / Qisqa muddatli majburiyatlar);
K3 - aktivlar aylanuvchanligi koeffitsiyenti (Tushum / Aktivlar);
K4 - foyda normasi -
xarajatlar birligiga to‘g‘ri keladigan sof foyda ulushi (Sof foyda /
Tannarx).
R-
ko‘rsatkichning qiymatiga muvofiq tashkilotning bankrot bo‘lish ehtimoli uning
qiymatlar diapazoniga bog‘liq holda quyidagicha aniqlanadi:
➢
R
< 0 qiymatida to‘lovga qobiliyatsizlikning maksimal ehtimoli (90
-100%);
➢
≤ R < 0,18 qiymatida to‘lovga qobiliyatsizlikning yuqori ehtimoli (60
-80%);
➢
o‘rtacha to‘lovga qobiliyatsizlik ehtimoli (35
-
50%) 0,18 ≤ R < 0,32;
➢
to‘lovga
qobiliyatsizlik ehtimoli past (15-
20%) 0,32 ≤ R < 0,42;
➢
R > 0,42 bo‘lganda to‘lovga qobiliyatsizlik eh
timoli minimal (10% gacha).
O.P.Zaysevaning olti omilli modeli formulasi quyidagi ko‘rinishga ega:
К
fakt
= 0,25 × К1 + 0,1 × К2 + 0,2 × К3 + 0,25 × К4 + 0,1 × К5 + 0,1 × К6
(8)
5-jadval
Zaysevaning olti omilli modelida foydalaniluvchi ko‘rsatkichlar
Koeffitsiyent
Hisoblash formulasi
Normativ
К1
K1 = Soliq solishdan oldingi foyda (zarar) / Xususiy capital
К1 = 0
К2
K2 = Kreditorlik qarzi / Debitorlik qarzi
К2 = 1
К3
K3 = Qisqa muddatli majburiyatlar / yuqori likvidli aktivlar
К3 = 7
К4
K4 = Soliq solishdan oldingi foyda / Tushum
К4 = 0
К5
K5 =Qarz kapitali / Xususiy capital
К5 = 0,7
К6
K6 = Aktivlar / Tushum
K6 = o‘tgan
yilgi K6
Agar K fakt > K me’yor bo‘lsa, korxona bankrot bo‘lish ehtimoli yuqori bo‘ladi. Aks holda,
to‘lovga qobiliyatsizlik xavfi past bo‘ladi.
Afzalliklari: model o‘zgaruvchilar sifatida oltita moliyaviy ko‘rsatkichdan foydalanadi,
ular uchun me’yoriy qiymatlar b
elgilangan.
Kamchiliklarga metodikaning yetarlicha yaxshi tavsiflanmaganligini kiritish mumkin.
Prognozlarning aniqligi yuqori emas -
21,9% nochor tashkilotlarda to‘lovga qobiliyatsizlik
ehtimoli past deb tan olingan. O‘tgan davrlar uchun yuklama koeffitsiyenti to‘g‘risidagi
ma’lumotlarni jalb qilish zarurati mavjud bo‘lib, bu tashqi tahlilni o‘tkazishda modeldan
foydalanish imkoniyatlarini cheklaydi (Grankin va boshq., 2018)
Ukrainalik olim Tereshchenko tomonidan ishlab chiqilgan to‘lovga qobiliyatsizlik
ehtimoli diskriminant modeli. Tereshchenkoning modeli ikki variantda mavjud. Birinchisi: 10
ta ko‘rsatkichni o‘z ichiga oladi va korxonalarning tarmoqlar bo‘yicha differensiatsiyasini
hisobga oladi. Ikkinchisi: 6 ta ko‘rsatkichni o‘z ichiga olgan universal
model bo‘lib, turli
sohalardagi 850 ta korxona ma’lumotlari asosida qurilgan. Integral ko‘rsatkich 9
-formula
bo‘yicha
aniqlanadi.
Z
ТЕР
= 1,5 × Х1 + 0,08 × Х2 + 10 × Х3 + 5 × Х4 + 0,3 × Х5 + 0,1 × Х
6,
(9)
bu yerda:
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
136
X1 - (Cash Flow / (Qisqa muddatli majburiyatlar + Uzoq muddatli majburiyatlar));
X2 - (Balans valyutasi / (Qisqa muddatli majburiyatlar + Uzoq muddatli majburiyatlar));
X3 - (Sof foyda / Aktivlar);
X4 -
(Sof foyda / O‘rtacha tushum);
X5 - (Zapaslar / Tushum);
X6 - (Tushum / Aylanmadan tashqari aktivlar).
6-jadval
Tereshchenko modelining chegaraviy qiymatlari
Qiymat
Talqin
ZТЕР > 2
sinish xavfi yo‘q
1 < ZТЕР
< 2
moliyaviy barqarorlik buzilgan
0 < ZТЕР < 1
to‘lovga qobiliyatsizlik xavfi
Tereshchenkoning diskriminant modeli quyidagi afzalliklarga ega:
-
model qo‘llanishda eng qulay va tushunarli hisoblanadi;
-
milliy statistika ma’lumotlari asosida ishlab ch
iqilgan;
- zamonaviy xalqaro tajribani hisobga oladi;
- turli faoliyat turlari korxonalariga tayanch modelning turli xil modifikatsiyalarini
qo‘llash orqali ko‘rsatkichlarning kritik qiymatlari muammosini hal qiladi.
Biroq, ushbu metodika mukammal emas va
o‘zining kamchiliklariga ega, xususan:
- moliyaviy holat barqarorligini chuqur tasniflashning mavjud emasligi (faqat qoniqarli va
qoniqarsiz tasnif mavjud);
-
noaniqlikning keng oralig‘i va qiymatlar oralig‘ida (−0,9 dan 0,9 gacha) moliyaviy holat
barqaror
ligini aniqlash uchun qo‘shimcha tahlil o‘tkazishni taqozo etadi;
- alohida moliyaviy indikatorlar uchun kritik nuqtalar (yoki intervallar) ning yetarli darajada
nazariy va empirik asoslanmaganligi moliyaviy ko‘rsatkichlarning me’yoriy qiymatlarini
noto‘g‘ri qayd etishga olib keladi
(Galitskaya va Tereshenko, 2019).
Xulosa va takliflar.
Xulosa qilib aytganda, xorijiy adabiyotlarda to‘lovga qobiliyatsizlik x
avfini baholash
bo‘yicha turli yondashuvlar taklif etilgan bo‘lsa
-
da, ushbu usullarni o‘rganish va mahalliy
korxonalarda joriy etish bo‘yicha tadqiqotlar cheklangan, to‘liq emas va keng
emas. Misol
uchun, bir xil tarmoqlardagi bir yoki ikkita kompaniyani tanlash natijalarni har tomonlama
baholashni ta’minlamaydi. Shunday qilib, tahlil qilingan to‘lovga qobiliyatsizlik ehtimolini
baholashning barcha uslubiy yondashuvlari mahalliy amaliyot
ida qo‘llanilishi mumkin emas va
ko‘pincha kompaniyalarning tarmoq xusu
siyatlarini hisobga olmaydi.
O‘zbekistonda hozirgi iqtisodiy sharoitda korxonalar uchun to‘lovga qobiliyatsizlik
xavfini baholash muhim ahamiyatga ega. Korxonani rivojlantirishda yuzaga kelishi mumkin
bo‘lgan muammolarni aniqlash va bankrotlik ehtimoliga tashxis qo‘yish orqali moliyaviy
barqarorlikni ta’minlash rejasini tuzish mumkin.
To‘lovga qobiliyatsizlik
ehtimolligini baholashning mavjud usullari odatda nisbatan
sodda matematik asosga asoslangan parametrik modellar hisoblanadi. Ushbu usullar odatda
sta
tik bo‘lib, sohaviy omillarni e’tiborga olmaydi, bu esa ularning bashorat qilish qobiliyatini
cheklaydi. Hozirgi vaqtda ushbu usullar qurilish sohasining hozirgi holatini aniq aks ettirmaydi
va yetarli darajada aniq va obyektiv emas. Hozirgi kunda
to‘lovga
qobiliyatsizlik riskini
baholashning universal metodologiyasi mavjud emas va iqtisodiyotning har bir tarmog‘i
ishonchli natijalarga erishish uchun o‘ziga xos modelni talab qiladi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, dekabr
www.e-itt.uz
137
Adabiyotlar/Литература/References:
Agarwal V., Taffler R. J. (2007). Twen
ty-five years of the Taffler z-score model: Does it really
have predictive ability? //Accounting and business research.
–
Т
. 37.
–
№. 4. –
С
. 285-300.
Altman E. I. (1968) Financial ratios, discriminant analysis and the prediction of corporate
bankruptcy //The journal of finance.
–
Т
. 23.
–
№. 4. –
С
. 589-609.
Beaver, William H. and Cascino, Stefano and Correia, Maria M. and McNichols, Maureen F.,
(2023) Bankruptcy in Groups Review of Accounting Studies 29(1): 3449-3496, November 2024,
Stanford University Graduate School of Business Research Paper No. 15-48, Available at SSRN:
https://ssrn.com/abstract=2646916
http://dx.doi.org/10.2139/ssrn. 2646916
Hillegeist, Stephen & Keating, Elizabeth & Cram, Donald & Lundstedt, Kyle. (2004). Assessing
the Probability of Bankruptcy. Review Literature And Arts Of The Americas. 9. 5-34.
10.2139/ssrn.307479.
Springate G. L. V. (1978) Predicting the possibility of failure in a Canadian firm
//Unpublished MBA Research Project, Simon Fraser University.
–
Т
. 1.
Абдужаборова М. (2023) Хўжалик юритувчи субъектларнинг тўловга
қобилиятсизлик (банкротлик) эҳтимолини башоратлаш моделлари таҳлили //Iqtisodiy
taraqqiyot va tahlil.
–
Т. 1. –
№. 2. –
С. 86
-95.
Галицкая Ю. Н., Терещенко О. О. (2019). Прогнозирование риска банкротства
предприятия
при
помощи
отечественных
моделей
с
целью
сохранения
платежеспособности //Экономика и бизнес: теория и практика.–
№. 12
-1.
–
С. 82
-85.
Гранкин
В. Ф.,
Марченкова И. Н., Удовикова А. А. (2018) Сравнительный анализ
российских и зарубежных методик прогнозирования вероятности банкротства
//Вестник Курской государственной сельскохозяйственной академии.–
№. 5. –
С. 169
-176.
Дубровина А. А. (2019) Анализ моделей прогнозирования банкротства в современных
условиях //Economics.–
№. 5 (43). –
С. 35
-40.
Исламов К. (2023) Тўловга қобилиятсиз (банкрот) корхоналарни тугатиш ва
умидсиз солиқ қарзини ҳисобдан чиқариш механизмини такомиллаштириш тартиби
//Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil.
–
Т. 1. –
№. 5. –
С. 103
-111.
Львова О. А., Пеганова О. М. (2014) Факторы и причины банкротства компаний в
условиях современной экономики //Государственное управление. Электронный вестник.–
№. 44. –
С. 64
-82.
Марченкова И. Н., Удовикова А. А., Гранкин В. Ф. (
2019). Прогнозирование
вероятности банкротства предприятия на основе российских моделей с целью
сохранения
платежеспособности
//Вестник
Курской
государственной
сельскохозяйственной академии.–
№. 1. –
С. 154
-162.
Мороз Н. Ю., Татиевская К. А. (2015). Анализ потенциальности банкротства
//Проблемы и перспективы развития теории и практики экономического анализа в
России и за рубежом.–
С. 137
-141.
Синютина В. А., Коробейников Г. А. (2017) Оценка риска банкротства организации
//Социально
-
экономическое управление: теория и практика. –
2017.
–
№. 1. –
С. 34
-35.
Тлеубаева Д. С. (2022) Методический подход к оценке вероятности банкротства
предприятий строительной отрасли (на примере предприятий Челябинской области):
магистерская диссертация : дис. –
б. и.
Федотова Е. В., Портнова О. С. (2020). Оценка взаимосвязи рейтинга финансовой
безопасности организации и риска ее банкротства //Международный журнал
гуманитарных и естественных наук.–
№. 12
-2.
–
С. 37
-40.
Шеремет А. Д. (2016) Аудит достоверности, устойчивости и эффективности
//Синергия учета, анализа и аудита в обеспечении экономической безопасности бизнеса и
государства.–
С
. 324-330.
