Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, noyabr
www.e-itt.uz
21
MINTAQA AGROSANOATIDA HUDUDLARARO SUBKLASTERLASH
MEXANIZMLARINI TAKOMILLASHTIRISH
Abdullayev Olimjon G‘ayratovich
Iqtisodiyot va pedagogika universiteti
ORCID: 0009-0004-8580-5859
Annotatsiya.
Maqolada mintaqa iqtisodiyotida ishlab chiqarishni tizimlashtirishning eng
maqbul yechimlaridan biri sifatida ko‘rilayotgan klasterlashtirish hududlarni
ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi, chunki bu jarayon bir qator omillarni birlashtirib, kompleks
rivojlantirishning o‘ziga xos iqtisodiy tahlili, ularning ko‘rsatkichlarning guruhlangan tizimi
keltirilgan. Hududlarda agrosanoatni klasterlashtirish hududlarni ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlantirishni tashkil etishda alohida e’tibor qaratiladigan ijtimoiy
-iqtisodiy jihatlar tadqiqi
keltirilgan.
Kalit so‘zlar
:
xizmatlar tarmog‘i, agrosanoatni subklasterlashtirish, qishloq xo‘jaligini
modernizatsiya qilish, innovatsion rivojlanish, xarajatlarni minimallashtirish
–
klasterlar,
ularning salohiyatini baholash, optimallashtirish, klasterlashtirish.
СОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ МЕХАНИЗМОВ МЕЖРЕГИОНАЛЬНОЙ СУБКЛАСТЕРИЗАЦИИ
В РЕГИОНАЛЬНОЙ АГРОПРОМЫШЛЕННОЙ ОТРАСЛИ
Абдуллаев Олимжон Гайратович
Университет экономики и педагогики
Аннотация.
Агрегация агропромышленного комплекса играет важную роль в
социально
-
экономическом развитии регионов, так как этот процесс сочетает в себе ряд
факторов, представлен конкретный экономический анализ комплексного развития и
комбинированная система его показателей. Обсуждены социально
-
экономические
аспекты, которым уделяется особое внимание при организации агропромышленных
кластеров в регионах для социально
-
экономического развития регионов.
Ключевые слова
:
сервисная сеть, субкластеризация агропромышленного
комплекса, модернизация сельского хозяйства, инновационное развитие, минимизация
затрат
-
кластеры, оценка их эффективности, оптимизация, кластеризация.
UO
‘
K: 339.466.54
XI SON - NOYABR, 2024
21-26
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, noyabr
www.e-itt.uz
22
IMPROVING INTERREGIONAL SUBCLUSTERING MECHANISMS IN THE REGIONAL
AGRICULTURAL INDUSTRY
Abdullayev Olimjon Gayratovich
Economics and pedagogy university
Abstract.
Aggregation of the agricultural industry plays an important role in the
socioeconomic development of regions, as this process combines a number of factors, a specific
economic analysis of complex development, and a combined system of its indicators. In the article
the social and economic aspects that receive special attention in organizing agro-industry clusters
in the regions for the socio-economic development of the regions have been discussed.
Keywords
:
service network, sub-clustering of the agricultural industry, modernization of
agriculture, innovative development, cost reduction - clusters, evaluation of their efficiency,
optimization, clustering.
Kirish.
Agrosanoat korxonalarini hududlararo subklasterlashtirish asosida rivojlantirish mutloq
tizimli yondoshuv asosida yuzaga chiqadi. Bunda asoiy klaster strategik manba sif
atida ko‘p
funksional harakatni amalga oshiradi. Jumladan, bir chiziqli subklasterlararo resusrs
almashinuvini ta’minlaydi, axborotlashuv diapazonini kengaytiradi, subklaster a’zolarining
faoliyatini rivojlantiradi, yangi ish o‘rinlarini yaratadi, innovats
iyalarni joriy qiladi va shu orqali
iqtisodiy salohiyatini oshirib, ijtimoiy-iqtisodiy nufuzini yaxshilab boradi.
Hududning agrosanoatini klasterlashtirish ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishda muhim rol
o‘ynaydi, chunki bu jarayon bir qator omillarni birlashtirib, sinergetik ta’sir yaratadi. Hozirgi
zamonaviy ilmiy yondoshuvlarga tayanilsa, nazarda tutilayotgan omillarni hududning xususiy
va umumiy iqtisodiy-
ijtimoiy imdjidan kelib chiqib tizimlashtirish mumkin bo‘ladi. Hususan,
Qashqadaryo viloyatining ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish tendensiyasida har ikki holat mavjud
bo‘lib, o‘ziga xosligida asosiy jihat hudud YaHM tarkibida qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarish
hajmining salmoqli hissasi borligi, ya’ni Respublika va uning tarkibiy hududlariga nisbatan eng
katta ulushga egaligidir. Bu esa mintaqa agrosanoatning, agrosanoat tizimida olib borilayotgan
islohotlarning ahamiyatlilik darajasini oshishiga olib kelgan.
Muammoning qo‘yilishi.
Mamlakatimizda klasterlashtirish amaliyoti, agrosanoatni
klaster usuli yordamida rivojlantirish jahon tajribasidan kelib chiqib, mintaqalarning iqtisodiy-
ijtimoiy potensialini, iqtisodiy-ijtimoiy rivojlanish tendensiyasini, amalga oshirish
mexanizmlarining xususiyatlarini inobatga olgan holda yondashilgan keng ko‘lamli
jarayonlarini bajarishga erishish.
Adabiyotlar sharhi.
Agrosanoat majmuasini rivojlantirish axolining turmush darajasini oshrishning asosiy
omillaridan biridir. Shu sababli mamlakat agrosanoat majmuasining rivojlanishga O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti va hukumati tomonidan doimiy e’tibor berilib kelinmoqda (Qaror
2015; Qaror, 2021).
Ilmiy nuqtaiy nazardan faoliyat sifatida, jarayon sifatida, omil sifatida va boshqa
xususiyatiga ko‘ra ta’riflash mumkin. Agrosanoatni klasterlashtirish negizida hududlarni
ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlantirishga bergan ta’riflari keng manbalarda keltirilgan bo‘lib,
tadqiqotchilar ilmiy ishlarida ulardan foydal
anishadi (Jo‘rayev va boshq.,
2023; Raximov va
boshq., 2021).
Mintaqada agrosanoatni klasterlashtirish negizida hududlarni ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlantirish korxonalarida ishlab chiqarish jarayonlarini rivojlantirishni modellashtirish va
prognozlash, ishla
b chiqarishni ko‘p mezonli optimallashtirish, sanoatning hududiy rivojlanishi
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, noyabr
www.e-itt.uz
23
va uning ko‘p omilli empirik modellarini tasniflash masalalari kinlarning ilmiy izlanishlaridan
keng joy egallagan (Jo‘rayev va boshq., 2023; Ochilov va boshq., 2020).
Mintaqaning innovasion salohiyatga egaligi savdo xizmatlarini innovasion rivojlantirish
uchun zaruriy va yetarli imkoniyatlarning darvozasi ekanligini ta’kidlaydi (Jo‘rayev, 2021;
Mukhitdinov va boshq., 2021).
Hudud agrosanoatni klasterlashtirish negizida hududlarni ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlantirish xaridor psixologiyasiga ta’sir etish motivlarini tadqiq etgan ishlarida
agrosanoatni klasterlashtirish tizimini optimal tashkil etish murakkablik jihatlarini
modellashtirish usullari yordamida sodda ob’yekt sifatida o‘rganish g‘oyasini ilgari surib,
xususan modellashtirish jarayonida trend modellarning qo‘llanilish mezonlarini zaruriy hodisa
sifatida baholashadi (Jo‘rayev, 2021).
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Umuman olganda barcha subklaster a’zolari tarmoq holatida mu
ayyan mintaqa
agrosanoatini subklaster usuli yordamida
mamlakat miqyosida hududlarga ko‘ra
klasterlashtirish natijasida rivojlanuvchi iqtisodiy sektorlar, ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni
turlicha talqin qilish mumkin. Biroq umumiy holda, shuningdek, asosiylik maqomiga ega
omillarni tasniflash muximdir. Shunday omillar sifatida bizning holda hudud ijtimoiy-iqtisodiy
muxitidan kelib chiqib bandlikni ta’minlash, qishloq xo‘jaligini modernizatsiya qilish, mahalliy
resusrslardan foydalanish jarayonlarini optimallashtirish, hududning har bir tarkibiy
osthududlarini rivojlantirish, innovatsion rivojlanish omillarini rag‘batlantirish kabi asosiy
masalalarga e’tibor qaratildi.
Maqolamizda biz
taklif
etayotgan
agrosanoat
korxonalarini
hududlararo
subklasterlashtirish asosida riivojlantirish mehanizmi turli hududlardagi tarqoq shakllangan,
daromad olishga yunaltirgan faoliyat yurituvchi turli ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish
korxonalar (xo‘jalik yurutuvchi subyektlar) ni birlashtirgan holda, makon
va zamon jihatdan
farqlanuvchi harakatini 1)xizmat kko‘rsatish 2) qayta ishlash, 3) bozorga chiqarish
komponentlarini tizimlashtirgan harakatga aylantirib beradi.
Mintaqa agrosanoati hududlararo klasterlashtirish faoliyat yuritayotgan agrosanoat
korxonal
arini ko‘p tarmoqli klasterlar tipiga o‘tkazish bilan jadal rivojlanish bosqichiga olib
chiqish mumkin. Xususan, qishloq xo‘jaligi tizimidagi agrosanoat klasterining tarkibiy
subklasterlarini shakllanishi uning harakat yo‘nalishining kengayishini ta’minlay
di.
Shuningdek, klasterlar a’zolariga o‘zaro bilimlarni almashishga imkon beradi, bu esa
qishloq xo‘jaligini modernizatsiya qilishning asosiy manbasi hisoblanadi. Malakali kadrlarni
tayyorlash
–
bu agrosanoat klasterlarining rivojlanish yunalishlaridan biri hisoblanadi.
Agrasanoatni klasterlashtirish amaliyoti hududlarda infratuzilmani, agroturizmni va
ijtimoiy sohani rivojlantirishning muxim omiliga aylandi deyish mumkin.
Qashqadaryo viloyatida to‘qiimachilik g‘allachilik va meva sabzavotchikga ixtisoslashgan
agroklasterlar tarmog‘ini chorvachilik maxsulotlarini iishlab chiqaruvchi,, baliiq yetishtirish,
parradachilik ishlab chiqarishi va dorivor o‘simliklar yetishtiruvchilar a’zoligiga subklasterlar
bilan kengaytirishning mexanizmi fermer xo‘jaligi, yordamchi dehqon xo‘jaliklari, uy xo‘jaliklari
va qiishloq xo‘jaligi faoliyati bilan shug‘ullanuvchi korxonalarni qamrab oladi Klasterlar
transport, energiya va boshqa infratuzilmalarni rivojlantirishga investitsiyalar jalb qilish
mexanizmiga aylandi. Agrosanoatni klasterlashtirish qishloq xo‘jaligi rivoji bilan chambarchas
bog‘liq oziq
-
ovqat xavfsizligi muammolariga yechim topishda ma’lum bir ustuvorliklarga ega
deb baholaymiz.
Agroklasterlarda mazkur jarayonlarni quyidagicha talqin etish mumkin.
Gorizantal integratsiya jarayonida:
-
bir turdagi qishloq xo‘jaligi ekinlarni yetishtiradigan fermer xo‘jaliklarini birlashtirish.
Bunda xususan, g‘alla yetishtiradigan fermer xo‘jalik
lari birgalikda ishlab chiqarish va
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, noyabr
www.e-itt.uz
24
marketing strategiyasini ishlab chiqishi, xom ashyo ta’minotini birlashtirishi va qulay
marketing koridorlarini yaratish imkoniyatlarini kengaytiradi;
-
bir turdagi mahsulotni qayta ishlash bilan shug‘ullanuvchi korxonal
arni birlashtirish.
Xususan, sutni qayta ishlash faoliyatini yurituvchi korxonalar birgalikda xom ashyo ta’minotini
tashkil qilishi, ishlab chiqarish jarayonlarini muvofiqlashtirishi va marketing xarajatlarini
kamaytirishi mumkin bo‘ladi.
Vertikal integratsiya jarayonida:
-
fermer xo‘jaliklarini qayta ishlash korxonalari bilan birlashtirish. Xususan, g‘alla
mahsulotini ishlab chiqaruvchi fermer xo‘jaliklari o‘z mahsulotlarini qayta ishlash faoliyati
bilan shug‘ullanuvchi un zavodlari bilan, paxta yetishtirganda to‘qimachilik korxonalari bilan
birlashishi xom ashyo ta’minotini nazorat qilishi va ishlab chiqarish jarayonlarini
optimallashtirishiga olib keladi.
-
qayta ishlash korxonalarini marketing va sotish bilan shug‘ullanuvchi korxonalar bilan
birlashtiris
h. Xususan chorvachilik tarmog‘ida sutni qayta ishlash bilan shug‘ullanuvchi
korxonalar o‘z mahsulotlarini sotuvchi korxonalar, jumladan do‘konlar, supermarketlar bilan
birlashishi, marketing xarajatlarini kamaytirishi va iste’molchilarga to‘g‘ridan
-
to‘g‘r
i xizmat
ko‘rsatish imkonini beradi.
Yuqoridagilarga asoslangan holda tadqiqotimiz jarayonida subklasterlar asosida
rivojlanuvchi agrosanoat klasterlarining mintaqa iqtisodiy potensialiga ta’sir etish
mexanizmining takomillashgan variant taklif etildi.
U
shbu ta’sir etish mexanizmini uchun jihatiga ko‘ra tarmoqlash mumkin bo‘ladi:
1). subklasterga nisbatan. Bunda quyidagi amaliy natijalarga erishiladi:
-
subklaster a’zolari asosiy klaster imtiyozlaridan foydalanish.
Agroklasterlarni rivojlantirish va raqob
atbardoshligini oshirish yo‘nalishida hukumat
tomonidan yaratilayotgan imkoniyatlar (subsidyalar, imtiyozli kredit dasturlar, tashqi savdo
tizimidagi qo‘layliklar va boshqalar) bilvosita subklaster a’zolariga ham tegishli bo‘lib qoladi.
-
subklaster a’zolarining asosiy klaster a’zolari bilan to‘g‘ridan
-
to‘g‘ri integratsiyasini
ta’minlash. Subklaster azolari asosiy klasterning gorizantal integratsiya asosda birikkan
a’zolari bilan vertikal integratsiyalashuvi natijasida biznesni rivojlantirish rejalarini
tuzishi,
shartnomalarni rasmiylashtirishi, resusrs almashishi, axborot ta’minotini yaxshilashi, parallel
rivojlanish imkoniyatlariga ega bo‘ladi;
2) mintaqa iqtisodiyotiga nisbatan. Bunda quyidagi amaliy natijalarga erishiladi:
- oziq-
ovqat ta’minoti va
ishlab chiqarish xavfsizligini oshrish. Mintaqa agrosanoat
klasterlarini subklasterli rivojlantirish tarmoqda hosildorlik va mahsuldorlikning ortishini
ta’minlaydi, ishlab chiqarish (xizmat ko‘rsatish) sifatni va hajmini oshiradi. Subtarmoqli
agrosanoat klasterlari mahsulotni qayta ishlash va saqlash texnologiyasini kuchaytirish
siyosatini qo‘llab
-quvvatlaydi. Mahsulotni sifatli saqlash, qayta ishlashni joriy qilish va
kengaytirish oziq-
ovqat ta’minoti va ishlab chiqarish xavfsizligini oshrishga xizmat qila
di;
- aholi turmush tarzini yaxshilash, real daromadni oshirish. Subtarmoqli agrosanoat
klasterlari mintaqa infratuzilmasini, xususan, ijtimoiy obyektlarni qurish, ta’mirlash, ishga
tushirish, yo‘lsozlikni rag‘batlantirish, hududni obodonlashtirishni moliy
alashtiradi. Ichki
bozorni rivojalantiradi. Salohiyatli kadrlarni yetishtiradi va ularni moddiy ta’minotini
yaxshilaydi. Provardida mazkur amaliyot natijasi aholi turmush tarzini yaxshilash, real
daromadini oshirishga olib keladi;
Agrosanoat klasteri subklasterlar asosida rivojlanish mexanizmining eng asosiy amaliy
natijalaridan biri
–bu uning hududlararo faoliyatining yo‘lga qo‘yilganligidir. Hududlararo
faoliyatining keng imkoniyatlari mavjud bo‘lib, territorial cheklanishlarni yumshatish, tovar
brendini shakllantirishni osonlashtirish, tashqi aloqalarga kirishishni va mahsulot (xizmatlar)
bozorini kengaytirish shular jumlasidandir. Bazis klaster ko‘p funksiyali bo‘lishi uning korxona
sifatida takomillashuvini anglatadi. Subklasterli tarmoqlanish ko‘p funks
iyalikni talab etadi
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, noyabr
www.e-itt.uz
25
-
hududda qayta ishlash korxonalari faoliyatini yo‘lga qo‘yishni kengaytirish, ya’ni meva
-
sabzavotlarni konservalash, sutni qayta ishlash, donni qayta ishlash, go‘sht mahsulotlarini
qayta ishlash, ikkilamchi xom-ashyolarni qayta ishlash korxonlarini texnik, texnologik
ta’minotini intensiv amalga oshirish, malakalali fkadrlarni rag‘batlantirish, sohaga
investetsiyalarni jalb qilish, innovatsiyalarni joriy etishni moliyalashtirish ko‘p funksiyali
agroklasterlarning salohiyatidan kelib chi
qib amalga oshirish mumkin bo‘lgan iqtisodiy
voqeylikdir. Mazkur holatda tarmoqda qo‘shilgan qiymat oshadi;
- yangi turdagi, yangi dizaindagi, yangi nomdagi mahsulotlar yaratish agrosanoat
klasterlarining tadqiqot va rivojlantirish loyihalarini amalga oshirish funksiyasi bilan
bog‘liqdir. Bunda, ularning organik mahsulotlar, qo‘shilgan qiymatli mahsulotlar, qayta
ishlangan oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarish va ularning bozorini shakllantirish
tajribalariga tayanish mumkin bo‘ladi.
- mahsulotlarni diversifikatsiya qilish imkoniyati agrosanoat klasterlarining bir vaqtning
o‘zida ko‘p xillik mahsulotlarni ishlab chiqarish funksionalligi va ishlab chiqarish quvvatining
keng ko‘lamli ekanligidir.
Umumiy holda agrosanoat subklasterlari qishloq xo‘jaligida qo‘shilgan qiymatni
yaratishga hududiy maqomdagi ishlab chiqarish drayverlaridir. Haqiqatan, ular qayta ishlashni
rivojlantirish, bozorga kirishni osonlashtirish, innovatsiyalarni joriy qilish, kadrlarni
tayyorlash, investitsiyalarni jalb qilish salohiyatiga egadirlar.
Xulosa va takliflar.
Agrosanoat korxonalarini hududlararo subklasterlashtirish asosida rivojlantirish mutloq
tizimli yondoshuv asosida yuzaga chiqadi. Bunda asoiy klaster strategik manba sifatida ko‘p
funksional harakatni amalga oshiradi. Jumladan, bir chiziqli subklasterlararo resusrs
almashinuvini ta’minlaydi, axborotlashuv diapazonini kengaytiradi, subklaster a’zolarining
faoliyatini rivojlantiradi, yangi ish o‘rinlarini yaratadi, innovatsiyalarni joriy qiladi va shu orqali
iqtisodiy salohiyatini oshirib, ijtimoiy-iqtisodiy nufuzini yaxshilab boradi. Kompleks
shakllangan, tizimli faoliyat olib boruvchi, o‘zini
-
o‘zi rivojalantiruvchi va takomillashtiruvchi
iqtisodiy obyektga hamda bir vaqtning o‘zida xom ashyo ta’minotidan bozorgacha bo‘lgan
zanjir faoliyatiga ega xo‘jalik yurituvchi subyektga aylanadi.
Haqiqatan klasterlar a’zolariga resurslarni birlashtirishga imkon beradi, bu esa
samaradorlikni oshiradi va xarajatlarni kamaytiradi. Mahalliy xom ashyodan foydalanishni
rag‘batlantiradi, bu esa mahalliy iqtisodiyotning rivojlanishiga sabab bo‘ladi. Agrosanoat
klasterlarini subklasterlar asosida rivojlantirishda jarayonning nozik xususiyatlarini doimiy
nazorat qilish, jumladan, faoliyati kengaytirilgan subyekt mahsulot (xizmatlar) bozorida
a’zolarining o‘rnini egallash tamoilida emas, balki a’zolar funksiyalarini o‘zlashtirish va ijroda
ularning manfaatlarini hisobga olgan holda xarakatni tashkil etishi, ya’ni a’zolarning bozorga
kirishini bitta kompleks tizim asosida ososnlashtirishi zarur. Ushbu tamoil va mezon
yiriklashgan klastr korxonasining monopollashuv darajasini cheklaydi va sog‘lom raqobat
muxitini yaratishdagi xissasini ta’minlaydi.
Adabiyotlar/Литература/Reference:
Jo‘rayev F. (2021) Qishloq xo‘jalik
mahsulotlari ishlab chiqarishni rivojlantirishning
istiqboldagi muammolari va ularni ekonometrik modellashtirish //Iqtisodiyot va taʼlim. –
№. 4. –
S. 377-385.
Jo‘rayev F. D. (2021) Qishloq xo‘jalik mahsulotlari ishlab chiqarishni qisqa muddatli
prognozlashtirish //Innovatsion texnologiyalar.
–
№. 2 (42). –
S. 92-95.
Jo‘rayev, F. D., Ochilov, M. A., Rakhimov, A. M., & Doliyev, S. Q. (2023). Algorithms for
improving models of optimal control for multi-parametric technological processes based on
artificial intelligence. In E3S Web of Conferences (Vol. 460, p. 04013). EDP Sciences.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, noyabr
www.e-itt.uz
26
Mukhitdinov, Kh S., and F. D. Juraev. (2021) "Methods of Macroeconomic Modeling."
International Journal of Trend in Scientific Research and Development (IJTSRD), e-ISSN: 2456-
6470.
Ochilov, M. A., Juraev, F. D., Maxmatqulov, G. X., & Rahimov, A. M. (2020). Analysis of
important factors in checking the optimality of an indeterminate adjuster in a closed system.
Journal of Critical Review, 7(15), 1679-1684.
Qaror (2015) О’zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеntining 2015 yil 29 dеkаbrdаgi “2016
-2020
yillаr dаvridа qishlоq xо’jаligini yаnаdа islоh qilish vа rivоjlаntirish chоrа
-
tаdbirlаri tо’g‘risidа”gi
PQ-2460-
sоnli Qаrоri.
Qaror (2021) О’zbеkistоn Rеspublikаsi Vаzirlаr Mаhkаmаsining 2021
-yil 24-
iyuldаgi
№458
-
sоn
-
Qishlоq xо’jаligi birlаshmаlаrining а’zоlаri, mеvа
-
sаbzаvоt klаstеrlаri ishtirоkchilаri
vа tаdbirkоrlik subyеktlаrigа mаhаlliy shаrоitdа yеtishtirilgаn intеnsiv kо’chаtlаr (pаkаnа vа
yаrim pаkаnа) xо’rаki, kishmishbоp vа sаnоаtbоp tоk kо’chаtlаri hаmdа pаyvаndtаglаrni sоtib
оlish xаrаjаtlаrining bir qismini qоplаsh uchun subsidiyа аjrаtish tо’g‘risidаgi nizоmni tаsdiqlаsh
hаqidаgi Qаrоri.
Рахимов, А.Н., Махматкулов, Г.К., и Рахимов, А.М. (2021). Построение
эконометрических моделей развития сферы услуг для населения региона и их
прогнозирование. Американский журнал прикладных наук , 3 (02), 21–
48.
