Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, iyun
www.e-itt.uz
9
IQTISODIYOTNI RAQAMLASHTIRISH SHAROITIDA KLASTERLASHNING
SEGMENTLARARO BIZNES MODELI
Abdullayev Olimjon G’ayratovich
Iqtisodiyot va pedagogika universiteti
ORCID: 0009-0004-8580-5859
Annotatsiya.
Maqolada raqamli iqtisodiyot sharoitida viloyat tumanlarini klasterlashning
biznes asoslari ko‘rib
chiqilgan. Raqamlashning iqtisodiy kl
asterlashga ta’siri tufayli qo‘sh
ma
biznes samaradorligini oshirishning mumkin bo‘lgan yo‘nalishlari nazariy jihatdan yo
ritilgan.
Klasterlash doirasida amalga oshir
iladigan qo‘shma biznes samaradorligini oshirish uchun barcha
mumkin bo‘lgan yo‘nalishlarning dastlabki to‘plamini yaratish algoritmi bosqichlarga bo‘lib
o‘rganilgan. Samarali qo‘shma biznesni qurish uchun qo‘shi
mcha tala
blar keltirib o‘tilgan.
Kalit so‘zl
ar:
b
iznes model, model, baholash, elektron baza, qo‘shma biznes, raqamlashtirish
iqtisodiy klasterlash, intrasegment, bank segmenti, iqtisodiy klasterlash.
МЕЖСЕГМЕНТАЛЬНАЯ БИЗНЕС
-
МОДЕЛЬ КЛАСТЕРИЗАЦИИ
В ЦИФРОВОЙ ЭКОНОМИКЕ
Абдуллаев Олимжон Гайратович
Университет экономики и педагогики
Аннотация
.
В статье рассматриваются бизнес
-
принципы региональной
кластеризации районов в условиях цифровой экономики. Благодаря влиянию цифровизации
на экономическую кластеризацию теоретически освещены возможные направления
повышения эффективности совместного бизнеса. Поэтапно изучается алгоритм
создания исходного набора всех возможных маршрутов повышения эффективности
совместного бизнеса, осуществляемого в рамках кластеризации. Упоминаются
дополнительные требования для построения эффективного совместного бизнеса.
Ключевые слова:
бизнес
-
модель, модель, оценка, электронная база данных,
совместный
бизнес, цифровизация, экономическая кластеризация, внутрисегментный,
банковский сегмент, экономическая кластеризация.
SEGMENTAL BUSINESS MODEL OF CLUSTERING IN THE DIGITALIZED ECONOMY
Abdullayev Olimjon Gayratovich
University of Economics and Pedagogy
Abstract.
The article examines the business principles of regional district clustering in the
context of the digital economy. Due to the impact of digitalization on economic clustering, the
possible directions of increasing the efficiency of joint business are theoretically illuminated. The
algorithm for creating an initial set of all possible routes to increase the efficiency of joint business
carried out within the framework of clustering is studied in stages. Additional requirements for
building an effective joint business are mentioned.
Keywords:
business model, model, assessment, electronic database, joint business,
digitalization, economic clustering, intrasegment, banking segment, economic clustering.
UO
‘
K: 330.33
VI SON
—
IYUN, 2024
9-16
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, iyun
www.e-itt.uz
10
Kirish.
Klasterlashning segmentlarga bo‘linishi
, biznes
modellarning o‘zlashtir
ilishi va
xaridorlarga maxsus xizmatlar taqdim etilishi uchun qulay platforma yaratishga imkon beradi.
Bu, klasterdagi har bir segmentga aloqador bo‘lgan shaxslar uchun maxsus foydalanish
imkoniyatlarini o’z ichiga oladi. Se
gmentlarg
a bo‘linish, klasterlas
hning eng muhim qismlaridan
biri hisoblanadi, chunki bu, bizneslar va sohalarning aloqalarini kuchaytiradi va ularning
o‘zlariga xos xizmatlarni qo‘llab
-quvvatlash imkonini yaratadi.
Adolat uchun shuni ta’kidlash kerakki, ax
ir ko
‘
pchilik tadqiqotchilar va amaliyotchilar
ushbu tushunchaning ta’rifiga qo‘
shma korxona va
iste’molchi o‘
rtasidagi aloqani
mustahkamlash talabini (shartini) qo
‘
shishadi.
Klasterlashning segmentlarga bo‘linishining muhim qismlari segmentlarni identifik
atsiya
qilish orqali klasterdagi
sub’ektlarni turli segmentlarga bo‘lib, ularning o‘zlariga xos
xizmatlarni
taqdim etish mumkin. Ma
salan, texnologiyalar sohasida faoliyat ko‘rsatuvchi bizneslar, ishlab
chiqarish korxonalarining segmenti, distributsiya tizimlari va boshqalar. Segmentlarga maxsus
xizmatlarni taqdim etadi va har bir segment uchun maxsu
s xizmatlar, o‘zlashtirilgan
platfor
malar, ta’lim kurslari, aloqa tarmoqlari, mahsulotlarni ishlab chiqarish va boshqa
texnologik yechimlardan iborat bo‘ladi.
Segmentlarga maxsus xizmatlar taq
dim etish uchun klasterlar egalari, o‘zaro ishonch,
ko‘maklashish va qo‘llab
-quvvatlash takliflarini beradi. Bu, birlikda yaratilgan xizmatlar va
imkoniyatlar uchun hamkorlik va integratsiyani o‘z ichiga oladi. Har bir segme
ntga maxsus
marketing va reklama strategiyalari ishlab chiqiladi. Bu esa segmentlarga mahsulot yoki
xizmatlar taqdim etish, ularni
jalb qilish va ularning zararlarini ta’kidlash uchun mo‘ljallangan
reklama va kommunikatsiya vositalarini o‘z ichiga oladi. S
egmentlarning faoliyatini baholash va
o‘zgarishlarni kuzatish, klasterlashning muvaffaqiyatini o‘rganishda muhim ahamiyatga ega
bo‘
lib, klasterlar uchun strategik qarorlarni qabul qilish va keyingi harakatni belgilash imkonini
beradi.
Adabiyotlar sharhi.
Iqtisodiy jarayonida raqamlasht
irish yuzasidan bir qancha olimlar o’z fikrlarini
bildirishgan.
“Raqamli iqtisodiyot” atamasi birin
chi marta 1994 yilda Kanadalik iqtisodchi Don
Tapskottning tomonidan ishlatilgan. Muallif o’z ishida raqamlashtirishning iqti
sodiyo
tga ta’siri
haqida gapirgan. U klasterlashning segmentlararo biznes modeli xarajatlarini kamaytirish va
biznes yuritishning m
utlaqo yangi biznes modellarining paydo bo’lishini raqamlashtirishning
asosiy afzalliklardan biri deb hisoblagan.
Plotnikovning (2018) tadqiqotlarida raqamlashtirish bu "Klasterlashning segmentlararo
biznes modelini rivojlantirishning zamonaviy bosqichi b
o‘lib, iqtisodiyotni axborot yaratish,
qayta ishlash, uzatish, saqlash va vizualizatsiya qilish uchun raqamli texnologiyalardan keng
ko‘lamda foydalanish bil
an tavsiflanuvchi yangi qurilma va dasturiy taominotning birlashmasi
bilan tavsiflanadi” deb ta’rif
bergan. Bundan tashqari u klasterlashlar raqamli texnologiyalardan
foydalanganda erishadigan yutuqlari biri bu bizga nafaqat ishlab chiqarishni optimallashtirish,
balki sifat, ekologik xavfsizlik, biznesning yangi imkoniyatlarini yaratish va hokazolarni samarali
va har tomonlama hal qilish imkonini beradi.
2001 yilda Tomas Mesenburg raqamli iqtisodiyotning 5 ta komponentini aniqroq tuzib
chiqdi va aniqladi,
uning fikricha, ularni statistik baholash va o‘lchash mumkin:
- klasterlarning elektron infratuzil
masi, jumladan, dasturiy ta’minot va kompyuterlar;
- elektron tijorat;
- iqtisodiyotni raqamlashtirish texnologiy
alarni qo‘
l
lash orqali an’anaviy tarmoqlar
qiymatini oshirish;
- raqamli iqtisodiyot ishchi kuchi qiymatin
ing an’anaviyga nisbatan farqi;
- r
aqamli iqtisodiyot mahsulotlari va xizmatlarining qo‘shilgan qiymatining o‘zgarishi
(
Бойко
, 2017).
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, iyun
www.e-itt.uz
11
Brynjolfsson va Kahinlar tomonidan iqtisodiyotni raqamlashtirish masalalari ilk marotaba
1990 yillarning o‘rtalarida muhokama mavzusi sifatida targ‘ib qilinib, ilk ta’riflar keltirilib,
mazkur ta’riflarda klasterlash va iste’molchilarni virtu
al dunyoda uchrashtiruvchi vosita sifatida
e’tirof etildi
(2012).
Iqtisodiyotni raqamlashtirishni rivojlanishi bilan klasterlarni biznes modellari doimiy
ravishda o‘zgarib turadi. Shuning uchun ko‘pgina mualliflar raqamlashtirish ta’rifini turlicha
izohla
ydilar. Masalan, Aleksandr Kutsman raqamli iqtisodiyotni “klasterla
sh segmentini beznes
modeli orqali moddiy mahsulotlar va xizmatlarni ishlab chiqarishda resurslarni aniqlash,
saqlash, qayta ishlash uchun raqamli texnologiyalardan faol foydalanish asosida axborot va
bilimlarning ustuvor roli bilan tavsiflangan zamonaviy
iqtisodiyot turi sifatida tavsiflanadi.”.
Aksanov R. K. raqamli iqtisodiyot elektron mahsulotlar va elektron tijorat xizmatlarini ishlab
chiqarishga asoslanganligini ta’kidlaydi. Elektron t
ijorat ostida Aksanov R.K. klasterlashning
segmentning elektron harakati, elektron mahsulotlar, shuningdek, elektron axborot almashinuvi
jarayonini nazarda tutadi (Kitova, 2016).
Tadqiqot metodologiyasi.
Iqtisodiyotni raqamlashtirish jarayonida zamon talab va chaqiruvlaridan kelib chiqib,
mavjud muammoni hal qilish, axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish
metodologiyasini takomillashtirish yo‘nalishlarini i
shlab chiqishda, qiyosiy, tizimli, iqtisodiy va
statistik, monografik tadqiqot usulla
ri, anketa so‘rovi, guruhlash, taqqoslash, induksiya,
deduksiya, optimallashtirish usuli shuningdek, kompyuter tarmoqlari va maxsus dasturiy
paketlar bilan ishlash usullaridan foydalanildi.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Yuqori samaradorligi uni oshiris
h uchun quyidagi shartlar va yo‘nalishlarning bajarilishi
bilan bog‘liq:
•
elektron baza, shu jumladan IT, IT platformalari va ularni bog‘laydigan tarmoqlar
ta’siri ostida qo‘shma biznesni yuritish uchun shartlar va
omillarni amalga oshirishning barcha
ijobiy natijalarini olish mumkin;
o
ekotizim yaratish tashabbuskorining faoliyati bilan texnologik jihatdan bog‘liq bo‘lgan
va unga aloqador bo‘lmagan turli faoliyat sohalaridagi
xo‘jalik yurituvchi subyektlarni ixtiyoriy
asosda qo‘shma tadbirkorlikka jalb etish
mumkin;
o
ekotizimga boshqa ishtirokchilarni jalb qilishning tajovuzkor shaklini rad etish
mumkin;
o
o‘z mijozlariga taklif qilinadigan qo‘shma biznesning barcha ishtirokchila
rining
o‘zgartirilgan, birlashtirilgan va y
angi mahsulotlarini yaratish mumkin;
o
klast
er tashabbuskorining mijozga yo‘naltirilgan strategiyasini o‘zgartirish mumkin;
o
ekotizimning barcha ishtirokchilarining barcha mahsulot va xizmatlaridan foydalanish
imkoni
yatini ta’minlash mumkin.
Klasterlashni ushbu xususiyatlari raqamlashtirish sharoitida biznesni turli xil variantlarini
aniqlashga imkon berdi (1-jadval).
1-jadval
“Raqamli va axborot texnologiyalari bilan klaster tashabbuskorining dastlabki
asosiy mahsu
loti munosabatlarining tabiati”
asosida iqtisodiy tasnifi
Klasterizatsiya tashabbuskorining dastlabki asosiy
mahsulotini raqamli va axborot texnologiyalari bilan
bog’lash xarakteri
Turlari
Raqamli va axborot texnologiyalari bilan bog’liq emas
Oziq-ovqat (umumiy turdagi)
Raqamli va axborot texnologiyalaridan foydalanishga
asoslangan
Raqamli
Mustaqil raqamli mahsulot yoki axborot texnologiyasi
Axborot texnologiyalari (IT)
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, iyun
www.e-itt.uz
12
Xuddi shuningdek x
o‘
jalik yurituvchi sub
’
ektlarda iqtisodiy klasterlashning shakllanishi va
rivojlanishiga turli omillar, jumladan raqamlashtirish
–
ijtimoiy rivojlanishning zamonaviy
tendentsiyasi sezilarli darajada ta
’
sir ko
‘
rsatmoqda. Rivojlanishning asosiy bosqichlari bilan
bog
‘
liq aniq raqamlashtirish mahsulotlaridan foydalanish qo
‘
shma biznesni rivojlantirish uchun
alohida afzalliklarni beradi, bu esa uning samaradorligini oshirishning muayyan
yo
‘
nalishlarining paydo bo
‘
lishi, rivojlanishi va amalga oshirilishida namoyon bo
‘
lishi mumkin.
Raqamlashtirish iqtisodiy klasterlashning barcha parametrlariga - biznes modelining
zaruriy shartlari, omillari va xususiyatlariga ta
’
sir qiladi. Bu qo
‘
shma biznes tashabbuskori va
ishtirokchilariga raqamlashtirishning iqtisodiy ta
’
siri tufayli uning samaradorligini oshirish
yo
‘
llarini amalga oshirish orqali eng yuqori samaradorlikka erishish uchun intrasegment va
intersegmentda alohida imkoniyatlar yaratadi (2-jadval).
2-jadval
Raqamlashning iqtisodiy klasterlashga ta’siri tufayli qo‘shma biznes
samaradorligini
oshirishning mumkin bo‘lgan yo‘nalishla
ri
1
Iqtisodiy
klasterlarning
turlari
Raqamlilashtirish mahsuloti
IT
IT, IT platformalari
IT, IT platformalari va ularni
bog’laydigan tarmoqlar
Intrasegment
Qo‘shma biznes
samaradorligini
oshirishning barcha
yo‘nalishlari IT
-dan
foydalangan holda
segment ichidagi
konvergentsiya doirasida
amalga oshiriladi.
Qo‘shma biznes
samaradorligini
oshirishning barcha
yo‘nalishlari IT va undagi
IT platformalaridan
foydalangan holda
segment ichidagi
klasterlashning bir qismi
sifatida amalga oshiriladi.
Qo‘shma biznes
samaradorligini
oshirishning barcha yo‘nalishlari
IT, IT platformalari va ularni
birlashtiruvchi tarmoqlardan
foydalangan holda segment
ichidagi klasterlash doirasida
amalga oshiriladi.
Intersegment
Qo‘shma biznes
samaradorligini
oshirishning barcha
yo‘na
lishlari IT-dan
foydalangan holda
segmentlararo klasterlash
doirasida amalga
oshiriladi.
Qo‘shma biznes
samaradorligini
oshirishning barcha
yo‘nalishlari IT va undagi
IT platformalaridan
foydalangan holda
segmentlararo
klasterlashning bir qismi
sifatida amalga oshiriladi.
Qo‘shma biznes samaradorligini
oshirishning barcha yo‘nalishlari
IT, IT platformalari va ularni
birlashtiruvchi tarmoqlardan
foydalangan holda
segmentlararo klasterlash
doirasida amalga oshiriladi.
Tarmoqlararo
Qo‘shma biznes
samaradorligini
oshirishning barcha
yo‘nalishlari IT
-dan
foydalangan holda
tarmoqlararo klasterlash
doirasida amalga
oshiriladi.
Qo‘shma biznes
samaradorligini
oshirishning barcha
yo‘nalishlari IT va undagi
IT platformalaridan
foydalangan holda
tarmoqlararo klasterlash
doirasida amalga
oshiriladi.
Qo‘shma biznes samaradorligini
oshirishning barcha yo
‘nalishlari
IT, IT platformalari va ularni
birlashtiruvchi tarmoqlardan
foydalangan holda tarmoqlararo
klasterlash doirasida amalga
oshiriladi.
Intrasegment klasterlashd
a ichki segmentlarni ifodalaydi. Bu so‘z, bir sub’ekt yoki xo‘jalik
ichida mavjud bo’lgan turli bo‘limlar, boshqaruv bo‘limlari, hodimlar guruhi yoki mahsulotlar
o‘rtasidagi bo‘limchalarni klasterlashda foydalaniladi. Bu odatda sub’ekt ichidagi
foydalanuvc
hilar, xizmatlar, mahsulotlar yoki bo‘limlar o‘rtasidagi munosabatlarni belgilash
uch
un ishlatiladi. Intrasegment ma’lumotlar tashkilot ichidagi strategiyalar, operatsi
yalar va
1
Muallif tomonidan tuzilgan.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, iyun
www.e-itt.uz
13
boshqaruv qarorlarini qo‘llab
-
quvvatlashda muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Ular,
tashkilotning
ichki holatini, mahsulotlar yoki xizmatlar o‘rtasidagi munosabatlarni t
ushunishga yordam beradi
va boshqaruv qarorlarini qabul qilishda yordam beradi.
Int
ersegment klasterlashda tashqi segmentlarni ifodalaydi. Bu xo‘jalikning turli bo‘limlar,
filiallar, farqli iqtisodiy yoki geografik segmentlari o‘rtasidagi mazmunni belgilas
hda
foydalaniladi. Intersegment ma’lumotlar xo’jalik ichida bo’lgan farkli bo’limla
r yoki filiallar
o‘rtasidagi munosabatlarni belgilash uchun ishlatiladi. Intersegment ma’lumotlar tashkilotning
boshqaruvini, strategiyalarini, qo‘llab
-quvvatlash va iqtisod
iy mulkini qo‘llashda muhim
ahamiyatga ega bo‘ladi. Ular, tashkilot ichida bo‘lgan farqli bo‘limlar va filiallar o‘rtasidagi
munosabatlarni tushunishga, boshqaruv qarorlarini qabul qilishda yordam beradi.
Qo‘shma biznes xususiyatlarining ro‘yxati (oldindan
shartlar, omillar, biznes modeli) har
qanday yaqinlashuv darajasi uchun bir xil, a
mmo ularning mazmuni qo‘shma biznes amalga
oshirilayotgan iqtisodiy yaqinlashuv darajasi
ga qarab har xil bo‘ladi (intrasegment,
segmentlararo). yoki kesishuvchi. Segment ichidagi klasterlash darajasi uchun samaradorlikni
oshirish yo‘nalishlari faqat bitta
segment bilan cheklanadi -
bunda klasterlash sodir bo‘ladi.
Masalan, sug‘urta segmenti uchun ushbu yo‘nalish sug‘urta mahsulotlari yoki yangi mijozlar
-
sug‘urtalanganlar uchu
n yangi savdo kanalidan foydalanishni, bank segmenti uchun esa bank
mahsulotlarini
sotishning yangi kanalining paydo bo‘lishini va yangi mijozlarni jalb qilishni o‘z
ichiga olishi mumkin. faoliyatni boshqa bankka yaqinlashtirish orqali. Segmalar darajasida,
faoliyatga birlashtirilgan moliyaviy mahsulot. Iqtisodiy klasterlashning tarmoqlararo darajasi
uchun qo‘shma biznesning samaradorligini oshirish yo‘nalishiga misol sifatida qo‘shma
biznesning barcha mijozlariga bank mahsulotini sotishdir. Klasterlashning har qanday
darajasining zaruriy sharti faoliyatning ma’lum jihatlarining o‘xshashl
igidir -
qo‘shma biznesni
segment ichidagi darajada tashkil qilishda bir xil mahsulot (s
ug‘urta mahsuloti
-
sug‘urta
shartnomasi) va segmentlararo darajada - zaruriy shart m
ijozlar bazasining o‘xshashligi.
Yuqorida ta’kidlanganidek, raqamlashtirish klasterlash jarayonlariga alohida ta’sir
ko‘rsatadi. Bu rivojlanishning uchta asosiy bosqichida
n kelib chiqqan holda, asosiy
raqamlashtirish mahsulotlarini qo‘shma biznesda turli d
arajadagi yaqinlashuvdan foydalanish
orqali o‘zini namoyon qiladi. Shunday qilib, r
aqamlashtirishni rivojlantirishning birinchi
bosqichi alohida IT-ning yaratilishi bilan
tavsiflanadi, ikkinchi bosqichda ular bilan qo‘shimcha
ravishda IT platformalaridan foydalaniladi. Raqamlashtirishni rivojlantirishning uchinchi
bosqichida ishlab chiqilgan va joriy etilgan turli darajadagi tarmoqlar turli platformalar va
individual IT-ni birlashtirib, biznes yuritishda yagona axborot makonini shakllantirishga yordam
beradi. Bu uchinchi bosqichda raqamlashtirishning eng murakkab mahsuloti
–
IT, IT
platformalari va ularni birlashtiruvchi tarmoqlar yaratilayotganidan dalolat beradi, bu esa
bi
znes yuritishning yangi shakllarini yaratishni ta’minlaydi. Raqamlashtirishning ta’si
ri uning
asosiy mahsulotlaridan foydalanish va konvergentsiyaning asosiy parametrlariga - biznes
modelining zaruriy shartlari, omillari va parametrlariga ta’siri orqali namoyon bo’ladi.
Raqamlashtirishning barcha yo‘nalishlarini amalga oshirish (jalb etish
) uchun raqamlashtirish
mahsulotlarining istalgan darajadagi iqtisodiy konvergentsiyaning barcha parametrlariga
–
shartlar, omillar va biznes modelining o’ziga ijobiy ta’sirini ta’minlash zarur.
Biznes samaradorligini oshirishga misol klasterlashning turli darajalarida - IT va IT
platformalarida qo‘llaniladigan raqamlashtirish mahsulotining zaruriy shartlarga ta’siri tufayli
biznes samaradorligini oshirish mumkin (3-jadval).
Bir xil raqamlashtirish mahsulotidan foydalanilgan taqdirda shartlarning turli mazmuni
(mazmuni) uning klasterlashga turlicha ta’sir ko’rsatishiga olib keladi va shunga mos ravishda
qo‘shma biznes tashabbuskori va ishtirokchilari samaradorligini oshirish
ga
boshqacha ta’sir
qiladi. Jadvalda keltirilgan ma’lumotlar IT va IT platformalari k
abi raqamlashtirish
mahsulotining zaruriy shartlari mazmuniga ta’sir qilish orqali qo‘shma biznes samaradorligini
oshirish imkoniyatlarini ko‘rsatadi. Yuqoridagi misollar
sh
uni ko‘rsatadiki, ushbu mahsulotni
yuqori darajadagi klasterlashga qo‘llash qo‘shma
biznes samaradorligini oshirish uchun keng
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, iyun
www.e-itt.uz
14
imkoniyatlarga olib keladi. O‘z navbatida, raqamlashtirish mahsulotining murakkabligi bu
imkoniyatlarning yanada kengayishiga olib keladi.
3-jadval
Klasterlashni IT va platformalar misolida qo’shma biznes samar
adorligini
oshirishning mumkin bo’lgan variantlari
Daraja
Binoning mazmuni va
uni amalga oshirish
qo’shma biznes
Ta’sir natijasi
Intrasegment
(tashabbuskor va
shtirokchilar-
sug‘urta
kompaniyalari)
Klaster ishtirokchilari
uchun bir xil mijozlar
bazasi (mijozlar
sug‘urta
kompaniyalari).
Qo‘shma biznesda mijoz
asos mijoz
ma’lumotlariga ko‘ra
shakllantiriladi
Qo‘shma biznesning barcha ishtirokchil
ari
tomonidan qo‘shma biznes
tarkibiga kiruvchi
barcha sug‘urta kompaniyalari mijozlari
to‘g‘risidagi umumiy ma’lu
motlar bazasidan
foydalanish sug‘urta shartnomalarini
mijozlarning kengaytirilgan guruhiga sotish
imkonini beradi, bu esa sug‘urta mahsulotlar
ini
sotish hajmini oshiradi va natijalarni yaxshilaydi.
Qo‘shma biznes va umuman sug‘urta sanoati
ishtirokchilarining moliyaviy-
xo‘jalik faoliyati.
Intersegment
(tashabbuschi - bank,
ishtirokchi -
sug‘urta
kompaniyasi)
Mijozlar bazasining
o‘xshashligi (ba
nk
mijozlari va sug‘urta
kompaniyasi).
Qo‘shma biznesda mijoz
asos mijoz
ma’lumotlariga ko‘ra
shakllantiriladi
Qo‘
shma biznesning barcha ishtirokchilari
tomonidan qo‘shma biznes tarkibiga kiruvchi
bank va sug‘urta kompaniyasi mijozlarining
umumiy ma’lumotlar bazasidan foydalanish bank
,
sug‘urta va konvergent bank va sug‘urta
mahsulotlarini mijozlarning kengaytirilgan
guruhiga sotish imkonini beradi. Ularning sotish
hajmini oshirish va moliyaviy-iqtisodiy natijalarni
yaxshilash tadbirlar ishtirokchilar
qo‘shma biznes, shuningdek, moliya
sektorining
sug‘urta va bank segmentlari.
Xo‘jalik yurituvchi sub
yektlararo iqtisodiy klasterlash doirasida amalga oshirilayotgan
qoʻshma biznes uchun ushbu kompleks raqamlashtirish mahsulotidan foydalanish
quyidagilarga imkon beradi:
•
qo‘shma biznesda g‘alaba qozonish tamoyilini amalga oshirish va shuning uchun boshqa
ishtirokchilarni q
o‘shma biznesga jalb qilishning agressiv shaklidan voz kechish;
•
tarmoqlararo klasterlash doirasida qo‘shma biznesni amalga oshirishga mos keladigan,
klaster tashabbuskorin
ing biznesiga texnologik jihatdan bog‘liq bo‘lgan va unga aloqador
bo
‘lmagan turli xil xo‘jalik yurituvchi subyektlarni ixtiyoriy ravishda qo‘shma tadbirkorlikka jalb
qilish;
•
mijozlarga taklif qilinadigan qo‘shma biznesning barcha ishtirokchilarining
o‘zga
rtirilgan, birlashtirilgan va yangi mahsulotlarini yaratish;
•
kompaniyaning har qanday boshqa strategiyasining asosiy elementi sifatida klaster
tashabbuskorining mijozga yo‘naltirilgan strategiyasini o‘zgartirish;
•
mijozga qo‘shma biznesning barcha ishtirokc
hilarining keng mahsulot va xizmatlaridan
foydalanish imkoniyatini taqdim etish.
Klas
terlash jarayonlariga mumkin bo‘lgan ta’sirini tahlil qilish
- shartlari, omillar va biznes
modeli, qo‘shma biznes samaradorligini oshirishning mumkin bo‘lgan usullari ro‘
yxatini
belgilaydi. Qo‘shma biznes samaradorligini oshirishning mumkin bo‘lgan yo‘nalishlari ro‘yxatini
aniqlashda quyidagilarni ham hisobga olish kerak.
Klasterlash va raqamlashtirish mahsulotlari darajasining mustaqil va birgalikdagi ta’siri
nafaqat ijob
iy, balki ma’lum salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Shu sababli, qo‘shma biznes
samaradorligini oshirish uchun mumkin bo‘lgan yo‘nalishlarning to‘liq ro‘yxatini shakllantirish
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, iyun
www.e-itt.uz
15
quyidagi ishlarni oldindan amalga oshirishni o‘z ichiga oladi:
•
klasterlash
darajasining o‘ziga xos xususiyatlari va ma’lum bir raqamli
mahsulotdan
foydalanish,
shu jumladan tegishli shartlar, omillar va biznes tashkilotining o‘zi mazmuni bilan
bog‘liq holda samaradorlikni oshirish uchun barcha potentsial imkoniyatlarni aniqlash;
•
qo‘shma biznes samaradorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan
raqamlashtir
ish ta’sirining mumkin bo‘lgan salbiy oqibatlarini aniqlash;
•
yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan salbiy oqibatlarni kamaytirishga qaratilgan boshqaruv
qarorlarini ishlab chiqish;
•
qo‘shma biznesning mumkin bo‘lgan haqiqiy natijasini baholash, ya’ni raqamlashtiris
h
ta’sirining mumkin bo‘lgan ijobiy oqibatlari tufayli uning samaradorligi oshishini, mumkin
bo‘lgan salbiy oqibatlar tufayli samaradorlikning pasayishi bilan solishtirish
.
Ushbu tahlil natijasi qo‘shma biznes faoliyatining ro‘yxati
bo‘ladi, ularning rivoj
lanishi
uning samaradorligini oshiradi. Klasterlash doirasida amalga oshiriladigan qo‘shma biznes
samaradorligini oshirish uchun barcha mumkin bo‘lgan yo‘nalishlarning dastlabki to’plamini
yaratish algoritmining harakatlar ketma-ket
ligi quyidagi to‘rt bosqichni o‘z ichiga oladi:
1.
Qo‘shma biznes tashkil etiladigan klasterlashning ko‘rib chiqilayotgan darajasini va
uning doirasida foydalaniladigan aniq raqamlashtirish mahsulotini aniqlashtirish;
2.
Ko‘rib chiqilayotgan klasterlash darajasi
va unda qo‘llaniladigan
o‘ziga xos
raqamlashtirish mahsuloti uchun biznes modeli parametrlarining zaruriy shartlari, omillari va
qiymatlari ro‘yxatini aniqlash;
3.
Biznes modelining zaruriy shartlari, omillari va parametrlari mazmunining
xususiyatlarini aniqlash;
4.
Qo‘shma biznes samaradorligini oshirishning barcha mumkin bo‘lgan usullari ro‘yxatini
yaratish.
Taqdim etilgan algoritm natijasida olingan dastlabki to‘plam biznes samaradorligini
oshirish
uchun aniq yo‘nalishlarni tanlash uchun ishlatiladi.
Umuman olganda, tahlil quyidagil
arni ko‘rsatdi. Klasterlash darajasi va raqamlashtirish
o‘rtasidagi o‘zaro ta’sirning xususiyatlari biznes modelining zaruriy shartlari, omillari va
parametrlarining turli
mazmuniga olib keladi, bu esa, o‘z navbatida, klaste
rlashning turli
darajalari ta’si
rida ularning mazmunini aniqlashtirishning maqsadga muvofiqligini belgilaydi.
Turli xil raqamli mahsulotlar.
Xulosa va takliflar
.
Klasterlash jarayonlari qo‘shma biznes
samaradorligiga turli yo‘llar bilan ta’sir
qilishi
mumkin, shuning uchun uning samar
adorligini oshirish uchun mumkin bo‘lgan yo‘nalishlar
ro‘yxatini shakllantirishda ushbu faktni hisobga olish kerak. Umuman olganda, raqamlashtirish
klasterlash jarayonlari
ga ham ijobiy, ham salbiy ta’sir ko‘rsatishi
mumkinligi sababli,
samaradorlikni oshir
ishning barcha mumkin bo’lgan yo‘nalishlarini aniqlashda ushbu faktni
hisobga olish kerak. Samaradorlikni oshirishning u yoki bu yo‘nalishining ijobiy ta’sirining real
haj
mi, odatda pul ko‘rinishida o‘lchanadi, samaradorlikni oshirishning ko‘rib chiqilayot
gan
yo‘nalishini joriy etish natijasida yuzaga keladigan potentsial, mumkin bo‘lgan maksimal
iqtisodiy samara o‘rtasidagi farq sifatida aniqlanishi kerak. Uni olish bilan bog‘liq xarajatlar. Shu
bilan birga, pul bir
liklarida o‘lchanadigan mumkin bo’lgan sa
lbiy oqibatlar samaradorlikni
oshirishning ko‘rib chiqilgan yo‘nalishini joriy etish xarajatlari orasida hisobga olinishi kerak,
ya’ni raqamlashtirishning mumkin bo’lgan salbiy ta’sirini hisobga olish kerak. Keyinch
alik,
qo‘shma biznes samaradorligi mezoni
ni tanlashda tashabbuskor birinchi navbatda tanlangan
samaradorlik mezoni o‘z maqsadiga erishish
-
o‘z raqobatbardoshligini oshirishni ta’minlaydimi,
degan savolni ko‘taradi. Bu shuni anglatadiki, qo‘shma biznes sam
aradorligi uchun tanlangan
mezon qanday b
o‘lishidan qat’i nazar, u qo‘shma biznesni yaratish tashabbuskorining
raqobatbardoshligini oshirish muammosini hal qilish bilan bog‘liq bo‘lishi kerak.
Samarali qo‘shma biznesni qurish uchun qo‘shimcha talablarga qu
yidagilar kiradi:
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, iyun
www.e-itt.uz
16
•
biznes samaradorligini nafaqat ijobiy, balki raqamlashtirishning iqtisodiy klasterlash
jarayonlariga mumkin bo’lgan salbiy ta’sirini ham hisobga olgan holda hisoblash kerak;
•
samaradorlikni oshirishning eng samarali usullarini izlash, unda
ma’lum bir raqamli
mahsulot qo‘llanilishi sharti bilan, ma’lum darajadagi yaqinlashuvga xos bo‘lgan barcha mumkin
bo‘lgan sohalarga asoslanishi kerak.
Yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek, biznes modelining zaruriy s
hartlari, omillari va
parametrlari mazmuni bilan belgilanadigan biznes samaradorligini oshirishning barcha mumkin
bo‘lgan yo‘nalishlari ro‘yxati ma’lum darajadagi aniq raqamlashtirish o‘tasidagi o‘zaro ta’sirning
o‘ziga xos xususiyatlari bilan bog‘liq.
A
dabiyotlar/ Литература/ Reference:
Alimova M.T. (2021) Hududiy turizm bozorining rivojlanish xususiyatlari va tendensiyalari.
Monografiya. T.: “Iqtisodiyot”, 282b., B. 126
Ergashov Y.I. (2024) “Viloyatda dehqon xo‘jaliklari faoliyatining rivojlanish mexan
izmining
statistik tahlili”, "Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil" №2 sonida 72
-82-betlar.
Brynjolfsson E and Kahin, B, eds. (2012). Understanding the Digital Economy. Massach usetts
Institute of Technology, Cambridge, MA
Kitova
O.V.
(2016),
Digital
Transformation
of
Business
http://digitaleconomy.ru/images/easyblog_articles/320/kitova.pdf
Plotnikov V.A. (2018), Proceedings of St. Petersburg State University of Economics, 4 (112),
16-24.
Raximov A.N., Ergashov Y.I. (2023)
“Dehqon xo‘jaliklari faoliyatining istiqbolli
rivojlantirishga ta'sir etuvchi omillar”,
"Экономика и социум" №3 (106)
-2 255-262-bet.
Rakhimov, A., Ravshanova, M., & Alieva, M. (2023). Econometric analysis of increasing
efficiency of industrial enterprises. In E3S Web of Conferences (Vol. 458, p. 04004). EDP Sciences.
Samanov A.A. (2020) Sanoat korxonalarida tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishning
iqtisodiy mexanizmi va zarurligi. // “Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy
-elektron
jurnali. 1-son, yanvar-fevral.
Rakhimov A.N., Makhmatkulov G.K., Rakhimov A.M. (2021) Construction Of Econometric
Models Of Development Of Services For The Population In The Region And Forecasting Them //The
American Journal of Applied sciences.
–
Т
. 3.
–
№. 02. –
С
. 15-42.
Kh.S. Mukhitdinov, A.N. Rakhimov (2020). The forecast for the development of the public
services sector. Scopus, Solid State Technology, December 2020, Vol 63, № 6.
Бойко
,
И
.
П
. (2017)
Экономика
предприятия
в
цифровую
эпоху
/
И
.
П
.
Бойко
,
М
.
А
.
Евневич
,
А
.
В
.
Колышкин
//
Российское
предпринимательство
.
Том
18,
–
№7. –
С
. 1127-1130.
