Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, mart
www.e-itt.uz
31
ISLOM BANKLARI FAOLIYATIGA OID ILMIY ADABIYOTLAR TAHLILI
Jiyanov
O‘
ktam
O‘
zbekiston xalqaro islom akademiyasi
ORCID: 0000-0001-7711-6659
Eraliyeva Nigora
O‘
zbekiston xalqaro islom akademiyasi
ORCID:
0009-0007-0139-6456
Annotatsiya.
Maqolada islom bank faoliyati, uni iqtisodiyot
o‘sishiga ta’siri, an’anaviy
banklar bilan farqlari, ishlash prinsiplariga oid adabiyotlar
o‘
rganilib, ularning natijalari bayon
etilgan.
O‘
zbekiston milliy iqtisodiyotini rivojlantirishda islom banklarini tashkil etish b
o‘
yicha
muammo va yechimlar berildi.
Kalit s
o‘
zlar:
islom moliyasi, islom banki, shariat tamoyillar, risk, moliyaviy maxsulotlar,
an’anaviy bank, samaradorlik, sherikchilik, kapital.
АНАЛИЗ НАУЧНОЙ ЛИТЕРАТУРЫ О ДЕЯТЕЛЬНОСТИ ИСЛАМСКИХ БАНКОВ
Жиянов Уктам
Международная исламская академия Узбекистана
Эралиева Нигора
Международная исламская академия Узбекистана
Аннотация
.
В статье рассмотрена литература по исламскому банкингу, его
влияние на экономический рост, его отличия от традиционных банков, а
также
принципы работы, представлены их результаты. Приведены проблемы и пути решения
создания исламских банков в развитии национальной экономики Узбекистана.
Ключевые слова:
исламские финансы, исламский банкинг, принципы шариата, риск,
финансовые продукты, традиционный банкинг, эффективность, партнерство, капитал.
ANALYSIS OF SCIENTIFIC LITERATURE ON THE ACTIVITY OF ISLAMIC BANKS
Jiyanov Uktam
International Islamic Academy of Uzbekistan
Eraliyeva Nigora
International Islamic Academy of Uzbekistan
Abstract.
The article examines the literature on Islamic banking, its impact on economic
growth, its differences with traditional banks, and the principles of operation, and their results are
presented. Problems and solutions for the establishment of Islamic banks in the development of
the national economy of Uzbekistan were given.
Keywords
:
islamic finance, Islamic banking, shariah principles, risk, financial products,
traditional banking, efficiency, partnership, capital.
UO
‘
K: 336.714
III SON - MART, 2024
31-38
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, mart
www.e-itt.uz
32
Kirish.
Xalqaro
maydonda an’anaviy moliya modeliga muqobil ravishda kirib kelgan islom
moliyasi jadal sur’atlarda rivojlanmoqda. Bu rivojlanish ko‘
rsatkichiga dunyoda islom diniga
e’tiqod qiluvchilarning soni 2 mlrd dan oshga
ni bir turtki b
o‘
lsa, ikkinchi tomondan islom
moliya instrumentlari insonlar ehtiyojini qondira olayotgani bir yana bir sabab b
o‘
lmoqda.
2007-
2008 yilda yuz bergan Jahon iqtisodiy moliyaviy inqirozi davrida an’anaviy moliya
tizimidan farqli ravishda islom moliya tizimida 10-15%
o‘
sish surati kuzatildi (Dhankar, 2015).
Islom moliyasi tizimida katta segmentni islom banklari egallab, yildan yilga ularning soni ortib
bormoqda. 2019-yil holatiga k
o‘
ra Islom moliya aktivlari umumiy qiymati $2,961 mlrdni tashkil
etgan b
o‘
lsa, 2021-yilga kelib bu k
o‘
rsatkich $3,958 mlrdga yetdi va umumiy 33% ga
o‘
sishga
erishdi (Mohamed, Ahmed, 2022).
Hozirgi davrgacha
o‘
rganilgan tadqiqotlar nazariy jihatdan islom banklari dolzarbligini
o‘
rganib chiqdi va islom moliyasi turli xil iqtisodiy sharoitda barqarorlik va
o‘
sish
k
o‘
rsatkichlariga xos ekanligini qayd etdi. Biroq, sanoqli tadqiqotlargina islom banklari va
ulardagi moliyaviy barqarorlik munosabatlarini emperik ravishda
o‘
rganib chiqqan.
O‘
zbekistonda milliy iqtisodiyotni barqarorlashtirishda islom modelidan foydalanish,
xususan, islom banklari faoliyatini y
o‘
lga q
o‘
yish iqtisodiyotining turli b
o‘g’inlarida ijobiy
o‘
zgarishlar olib kelsa, islom bank xizmatlaridan foydalnish aholi turmush tarzini yanada
yaxshilash, ularda adolat va tenglik hissini shakllantirishga yordam beradi.
Adabiyotlar sharhi.
Islom banklari faoliyatida puldan unumli tarzda foydalanish, shariat tamoyillariga zid
b
o‘
lmagan savdo va aktivlarga investitsiyalar qilish orqali boylik yaratiladi. Islom moliyasining
asosiy vositalari savdoga asoslangan. Savdo bilan bog'liq har qanday daromad tomonlar
o‘rtasida taqsimlanadi. Islomiy banklari islom moliya tarmog’ining katta qi
smi tashkil etib,
innovatsion loyihalarni moliyalashtirish tarmoqlaridan biri hisoblanadi. Shunday ekan ushbu
tarmog’ ustida ilmiy izlanishlar soni yildan
-yilga tobora ortib bormoqda. Iqbol va Molyneux
(2005) islom banki yaxshi g'oyaga ega b
o‘
lgan har qanday kishini moliyalash orqali
innovatsiyalarini q
o‘
llab-quvvatlaydi, degan fikrda. Agar kichik va
o‘
rta tadbirkor yaxshi
loyihaga ega b
o‘
lsa, u moliyalashtirish imkoniyatiga ega va uni katta xavf q
o‘
rquvi ushlab
turmaydi, bank tizimi riskni yaxshiroq taqsimlashga olib keladi, chunki risk tomonlar
o‘
rtasida
taqsimlanadi. Albatta, iqtisodiy rivojlanish ichki va tashqi moliyaviy resurslarni samarali
safarbar qilishni talab qiladi va har qanday qoldirilgan resurs amalga oshirilmagan
imkoniyatlardan dalolat beradi.
Goaied va Sassi (2020) fikriga k
o‘
ra, islom banklari moliyaviy tizim va iqtisodiyotga
an'anaviy banklar kabi hissa q
o‘
shish bilan birgalikda afzalliklarni taqdim etadi.
Nasir Ababulgu Abasimel (2023) islom banklari faoliyati b
o‘
yicha dunyoning turli
mamlakatlarida
o‘
tkazilgan tadqiqotlardan: Web of Science, AGRIS, Research Gate , Science
Direct, Islomiy jurnallar, Islom nashriyoti, Springer va turli jurnal va kutubxonalar kabi turli
elektron ma'lumotlar bazalaridan foydalangan. Islom bankchiligida mavjud b
o‘
lgan ikkinchi
darajali ma'lumotlar, asoslar, tushunchalar, xususiyatlar, moliyaviy tizimlar, iqtisod, foizsiz va
ish uchun tegishli b
o‘
lgan boshqa ma'lumotlardan ham foydalanilgan. Shuningdek, islom banki
faoliyati, mahsulotlari, tushunchalari, xususiyatlari, iqtisodiyotga q
o‘
shgan hissasi va juda
muhim b
o‘
lgan tegishli ma'lumotlarga oid mavjud va batafsil ma'lumotlar tanqidiy k
o‘
rib
chiqan.
Statistik tekshiruvlar va gipoteziyalar orqali Mifrahi va Tohirin (2020) islom banklarining
investitsiya va iste’mol xarajatlariga ta’sir etishini va Islom banklari aktivlarining bozor ulushi
iqtisodiy
o‘
sishga sezilarli ta'sir k
o‘
rsatishini, shuning uchun islom banki moliya tizimida
qanchalik ustun b
o‘
lsa, iqtisodiy
o‘
sishga shunchalik yaxshi ta'sir qilishini isbotlagan.
Tabash va Shankar (2014) 1990-2008 yillar davomida Qatarda islomiy moliya
rivojlanishining iqtisodiy
o‘
sishga ta'sirini tahlil qiladi. Tadqiqotda islom banklari tomonidan
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, mart
www.e-itt.uz
33
xususiy sektorga taqdim etilgan mablag'lar va iqtisodiy
o‘
sish
o‘
rtasida ijobiy bog'liqlik
aniqlagan. Bundan tashqari, islom bank ishi yalpi asosiy kapital shakllanishiga va t
o‘g‘ridan
-
t
o‘g‘ri xorijiy investitsiyalar oqimiga hissa qo‘shishi ta’kidlagan.
Tadqiqot metodologiyasi.
Mazkur izlanishimiz mavzu doirasida amalga oshirilgan ilmiy ishlarni
o‘
rganib chiqish va
tahlil qilishga y
o‘
naltirilganligi uchun bibliografik tadqiqot usulidan foydalanganmiz. Bunda
ScienceDirect, Google Scholar bazalaridan tegishli kalit s
o‘
zlar bilan qidirish orqali 48 ta maqola
ajratib olingan va
o‘
rganilgan hamda ulardan 21 tasi mazkur ilmiy ishimizda
o‘
z aksini topgan.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Nasir Ababulgu Abasimel (2023)
o‘zining “Islom bank ishi va iqtisodiyoti” nomli
maqolasida islom banklari va an’anaviy bank faoliyatidagi farqlarni, islom banklari taklif
etuvchi moliyaviy mahsulotlar(murobah, ijara, mudoraba va boshqa)ni ko
‘
rib chiqqan. Islom
bank mahsulotlari moliyaviy faoliyat samaradorligini oshirish, iqtisodiyotni barqarorlashtirish,
ma'naviy xavflarni kamaytirish va qashshoqlikni bartaraf etishda muhim r
o‘
l
o‘
ynashini aytib
o‘
tgan. Islom bank ishi butun dunyo b
o‘
ylab rivojlanayotgan iqtisodiyot va talab bilan rivojlanib,
iqtisodiy
o‘
sishga salmoqli hissa q
o‘
shishini aytib
o‘
tgan. Xulosa
o‘
rnida butun dunyo
mamlakatlaridagi barcha manfaatdor tomonlar jamiyatni barqaror va real takomillashtirishga
muhtoj b
o‘
lsa, islom banki sohasiga k
o‘
proq e'tibor qaratish lozimligini takidlab
o‘
tgan.
Fajra Octrina, Alia Gantina Siti Mariam (2021)
o‘
zlarining
“Indoneziyadagi Islom
bankining samaradorligi: stokastik chegara tahlili” nomli maqolasida Indoneziyadagi islom
bankining samaradorlik darajasini, shuningdek, uning samaradorlik darajasiga ta'sir
k
o‘
rsatadigan omillarni tahlilini
o‘
rganib chiqishgan. Samaradorlik darajasini tahlil qilish,
samaradorlikka qanday omillar ta'sir qilishini aniqlash uchun Frontier 4.1 va eviews 9
k
o‘
rinishidagi sinov vositasi bilan chiziqli dasturlash stokastik chegara tahlili (SFA) yordamida
amalga oshirgan. Samaradorlik testini mijozlar orqali amalga oshiradi, ta'sir testida esa bank
hajmi, bank moliyaviy koeffitsienti va makroiqtisodiy
o‘
zgaruvchini
o‘
z ichiga olgan bankga xos
o‘
zgaruvchilarni q
o‘
llaydi. Natija shuni k
o‘
rsatadiki, Indonesiyada kam sonli banklargina t
o‘
liq
samarali faoliyat olib borgan va ularning samaradorligiga bank hajmi, kapitalning etarlilik
koeffitsienti (CAR),va moliyalashtirishning d
epozitlarga nisbati (FDR) kabi omillar ta’sir
k
o‘
rsatishini isbotlab berilgan.
“Tartib, maqasid shariat va institutsional parametr islom banklari samaraligini yaxshilay
oladimi?” nomi ostidagi maqola mualliflari
Wan Hakimah Wan Ibrahim va Abdul Ghafar Ismail
(2020)
o‘
z ishlarida islom banklarini tartibga soluvchi parametrlar va uning samaradorligi
o‘rtasidagi bog’lanishni o‘
rganganlar. Xususan, bank samaradorligi hisoblanada bank
reglamenti, institutsional
o‘
zgaruvchilar,iqtisodiy erkinlik, va shariat qonuni kabi parametrlari
qanday qilib ta'sir qilshini k
o‘
rib chiqqan. Ularni yaxshiroq tartibga solish yuqori
samaradorlikni keltirib chiqarishini, shariat qonuni parametri islom banklari
o‘
rtasida
samaraliroq b
o‘
lishiga yordam berishini isbotlagan. Ma'lumotlarni konvertatsiya qilish tahlili
(DEA) samaradorlikni
o‘
lchash uchun, panel ma'lumotlar usuli esa ma'lumotlarni tahlil qilish
uchun ishlatilgan. Natijada bank samaradorligi va islom banklari faoliyatiga nisbatan k
o‘
proq
cheklovlar
o‘
rtasida sezilarli bog'liqlik mavjudligi aniqlangan. Tartibga solish sifati bank
samaradorligiga ijobiy va sezilarli ta'sir k
o‘
rsatadi. Iqtisodiy erkinlikning manfiy koeffitsienti
islom banklarining bank sohasiga kirish va oson litsenziya olish, mahsulot va xizmatlar
yaratish, biznesni yopish imkoniyatlari yuqori ekanligini k
o‘
rsatadi. Bularning barchasi bank
samaradorligini pasaytiradi. Umuman olganda, ularning topilmalari tartibga solish
parametrlari islom banklarining tavakkalchilik darajasi va hajmiga moslashtirilishi kerakligi
haqidagi argumentni tasdiqlaydi.
Serkan Eti, Hakan Kalkavan va boshqalar
(2020)
o‘zlarining “Barqaror iqtisodiy
rivojlanishda islom bankining rolini bashorat qilish: ARIMA modeli bilan Turkiya uchun tahlil”
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, mart
www.e-itt.uz
34
nomi ostida yozilgan maqolasi Turkiyadagi islom bankining kelajagini bashorat qilishga
qaratilgan. Turkiyada faoliyat yuritayotgan uch xil islomiy bank k
o‘
rib chiqilgan. Shu doirada
bank sektori uchun muhim b
o‘
lgan olti xil
o‘
zgaruvchi aniqlangan. Ushbu
o‘
zgaruvchilarning
2010-2018 yillardagi ma'lumotlari ARIMA usuli bilan tahlil qilindi va oltita turli modellar
yaratildi. Natijada islom banki faoliyatining kelgusida rivojlanishi, uning rentabelligi oshishiga
ta’sir qilish aniqlanib, muammoli kreditlar nisbati oshishi, kapital esa kamayi
shini
prognozlashgan. Shuning uchun islom banklari bu
o‘
sish jarayonida ehtiyotkorroq b
o‘
lishlari
kerakligi aytib
o‘
tilgan. Shu nuqtai nazardan, kredit beriladigan mijozlarning ishonchliligini
samarali tahlil qilish muhim ahamiyatga ega ekanligi va bu holat mamlakatning barqaror
iqtisodiy rivojlanishiga
o‘
z hissasini q
o‘
shishi xulosa qilingan.
Walid Mensi
Hammoudeh, Aviral Kumar Tiwari va boshqalar (2020)
o‘
zlarining
“Islom banki
rivojlanishi va asosiy makroiqtisodiy
o‘
zgaruvchilarning islom mamlakatlari
uchun iqtisodiy
o‘
sishga ta'siri: panel silliq
o‘tish modellaridan dalillar”
nomli maqolasida islom
mamlakatlarida islom banki rivojlanishi, asosiy makroiqtisodiy
o‘
zgaruvchilar va iqtisodiy
o‘
sish
o‘
rtasidagi nochiziqli bog'liqlikni
o‘
rgangan. Panelning silliq
o‘
tish modelidan
foydalangan holda, natijalar islom bankining rivojlanishi va iqtisodiy
o‘
sish
o‘
rtasidagi ijobiy
chiziqsiz munosabatni k
o‘
rsatadi. Bundan tashqari, makroiqtisodiy
o‘
zgaruvchilar va iqtisodiy
o‘
sish
o‘
rtasidagi munosabatlar assimetrik va rejimga bog'liq. Bundan tashqari, dinamik panelli
kvant modelidan foydalanib, islom bankining
o‘
zgaruvchilari kvantlar b
o‘
yicha iqtisodiy
o‘
sishga olib kelishini k
o‘
rsatganlar.
Aniqrog’i, to‘g‘ridan
-t
o‘g‘ri xorijiy investitsiyalar, neft
qazib olish va inflyatsiya normal moliyaviy rivojlanish holatida iqtisodiy
o‘sishga ijobiy ta’sir
k
o‘rsatsa, davlat iste’moli, iqtisodiy o‘
sishning bir sekinligi, savdo shartlari va moliyaviy
rivojlanish buning uchun iqtisodiy
o‘sishga salbiy ta’sir ko‘
rsatishini isbotlagan. Inson kapitali
indeksi, ta'lim va qonun ustuvorligi, amaldagi rejimdan qat'i nazar, ahamiyatsiz ta'sir
k
o‘
rsatishi va alohida neft import qiluvchi va eksport qiluvchi iqtisodlar b
o‘
yicha natijalar
odatda islom banki rivojlanishining
o‘
zgaruvchilari b
o‘
yicha birlashtirilgan tanlovga mos
kelishi aniqlangan.
“Iqtisodiy o‘
sishda islom bankining
o‘rni’ nomli maqolada
Katherine Johnson (2013)
islom banklarining iqtisodiy
o‘
sishning hal qiluvchi kuchini empirik tahlil qilish orqali
adabiyotga q
o‘
shimcha kiritishga intilgan.
O‘
tgan tadqiqotlarni tasdiqlagan holda, aholi orasida
musulmonlarning tarqalishi islom banklarining tarqalishining eng muhim omili ekanligi
aniqlangan. 2SLS regressiyasida ushbu ekzogen vositadan foydalanish natijalar islom banklari
iqtisodiy
o‘
sish bilan sezilarli darajada bog'liq emasligini k
o‘
rsatgan. Eng muhimi, islom banki
vositasi beta-konvergentsiyaning kuchiga ta'sir qilishi aniqlangan. Asosiy Solovian
spetsifikatsiyalari konvergentsiya sodir b
o‘
lishini k
o‘
rsatgan; aholi jon boshiga dastlabki YaIM
yuqori b
o‘
lgan mamlakatlar sekinroq
o‘
sishi aniqlangan. Islom bankining intensivligini hisobga
olgandan s
o‘
ng, bu ta'sir statistik jihatdan kamroq ahamiyatli b
o‘
lib qoladi, bu esa
konvergentsiyaning ba'zi ta'siri islom bankini qabul qilishga moyillik orqali ta'sir qilishi
mumkinligini k
o‘
rsatgan. Natijalar shuni k
o‘
rsatadiki, islom banklari uchun buxgalteriya hisobi
qonuniy kelib chiqishning hal qiluvchi kuchiga ta'sir qilmaydi. Nihoyat, islom bank ishi va
moliyaviy chuqurlashuvning
o‘
zaro bog'liqligi k
o‘
p jihatdan qonuniy kelib chiqishiga bog'liq
b
o‘
lib, Britaniya huquqiy kelib chiqishi b
o‘
lgan mamlakatlar uchun salbiy va frantsuz huquqiy
kelib chiqishi b
o‘
lgan mamlakatlar uchun ijobiy ta'sir k
o‘
rsatadi.
Hasanul Banna va Rabiul Alam (2020)
o‘zlarining “ Islom banki institutlari va ularning
Iordaniyaning iqtisodiy rivojlanishidagi roli “ nomli maqolada
2015-2020 yillar davomida
daromadlar, ishsizlik, inflyatsiya, investitsiyalar, shuningdek, yalpi ichki mahsulot b
o‘
yicha bir
nechta iqtisodiy k
o‘
rsatkichlarini
o‘
lchaganlar, bu erda ta'sirlarni
o‘
lchash uchun regressiya
yondashuvi q
o‘
llanilgan. Natijalar: Tadqiqot Iordaniya islom banklarida moliyalashtirishning
yalpi ichki mahsulot va inflyatsiyaga statistik jihatdan ahamiyatli ta'siri y
o‘
qligini, islom
banklarida moliyalashtirishning davlat tijorat sektorlari, uy-joy va qurilishga statistik ta'sirini
k
o‘
rsatgan. Shuningdek, Iordaniya islom banklarida moliyalashtirishning katta qismi qurilish
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, mart
www.e-itt.uz
35
va uy-joy sektoriga, keyin esa islom banki moliyasining istalgan iqtisodiy maqsadlariga erishish
uchun davlat xizmatlari sektoriga y
o‘
naltirilgani aytib
o‘
tilgan. Banklarda tijorat yoki islomiy
moliyalashtirish jamiyatga k
o‘
rsatiladigan eng muhim xizmatlardan biri hisoblangan banklar
tomonidan taqdim etiladigan moliyalashtirishning ahamiyati amaliy k
o‘
rinishini tahlil qilib,
iqtisodiy rivojlanish b
o‘
yicha Iordaniya Islom banklari uchun tavsiyalar bergan. U moliyaviy
inklyuziya va uning YaIM
o‘
sishi bilan
o‘
zaro ta'sirining islom bankiga qanday ta'sir qilishini
aniqlash uchun ma'lumotlar konvertatsiyasini tahlil qilib, Simar-Uilsonning ikki tomonlama
yuklash regressiya usullarini q
o‘
llash orqali 2011 yildan 2017 yilgacha b
o‘
lgan davrda 32
mamlakatning 153 ta islom banklarining samaradorlik k
o‘
rsatkichlarini
o‘
rganib chiqqan.
Natijalar shuni k
o‘
rsatadiki, k
o‘
pchilik mamlakatlarda islom banklarining samaradorlik
tendentsiyalari global moliyaviy inqirozdan keyin bir-biriga mos kelmagan; bu bank sektori
o‘
sha retsessiya oqibatlarini hamon
o‘
z zimmasiga olganidan dalolat beradi. Biroq, Bangladesh,
Malayziya, Mavrikiya, Qatar, Tunis va Sudandagi islom banklari samarali faoliyat k
o‘
rsatgan va
urushdan jabr k
o‘
rgan mamlakatlar b
o‘
lishiga qaramay, Iroq va Falastindagi islom banklarida
ham,
o‘
sish tendentsiyasi kuzatilgan. Islom banklari samaradorligini oshirish uchun moliyaviy
inklyuzivlik (FI) asosiy rol
o‘
ynashi va FI va YaIM
o‘
sishi
o‘
rtasidagi
o‘zaro bog’liqlik ta'siri FI
barqaror rivojlanishda muhim rol
o‘
ynashidan dalolat bergan. FI b
o‘
yicha tadqiqotlar davom
etayotgan jarayon b
o‘
lganligi sababli, ushbu maqola Islom banklarining s
o‘
nggi
ma'lumotlaridan foydalanish orqali samaradorlikni tahlil qilib mavzuga tegishli mavjud
adabiyot va metodologiyaga hissa q
o‘
shgan.
Sutan Emir Hidayat, Muhammad Rizky Prima Sakti va boshqalar (2021)
“Islom va
an'anaviy banklar faoliyatida samaradorlik va moliyaviy k
o‘
rsatkic
hlar” mavzusida yozilgan
maqolada an'anaviy va islom banklarining
o‘
z biznes modellarida tavakkalchilik, samaradorlik
va moliyaviy k
o‘
rsatkichlarni qanday taqqoslashini tanqidiy baholash, an'anaviy va islom
banklari
o‘
rtasida tavakkalchilik va samaradorlik shakllari qanday farqlanishini
o‘
rganish va
an'anaviy banklarning rentabelligini tanqidiy baholash orqali
o‘
rganilgan. Tadqiqot 2011-2018
yillar davomida Fors k
o‘
rfazi hamkorlik kengashi mintaqasida faoliyat yurituvchi 12 ta islom
banklari va 34 ta an'anaviy banklarni
o‘
rganish orqali bir
o‘
zgaruvchan va k
o‘
p
o‘
lchovli
statistik usullardan foydalanib amalga oshirilgan. Natijalar shuni k
o‘
rsatadiki, islom va
an'anaviy banklar samaradorlik, tavakkalchilik va rentabellik darajasida emas, balki
tavakkalchilik va samaradorlik banklarning moliyaviy k
o‘
rsatkichlariga qanday ta'sir qilishida
farqlanadi. Islom banklari kredit tavakkalchiligining salbiy ta'siridan kamroq ta'sir k
o‘
rsatishi
aniqlangan, bu islomiy moliyalashtirishning risklarni taqsimlash xususiyatiga mos keladi.
Biroq, natijalar faqat aktivlar rentabelligi (ROA) va kapital rentabelligi (ROE) uchun amal qiladi,
shu bilan birga sof foiz marjasiga kredit riski salbiy ta'sir k
o‘
rsatishi kuzatigan. Daromad
samaradorligining pastligi islom banklarining ROA va ROE k
o‘
rsatkichlarini ham oshiradi, bu
esa shar'iy qoidalarga rioya qilish tufayli foizsiz daromadlarning katta qismi bilan bog'liq
b
o‘
lishi mumkinligi aniqlanga.
Tuan Azma Fatiema, Hafiza Aishah Hashim va boshqalar (2020).
“Malayziyadagi moliya
institu
tlari xususan islom bank faoliyatida axloqiy qadriyatlar” nomli maqolada Malayziyadagi
bank sektori kontekstida axloqiy qadriyatlar va samaradorlik
o‘
rtasidagi munosabatlarni
o‘
rganilgan. Xayriya modeliga asoslanib, ushbu tadqiqot zakot va xayriya ishlarini olib
borayotgan firmalar axloqiy firmalar ekanligini ta'kidlaydi. Zakotni oshkor qilish indeksi (ZDI)
va xayriya oshkor qilish indeksi (CDI) axloqiy qadriyatlarni
o‘
lchash uchun tuzilgan. Ushbu
tadqiqot axloqiy qadriyatlar bank faoliyati bilan ijobiy bog'liqligini taxmin qiladi. Axloqiy
qadriyatlar (masalan, CDI va ZDI) va moliyaviy k
o‘
rsatkichlar (ya'ni, aktivlar rentabelligi) 50 ta
bankning besh yillik (2010-2014) yillik hisobotlarida berilgan ma'lumotlardan t
o‘
plangan.
Zakotni oshkor qilish va bank faoliyati
o‘
rtasida ijobiy bog'liqlik aniqlandi. Natijalar shuni
k
o‘
rsatadiki, zakotning oshkor etilishi yuqoriroq bank faoliyati bilan bog'liq. Biroq, xayriya
ma'lumotlari va bank faoliyati
o‘
rtasida hech qanday bog'liqlik topilmagan. Ushbu tadqiqotda
foydalanilgan indeksning cheklanishini hisobga olgan holda, korporativ boshqaruv,
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, mart
www.e-itt.uz
36
barqarorlik, mahsulotlar va atrof-muhit kabi boshqa
o‘
lchovlar kelgusi tadqiqotlarda axloqiy
qadriyatlarni
o‘
lchash uchun indeksni ishlab chiqishda ko
‘
rib chiqilishi mumkin. Malayziya
kompaniyalarining
o‘
ziga xos jihatlarini tavsiflovchi zakot oshkoralarigining rolini
o‘
rganish
orqali axloqiy qadriyatlar va ishlash
o‘
rtasidagi munosabatlarga q
o‘
shimcha tushuntirish
berilgan
Aisyah Abdul-Rahman va Zaleha Yazid (2015)
o‘zlaring “Islo
m banki operatsion risklarni
boshqarish asoslarini ishlab chiqish: “Odam xavfi”
Inson resurslarini
o‘
rganish operatsion
xavfning determinantlarini tushunishda hal qiluvchi mavzusi deb olgan. Operatsion
tavakkalchilikning turli manbalarini hisobga olgan holda, xodimlarning faoliyati natijasidagi
y
o‘
qotishlar asosiy sabab b
o‘
lib tuyuldi, chunki xodimlar kiruvchi hodisalar jarayonlari va
tizimlarini boshqaradigan asosiy ishtirokchilardir deb ta’riflagan. U o‘
zining tadqiqotida
xodimlarning ishlash atributlarining operatsion risklarni boshqarishga ta'sirini
o‘
rganib chiqdi,
bunda "odam xavfi"ga e'tibor qaratdi. Tadqiqot Malayziyadagi 7 ta islom banklaridan 14
respondent bilan yuzma-yuz va telefon suhbatlari orqali sifatli yondashuvdan foydalangan
holda
o‘
tkazgan. Uning dastlabki ma'lumotlari shuni k
o‘
rsatdiki,
o‘
qitish, ta'lim, tajriba va
kompensatsiya "odamlar xavfi" ni yaxshiroq boshqarishga olib keladi. Demak, “odamlar
tavakkalchiligi”ga ta’sir etuvchi omil
larni aniq tushunish inson resurslarini boshqarishda
sa
marali va muvaffaqiyatli strategiyani ta’minlashga yordam beradi, ayniqsa islom banki
institutlari uchun operatsion risklarni boshqarish tizimini ishlab chiqishda.
Pejman Abedifar, Philip Molyneux va A
mine Tarazi (2013) “Islom bankchiligidagi xavf “
nomli maqolasida 1999-
2009 yillar oralig‘ida 24 ta davlatdan 553 ta an’anaviy va islomiy
banklar namunasi asosida islom tijorat banklarining kredit tavakkalchiligi va barqarorlik
xususiyatlarini
o‘
rganishga harakat qilgan. Bu tadqiqot, shuningdek, islom banklari
o‘
z
mijozlarigadan shariatga mos keladigan xizmatlarni taklif qilishlari uchun q
o‘
shimcha t
o‘
lov
talab qilishlarini ham
o‘
rgangan. Turli omillarni nazorat qilganimizdan s
o‘
ng, ular islom
banklarining an'anaviy banklarga qaraganda kamroq kredit xavfi borligini aniqlashgan va bu,
ayniqsa, yuqori darajada ta'minlangan kichik banklar yoki asosan musulmon mamlakatlarda
(musulmonlar aholisining 90% musulmonlardan k
o‘
p) faoliyat yuritadigan banklarga tegishli
ekanini aytib
o‘
tishgan. T
o‘
lovga layoqatsizlik xavfi nuqtai nazaridan kichik islom banklari ham
an'anaviy banklarga qaraganda k
o‘
proq barqarorlikni namoyon qilshii, chunki ular k
o‘
proq
kapitallashgan; ammo, katta islomiy va an'anaviy
o‘
rtasida sezilarli farq y
o‘
q ekani kuzatiilgan.
Islom banklarining kredit sifati, foiz daromadlari va foizli xarajatlari an'anaviy banklarga
nisbatan ichki foiz stavkalariga nisbatan kam sezgir; biroq, islom banklarining t
o‘
lov qobiliyati
pozitsiyasining foiz stavkalariga nisbatan sezgirligi ularning an'anaviy banklarinikidan sezilarli
darajada farq qilmasligini aniqlashgan. Islom banklari
o‘
z mijozlaridan shariatga mos moliyaviy
mahsulotlarni taklif qilishlari uchun ijara haqi oladilar. Islom banklari
o‘
zlarining an'anaviy
banklarining tavakkalchilik va barqarorlik xususiyatlarini taqlid qilmayotgani siyosatchilarga
(ikki turdagi banklar uchun boshqa qonunchilik b
o‘
lishi kerakmi yoki y
o‘
qligi nuqtai
nazaridan), tartibga soluvchilarga (agar ular boshqacha tartibga solinishi kerak) ta'sir
k
o‘
rsatishi aniqlangan.
Nurhafiza Abdul Ka
der Malim (2020) “Osiyo mamlakatlaridagi Islom va an'anaviy
banklarda rentabellik k
o‘rsatkichi”
mavzusidagi maqolasida ikkilamchi bank tizimidagi
operatsiyalarning har xil xarakterini hisobga olgan holda, banklarga xos, makroiqtisodiy va
institutsional omillar
o‘
rtasidagi bog'liqlikni tushunishtirib
o‘
tilgan. Kuzatib b
o‘
lmaydigan
heterojenlik va endogenlik muammolari uchun doimiy kesma ma'lumotlarini va nazoratni
q
o‘
lga kiritish uchun GMM-dan foydalanib, oldingi tadqiqotlarga nisbatan boshqacha
metodologiyadan foydalanilgan. Islom va an'anaviy banklar rentabellikni oshirishda boshqaruv
xarajatlari samaradorligini kuchaytirishi zarurligi aniqlangan. Ikkinchidan, an'anaviy
banklarning rentabelligini oshirish uchun kredit tavakkalchiligini boshqarishning yaxshi
amaliyotlari muhim ahamiyatga ega ekanligi va davlat aralashuvi ikkala bank tizimi
o‘
rtasidagi
raqobatni va keyinchalik daromadlilikni oshirishda hal qiluvchi rol
o‘
ynashi k
o‘
rsatilgan.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, mart
www.e-itt.uz
37
Ularning tadqiqotlari shuni k
o‘
rsatadiki, hozirgi siyosat va huquqiy tizimlarda islom banklari
asosan salbiy ta'sir k
o‘
rsatadi va an'anaviy banklar yuqori raqobatdosh ustunlikka ega
b
o‘
lganligi sababli k
o‘
proq moliyaviy foyda olishga intiladi va k
o‘
proq bank mahsulotlaridan
foydalanish, bu esa banklarning rentabelligini oshirishga olib keladi. Har ikkala bank tizimi
uchun ham institutlarning moliyaviy barqarorligini ta'minlash uchun mijozlarga sifatli
moliyaviy xizmatlarni taklif qilish uchun
o‘
z bank mahsulotlari va moliyalashtirish portfellarini
diversifikatsiya qilishni davom ettirish juda muhim ekanligi xulosa qilingan.
Taner Sekmen (2021)
o‘
zining
“Dual bank tizimida islom banki va iqtisodiy o‘sish”
nomli
maqolasida islom bankining Turkiyadagi iqtisodiy
o‘
sishga ta'sirini an'anaviy bankchilik bilan
solishtirish orqali aniqlashni maqsad qilib, 2005-2018-yillarning 4-
choragigacha boʻlgan
davrni qamrab oluvchi choraklik vaqt seriyasi va Pesaran, Shin va Smit (2001) tomonidan
ishlab chiqilgan avtoregressiv taqsimlangan kechikish modelini (ARDL) q
o‘
llagan. ARDL modeli
b
o‘
yicha hisoblangan uzoq muddatli koeffitsientlarga k
o‘ra, YaIMning an’anaviy bank kred
iti va
islom bank kreditiga nisbatan egiluvchanligi mos ravishda 0,106 % va 0,016 % ga teng b
o‘
lgan.
Modelning hisob-kitoblari an'anaviy banklarning Turkiyadagi iqtisodiy
o‘
sishga Islom
banklariga qaraganda k
o‘
proq hissa q
o‘
shishini tasdiqlagan. Xulosa
o‘
rnida k
o‘
proq islomiy
moliyaviy vositalarni ishlab chiqish va rag'batlantirish islomiy moliya va iqtisodiy
o‘
sish
o
‘
rtasidagi munosabatlarni mustahkamlashi va moliya tizimidagi islom moliyasining ulushini
oshirishi mumkinligini takidlab
o‘
tgan.
Xulosa va takliflar.
Yuqoridagi olimlarning ilmiy ishlarini
o‘
rgan holda shuni ham aytish mumkinki, islom
banklari risk taqs
imotida an’anaviy baklarga qaragan ancha samarali faoliyat yuritadi. Bu esa
innovatsion loyiha egalarini islom banklari orqali moliyalashtirishga undaydi.
O‘
zbekiston
milliy iqtisodiyotini rivojlantirishda ham islom banklarini tashkil etish muhim ahamiyat kasb
etadi. Jahon tajribasini, jumladan yaqin sharq mamlakatlari tajribalarini
o‘
rgangan holda,
O‘
zbekistonda ham dualistik bank tizimiga
o‘
tish vaqti keldi deb hisoblayman. Bu
o‘
z navbatida
mamlakatimiz iqtisodiyotini yanada rivojlanishiga
o‘
zini tasirini
o‘
tkazdi.Yuqorida adabiyotlar
tahlili mobaynida Malayziya bank tizimi samaradorligi baholash b
o‘
yicha
o‘
tkazilgan
tadqiqotlar natijasida islom banklari faoliyatida ijobiy k
o‘
rsatkichlar qayd etilgan.
O‘
zbekistonda ham islom banklarini tashkil etishda Malayziya modelidan foydalanishni taklif
qilaman.
Shu bilan birgalikda e’tiqodi bo‘yicha an’anaviy bank xizmatlaridan foydalanmayot
gan
musulmonlar uchun ham islom banklarini tashkil etish aholi q
o‘
lida turgan b
o‘sh mablag’larni
jalb qilish uchun sharoit yaratadi. Ijtimoiy jihatdan islom moliya mahsulotlaridan foydalanish
aholi turmush tarzida adolat, sherikchilik, halol mahsulotlar bilan savdo qilish kabi ijobiy
jihatlarni shakllantiradi. Avvalo,
O‘
zbekistonda Islom banklarini tashkil etishda yuzaga kelishi
mumkin b
o‘
lgan muammo va kamchiliklar bartaf etilishi lozimdir. Islom bank faoliyatini
tartibga soluvchi huquqiy hujjatlar yaratish, malakali kadrlar tayyorlash va albatta aholini
islom moliyasi b
o‘yicha savodxonligini oshirmog’imiz lozim.
Islom banklari va ularni iqtisodiyot rivojlanishidagi roli b
o‘
yicha ilmiy adabiyotlar va
bugungi kunda zamonaviy texnologiyalar q
o‘
llanilayotgan islom bank tizimida ham taklif
etilayotgan yangi bank mahsulotlari ortib borishi kelgusida amalga oshirish lozim b
o‘
lgan ilmiy
izlanishlarni yanada k
o‘
paytirish zaruratini borligini k
o‘
risatadi.
Adabiyotlar / Литература /
Reference:
Abasimel N.A. (2023) Islamic Banking and Economics: Concepts and Instruments, Features,
Advantages, Differences from Conventional Banks, and Contributions to Economic Growth. Journal of
the Knowledge Economy 14:1923
–
1950
https://doi.org/10.1007/s13132-022-00940-z
Aisyah Abdul-
Rahman Zaleha Yazid (2015) “Developing a Framework of Islamic Bank
Operational Risk Management: ‘People Risk’”.
Jurnal Pengurusan 44 129
–
139.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, mart
www.e-itt.uz
38
Fajra O., Alia Gantina S. (2021) Islamic Bank Efficiency in Indonesia: Stochastic Frontier
Analysis. Journal of Asian Finance, Economics and Business Vol 8 No 1 751
–
758.
Goaied, M., & Sassi, S. (2020). “Financial development and economic growth in t
he MENA region:
What a
bout Islamic banking development”. JEL Classifcation, E44(O16), C33.
Hasanul Banna. Md Rabiul Alam
(2020). “Islamic banking efficiency and inclusive sustainable
growth: the role of financial inclusion”
Journal of Islamic Monetary Economics and Finance, Vol. 6,
No.1, pp. 213-242 p-ISSN: 2460-6146, e-ISSN: 2460-6618.
Iqbal, M., & Molyneux, P. (2005).
“Thirty years of Islamic banking”, 27.
Johnson, Katherine, (2013) "The Role of Islamic Banking in Economic Growth". CMC Senior
Theses. Paper 642. http://scholarship.claremont.edu/cmc_theses/642.
Mifrahi, M. N., & Tohirin, A. (2020). How does Islamic banking support economic growth? Jurnal
Ekonomi dan Keuangan Islam. ISSN: 2089
–
6239
(P); 2549
–
0648 (E), 9(1), 72
–
91, https://
doi.org/10.22373/share. v9i1.6882. No1513, 10, 120.
Nurhafiza Abdul Kader Malim, Sarini Azizan. (2020) “The Determinants of Islamic and
Conventional Banking Profitability in Asian Countries”.
Management & accounting review, volume 19
no. 3, december.
Pejman Abedifar , Philip Molyneux and Amine Tarazi. Risk in Islamic Banking. Review of Finance
(2013) 17: pp. 2035
–
2096 doi:10.1093/rof/rfs041.
Raj S. Dhankar. (2015) University of Delhi, Delhi Islamic Banking and Financial Stability-- An
Empirical Evidence from Gulf Region; XVI Annual Conference Proceedings January.
Soumadi, M.M., Smadi, A.A. (2023) “Islamic Banking Institutions and their Role in Economic
Development of Jordan”.
International Journal of Professional Business
3654.
Saad A. Metawa, Mohammed Almossawi. 1998
”
Banking behavior of Islamic bank customers:
perspectives and implications”
International Journal of Bank Marketing
Serkan Eti, Hakan Kalkavan, Hasan Dinçer,
(2020) Predicting the Role of Islamic
Banking on Sustainable Economic Development: An Analysis for Turkey With ARIMA Model.
of Research on Creating Sustainable Value in the Global Economy
. 10.4018/978-1-7998-1196-1.ch009.
Sutan Emir Hidayat, Muhammad Rizky Prima Sakti, Raqiya Ali AbdullahAl-Balushi.
(2021)
“
Risk, efficiency and financial performance in the GCC banking industry: Islamic versus conventional
banks”
Journal of Islamic Accounting and Business Research
Raj S. Dhankar. (2015). University of Delhi, Delhi Islamic Banking and Financial Stability-- An
Empirical Evidence from Gulf Region; XVI Annual Conference Proceedings January.
Tabash, M. I., & Dhankar, R. S. (2014). Islamic banking and economic growth: An empirical
evidence from Qatar. Journal of Applied Economics and Business, 2(1), 51-67.
(2021)
Islamic Banking and Economic Growth in the Dual Banking System.
Optimum Ekonomi ve Yönetim Bilimleri Dergisi, 8(1), 183.
Tuan Azma Fatiema Tuan Ibrahim Hafiza Aishah Hashim, Akmalia Mohamad Ariff.
(2020)
Ethical values and bank performance: evidence from financial institutions in Malaysia.
Islamic Accounting and Business Research
Wan Hakimah Wan Ibrahim, Abdul Ghafar Ismail. (2020)
“Do regulation, maqasid shariah and
institutional parameter improve islamic b
ank efficiency”?
Journal of Islamic Monetary Economics and
Finance, Vol. 6, No.1 (2020), pp.135-162 p-ISSN: 2460-6146, e-ISSN: 24606618.
Walid
Mensi
, Aviral Kumar Tiwari,
Khamis Hamed
Al-Yahyaee (2020)
Impact of Islamic banking development and major macroeconomic variables on economic growth for
Islamic countries: Evidence from panel smooth transition models
Shereen Mohamed, Tayyab Ahmed. (2022)
Islamic Finance Development Indicator Report 2022.
196 Optimum Journal of Economics and Management Sciences, 2021, 8(1), 183-196.
