Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, noyabr
www.e-itt.uz
173
DUALISTIK MOLIYA TIZIMI NAZARIYALARINI YUZAGA KELISHINING KONSEPTUAL ASOSLARI
Xabibullayev Dadajon Ro’ziboyevich
Тоshkent davlat iqtisodiyot universiteti
huzuridagi
“O’zbekiston iqtisodiyotini rivojlantirishning
ilmiy asoslari va muammolari” ilmiy
-tadqiqot markazi
Annotatsiya.
Maqolada Yangi ishlab chiqarish munosabatlarining paydo bo'lish jarayonida
iqtisodiy tizimlarda dualizmni rivojlanishi va bu davrda davlat o'z siyosati va institutlari ishlab
chiqarishning yangi usullarini qo'llab-quvvatlashi va ularga yordam berishini ta'minlash maqsadida bir
qancha iqtisodchi olimlar tomonidan o’rganilgnan dualistik moliya tizimiga xos bo'lgan metodologik
muammolari o'rganilgan. Dualistik moliya tizimi
iqtisodiyotda yuz beruvchi inqirozlar va ziddiyatli
vaziyatlarning yuzaga kelishiga qanchalik ta’sir qilishi, xususan mahsulot ishlab chiqarish,
raqobatbardoshlik va umumiy iqtisodiy farovonlikning barqaror yaxshilanishiga salbiy ta’siri muallif
tomonidan o’rganilib, o’z munosabatlari bildirilgan. Ushbu mun
osabatlarga mamlakatlar va yillar
kesimida bayon etilgan moliyaviy adabiyotlarni har tomonlama tahlil qilish bilan muallif o’z fikirlarini
yanada mustaxkamlagan.
Tadqiqot natijasiga ko’ra dualistik moliya tizimini ko’rib chiqish binobarida
iqtisodiyotning
ma’vjud muammolariga mualif tomonidan muhim hisoblangan takliflar keltirilgan.
Maqolada dualitik moliya tizimida pul fondlarining shakillantrilishi, taqsimlanishi va foydalanishiga oid
iqtisodiy munosabatlari o’rganilib ulardan foydalanish samaralariga urg‘u berilgan.
Kalit so’zlar:
Dualizm, Dualistik moliya tizimi, zamonaviy va an’anaviy moliyaviy sektorlar, Islom
moliyasi, Kapital, Mehnat resurslari, moliyaviy institutlar, moliyaviy vositachilar
КОНЦЕПТУАЛЬНЫЕ ОСНОВЫ ВОЗНИКНОВЕНИЯ ТЕОРИЙ ДУАЛИСТИЧЕСКОЙ
ФИНАНСОВОЙ СИСТЕМЫ
Хабибуллаева Дададжона Розибоевича
Научно
-
исследовательский центр
«Научные основы и проблемы
развития экономики
Узбекистана» при Ташкентском
государственном экономическом университете
Аннотация
.
В статье рассматривается развитие дуализма в экономических системах в
период возникновения новых производственных отношений, а также государственная политика
и институты в этот период, направленные на то, чтобы они поддерживали и помогали новым
методам производства; дуализм изучается рядом экономистов, методологические проблемы,
характерные для изучается финансовая система. Автор изучил, как дуалистическая финансовая
система влияет на возникновение кризисных и конфликтных ситуаций в экономике, в частности,
ее
негативное
влияние
на
стабильное
улучшение
производства
продукции,
конкурентоспособность и общее экономическое благополучие. Свои взгляды на эти отношения
автор еще больше подкрепил комплексным анализом финансовой литературы, которая
представлена в разрезе стран и лет. По результатам исследования, благодаря рассмотрению
дуалистической финансовой системы, авторы рассматривают важные предложения по
существующим проблемам экономики. В статье рассматриваются экономические отношения
формирования, распределения и использования денежных средств в дуалистической финансовой
системе, подчеркиваются эффекты их использования
.
Ключевые слова:
Дуализм, Дуалистическая финансовая система, современный и
традиционный финансовый сектор, исламские финансы, капитал, трудовые ресурсы,
финансовые институты, финансовые посредники.
UO‘K: 336.63
VII SON - NOYABR, 2023
173-180
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, noyabr
www.e-itt.uz
174
CONCEPTUAL FOUNDATIONS OF THE EMERGENCE OF DUALISTIC
FINANCIAL SYSTEM THEORIES
Khabibullayev Dadajon Ruziboyevich
Research center "Scientific bases and problems of development of
the economy of Uzbekistan" under the Tashkent State University of Economics
Abstract
.
In the article, the development of dualism in economic systems during the emergence of
new relations of production and the state's policies and institutions during this period to ensure that they
support and help new methods of production, dualism studied by several economists methodological
problems specific to the financial system are studied. The author has studied how the dualistic financial
system affects the emergence of crises and conflict situations in the economy, in particular, its negative
impact on the stable improvement of product production, competitiveness and general economic well-
being. The author has further strengthened his views on these relations with a comprehensive analysis of
the financial literature, which is presented in the cross-section of countries and years. According to the
results of the study, due to the review of the dualistic financial system, the authors consider important
proposals for the existing problems of the economy. The article examines the economic relations of the
formation, distribution and use of monetary funds in the dualistic financial system and emphasizes the
effects of their use.
Key words
:
dualism, Dualistic financial system, modern and traditional financial sectors, Islamic
finance, Capital, Labor resources, financial institutions, financial intermediaries.
Kirish.
Barcha davrlarda Ijtimoiy-iqtisodiy tuzumlar bir-biridan ishlab chiqarish munosabatlari
xususiyatlari bilan tubdan ajralib turishgan. O‘z navbatida aytish mumkinki, yangi ishlab chiqarish
munosabatlari mavjud ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanish bosqichlaridan kelib chiqadi. Yangi
ishlab chiqarish munosabatlaring vujudga kelishi bilan bir vaqtda davlat tuzilmasi ham ushbu
munosabatlarga boshqichma bosqich moslashib bormog’i kerak. Har bir ijtimoiy tuzum va shunga
muvofiq ravishda, shu tuzumdagi davlatga ma’lum bir moliyaviy tuzilma mos keladi va bosqichma
bosqich moslashib boradi.
Umuman olganda, ishlab chiqarish munosabatlari va davlat o‘rtasidagi munosabatlar murakkab
jarayondir. Jamiyat ehtiyojlarini qo‘llab
-quvvatlashda dolzarb va samarali bo'lib qolishi uchun davlat
o'zgaruvchan iqtisodiy tuzilmalarga moslasha olishi kerak.
Hukumatlar iqtisodiy barqarorlikni saqlash maqsadida odatda moliya sektorini qayta
shakllantirish bo'yicha turli chora-tadbirlarni ko'rib boradilar. Kuchli moliyaviy siyosatning o'rnatilishi
umumiy iqtisodiy barqarorlikka olib boruvchi eng muhim omillardan biri xisoblanadi.
Moliyaviy sektorni yaxshilash uchun hukumatlar ko'rishi mumkin bo'lgan turli chora-tadbirlar
mavjud. Masalan, islomiy moliya va an'anaviy moliyani o'zida mujassam etgan dualistik moliya
tizimining rivojlanishi hukumatlar moliya sektorini yanada yaxshilash uchun ko'rishi mumkin bo'lgan
chora-tadbirlardan biriga misoldir.
Dualistik moliyaviy tizimlar nazariyalarining paydo bo'lishi iqtisodiy tuzilmalarni va rivojlanish
bosqichlarini, xususan, rivojlanayotgan mamlakatlar kontekstini kuzatishga asoslangan.
Olimlar va iqtisodchilarning kuzatishicha, iqtisodiyot agrardan sanoatga yoki anʼanaviydan
zamonaviyga oʻtayotganda koʻpincha turli iqtisodiy tuzilmalar, jumladan, bir nechta moliyaviy
tuzilmalarning birgalikda yashashi kuzatiladi. Dualistik yondashuv an'anaviy yoki norasmiy iqtisodiy
faoliyatning zamonaviy yoki rasmiy faoliyat bilan bir qatorda davom etishi mumkinligini anglatadi.
Iqtisodiyotda moliyaviy dualistik yondashuv aholining turli xil qatlamlari ehtiyojlarini
qondirishini ta'minlaydi va moliyaviy inklyuziyaga hissa qo'shadi.
Shu nuqtaiy nazardan ko'pgina mintaqalarda an'anaviy va islom moliyasining birgalikda
mavjudligi islom tamoyillari va qadriyatlari muhim ahamiyatga ega bo'lgan jamiyatlarda keng tarqalgan
turli iqtisodiy va moliyaviy imtiyozlarga dinamik munosabatni aks ettiradi. Bu ikki tomonlama tizim
o'nlab yillar davomida paydo bo'lib, u shunchaki moliyaviy mulohazalar doirasidan tashqariga
chiqadigan omillarning yig'indisi natijasida shakllangan. Iqtisodiy o'sish va globallashuvga intilish bilan
birga diniy va madaniy qadriyatlarga moslashish istagi ham an'anaviy, ham shariatga muvofiq moliyaviy
xizmatlarni taklif qiluvchi moliyaviy landshaftning o'rnatilishiga olib keldi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, noyabr
www.e-itt.uz
175
Bu keng qamrovli iqtisodiy rivojlanish, shariat tamoyillariga rioya qilish, moliyaviy
vositachilikdagi xilma-xillik, institutsional plyuralizm, moliyaviy inklyuzivlik va adolatni hisobga olish,
islom iqtisodiyoti doirasidagi madaniy va ijtimoiy omillarning ta'sirini o'z ichiga oladi.
Adabiyotlar sharhi.
Moliyaviy dualizmning tarixiy evolyutsiyasini tushunish uning hozirgi ko'rinishlarini
kontekstuallashtirish juda muhimdir. Dastlabki munozaralar ko'pincha tarixiy, ijtimoiy va institutsional
omillar natijasida ikki tomonlama moliyaviy tuzilmalar paydo bo'lgan iqtisodiyotning ilk
rivojlanayotgan davriga to'g'ri kelgan. Tadqiqotlar rasmiy tizimlar bilan bir qatorda norasmiy moliyaviy
amaliyotlarning davom etishini ta'kidlab, moliyaviy dualizmning ildizlarini chuqur tushunish zarurligini
ta'kidlaydi (Ragnar Nurkse, 1950).
Moliyaviy dualizmni tahlil qilish uchun turli nazariy asoslar taklif qilingan. Masalan, Lyuis modeli
dualizm iqtisodiy rivojlanishning tabiiy natijasi bo'lishi mumkinligini ko'rsatadi, norasmiy sektor
ortiqcha ishchi kuchining rezervuari sifatida ishlaydi. Institutsional moliyaviy dualizm nazariyasi ikki
tomonlama moliyaviy tizimlarni shakllantirishda institutlarning rolini ta'kidlab, rasmiy va norasmiy
sektorlar institutsional muvaffaqiyatsizliklar yoki bo'shliqlar tufayli birga yashashini ta'kidlaydi (Arthur
Lewis, 1954).
Moliyaviy dualizmning davom etishiga ko'plab omillar yordam beradi. Normativ cheklovlar,
rasmiy moliyaviy xizmatlardan foydalanishning cheklanganligi va madaniy imtiyozlar odatda sabab
bo'ladi. Bundan tashqari, daromadlar tengsizligi va beqaror iqtisodiy sharoitlar kabi makroiqtisodiy
omillar ikki tomonlama tuzilmani kuchaytirishi mumkin.
Shu nuqtayi nazardan dualistik moliyaviy tizimlarning nazariy asoslari ko'pincha iqtisodiy,
madaniy va tartibga solish nazariyalaridan kelib chiqadi. Juda ko’plab olimlar o’z ilmiy ishlanmalari
orqali ushbu nazariy asoslar, xsusan islom moliyasi va an'anaviy moliya nima uchun va qanday yonma-
yon ishlashini to’g’ri tushunishga juda salmoqli hissa qo'shishdilar. Ushbu qarashlar moliyaviy dualistik
nazariyalarini bozor dinamikasi va samaradorligi bilan bog'liq jihatlarini bir muncha ijobiy ta’sirini
ochiqladi. Bundan farqli o'laroq, madaniy nazariyalar diniy e'tiqodlarning ta'sirini o'rgandi va tartibga
solish nazariyalari ikki tomonlama moliyaviy tizimlarning ishlashini qo'llab-quvvatlovchi huquqiy va
institutsional tuzilmalarni joriy etdi (John Gurley and Edward Shaw, 1960).
Shu nuqtaiy nazardan dualistik moliya tizimi tamoyillari asosida moliyaviy munosabatlarni
tashkil etish va samarali boshqarishning nazariy va amaliy jihatlarini xorijlik yirik iqtisodchi olimlar,
(Hala Myintning, 1970) va b. Ushbu shaxslarning har biri iqtisodiyot va dualistic moliya tizimi
nazariyalarini rivojlanishiga katta hissa qo'shgan va ularning ishlari akademik tadqiqotlarga, siyosiy
munozaralarga va bizning iqtisodiy va moliyaviy tizimlar haqidagi tushunchamizga ta'sir qilishda
davom etmoqda.
Tadqiqot metodologiyasi.
Dualistik moliyaviy tizim tushunchasi va ularning nazariy va amaliy jihatlari vaqt
o‘tishi
bilan turli
iqtisodchilar tomonidan
o‘rganilgan.
Dualistik moliya tizimi nazariyalarini tadqiq etish jarayonida tadqiqot strategik jihatdan
taqqoslash, sintez va tasniflash usullaridan foydalangan. Ushbu analitik vositalar mavjud dualistik asos
tamoyillarni shakllantirish va tizimli ravishda tartibga solish bilan bog'liq nozik dinamikani ochish
uchun sinchkovlik bilan qo'llanildi. Taqqoslash metodidan foydalanish orqali dualistik moliyaviy tizim
mexanizmlarining qarama-qarshi elementlari batafsil yoritildi. Sintez esa turli komponentlarni
birlashtirishga imkon berdi va tasniflash asosiy printsiplarning tizimli toifalanishini ta'minladi. Ushbu
uslubiy triada mavzuni har tomonlama tushunish uchun mustahkam poydevor yaratdi.
Shuningdek muallif maqolada dualistik moliya tizimiga bo'lgan qarashlarni yanada
mustahkamlash uchun ilmiy adabiyotlarni o'rganish va sohadagi ilmiy o'zgarishlar bilan birgalikda
tadqiqotning ishonchliligini oshirish maqsadida tegishli ilmiy risola va ishlanmalarga ham murojaat
qilib mavzuni yanada boyitdi.
Tahlil va natijalar muhokamasi
.
Moliyaviy dualizm tushunchasi XX-
asr oʻrtalarida birqancha iqtisodchilar tomonidan o’rganilgan
va tarqqiy etgan.
Bu ikkilik turli xil moliyaviy tuzilmalarning birgalikda mavjudligini va ularning umumiy iqtisodiy
manzaraga ta'sirini ta'kidlaydi. Rasmiy sektor institutsional va tartibga solinadigan moliyaviy
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, noyabr
www.e-itt.uz
176
xizmatlarni taqdim etadi, norasmiy sektor esa an'anaviy va ko'pincha kamroq tartibga solinadigan
vositalar orqali jismoniy shaxslar va jamoalarga xizmat ko'rsatadi. Moliyaviy dualizmni o'rganish
rivojlanayotgan mamlakatlardagi turli moliyaviy tizimlar bilan bog'liq muammolar va imkoniyatlarni
tushunish va hal qilishga intilayotgan siyosatchilar va olimlar uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega bo'lib
qolmoqda.
Dualistik moliya tizimi xaqida so’z borar ekan, eng avvalo, Dualizm atamasi qanday paydo bo’lgan,
degan haqli savol tug’ilishi tabiiydir.
Dualizm atamasi (lot. dualis
—
ikki yoqlama)
—
bir-
biri bilan birlashtirib boʻlmaydigan holatlar,
tamoyillar, fikrlash tarzi, dunyoqarash, intilish va gnoseologik tamoyillar yonma-yon mavjudligini
targ’ib qiluvchi taʼlimotdir
Dualizm plyuralizm koʻrinishlaridan
biridir. Dualizm terminini nemis faylasufi X. Volf (1679-
1754) kiritgan. Dualizm quyidagi juft tushunchalarni ifodalaydi: gʻoyalar dunyosi va voqeiy dunyo
(Platon), obyekt va subyekt, bilim va eʼtiqod, va boshqalar. Dualizm falsafiy, iqtisodiy, diniy,
antropologik, etnik, shakllarda namoyon boʻlishi mumkin. Dua
lizm falsafada dunyoning negizida bir-
biriga bogʻliq boʻlmagan ikki mustaqil narsa mavjud deb bilishida koʻrinadi.
Iqtisodiyotda dualizmni namoyon bo'lish jarayoni esa tarixiy, institutsional va ijtimoiy-iqtisodiy
omillarning kombinatsiyasi tufayli boshlandi. Tarixiy jihatdan dualizm ko'pincha mustamlakachilik
merosi yoki iqtisodiy jarayonlarning o’zgarishi natijasida
paydo bo'ldi. Tarkibiy jihatdan u shahar va
qishloq o'rtasidagi yoki iqtisodiyot tarmoqlari o'rtasidagi farqlar bilan bog'liq ravishda kechdi. Rasmiy
va norasmiy moliya sektorlarini shakllantirishda me'yoriy-huquqiy baza va moliyaviy instrumentlardan
foydalanish kabi institutsional omillar muhim rol o'ynadi. Ijtimoiy-iqtisodiy omillar, jumladan,
daromadlar tengsizligi va madaniy me'yorlar moliyaviy xatti-harakatlarga ta'sir qildi. Ilg'or va
rivojlanayotgan mamlakatlarda moliyaviy tizimlarning murakkabligini o'rganishda iqtisodchilar
tomonidan dastlab o'ylab topilgan moliyaviy dualizm kontseptsiyasi bu sohada hal qiluvchi burilish
nuqtasi bo'ldi. Ushbu dastlabki kuzatishlar nafaqat moliyaviy tuzilmalarning ko'p qirrali tabiati haqidagi
tushunchamizni boyitdi, balki iqtisodiy va moliyaviy nazariyalarning keyingi evolyutsiyasi uchun asosiy
katalizator bo'lib xizmat qildi.
1-jadval
Rivojlangan mamlakatlar Iqtisodiyotida moliyaviy dualizm kontseptsiyasining
rivojlanish bosqichlari
Iqtisodchi/olim
Dastlabki ilmiy izlanishlar
Vaqt davri
Ragnar Nurkse
Rivojlanmagan mamlakatlarda dualistik rivojlanish
1950-yil
W. Artur Lyuis
Ikki tomonlama iqtisodiyot modeli va tarkibiy dualizm
1954 yil
Jon Gurli va Edvard
Shou
"Moliya nazariyasidagi pul" va moliyaviy tuzilma
1960 yil
Hala Myint
"Dualizm va rivojlanyotgan iqtisodiyotning ichki
integratsiyasi"
1964-yil
Moliyaviy dualizm tushunchasi birinchi marta 1950-yillarda taniqli estoniyalik iqtisodchi Ragnar
Nurkse dualistik rivojlanish va moliyaviy dualizmning nazariy paradigmalarini ilgari surdi va iqtisodiy
o'sish va tarkibiy o'zgarishlar haqidagi qarashlarga sezilarli hissa qo'shdi.
Nurkse o'zining 1953 yilda nashr etilgan "Rivojlanmagan mamlakatlarda kapital shakllanishi
muammolari" kitobida rivojlanayotgan mamlakatlarning iqtisodiy o'sish va sanoatlashtirishga erishish
yo'lidagi harakatlarida duch keladigan muammolarni o'rganib chiqdi. Uning ta'kidlashicha, bu
mamlakatlar tez-tez dualistik iqtisodiy tuzilmani namoyish etadilar, bu ikki xil sektorning yonma-yon
mavjudligi bilan tavsiflanadi: zamonaviy, sanoatlashgan sektor va an'anaviy, kam rivojlangan sektor.
Nurksening ta'kidlashicha, rivojlanyotgan mamlakatlar iqtisodyotida bu ikki sektor ko'pincha yonma-
yon ishlaydi, lekin texnika-texnologiya, mahsuldorlik va daromad darajasi jihatidan sezilarli farqlar
bilan ajralib turadi.
Nurkse taklif etgan moliyaviy dualizm rivojlanishning asosiy nuqtalari:
91
https://uz.wikipedia.org/wiki/Dualizm
92
https://uz.wikipedia.org/wiki/Dualizm
93
Internet ma’nbalari asosida muallif tomonidan tayyorlandi
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, noyabr
www.e-itt.uz
177
An'anaviy sektor:
Bu sektor odatda qishloq xo'jaligi va boshqa an'anaviy faoliyatni o'z ichiga oladi. Past
mahsuldorlik, past ish haqi va ko'pincha o'zboshimchalik bilan xarakterlanadi. Zamonaviy
texnologiyalar va kapitaldan foydalanish bir muncha cheklangan bo’ladi.
Zamonaviy sektor:
Ushbu sektor zamonaviy texnologiya va usullardan foydalanadigan faoliyat turlarini o'z ichiga
oladi. Yuqori mahsuldorlik, yuqori ish haqi va ko'proq kapital talab qiladigan ishlab chiqarish jarayoni
xisoblanib, odatda shahar markazlarida joylashgan bo’lib,
yaxshi infratuzilmaga ega, texnologik jihatdan
ilg'or sanoat va xizmatlarni o'z ichiga oladi.
Nurkse nazariyasiga ko’ra davlat infratuzilma, ta'lim va sanoatlashtirishga sarmoya kiritish kabi
dualistik moliyaviy tuzilishga qaratilgan siyosatni amalga oshirish orqali iqtisodiy rivojlanishni
rag'batlantirishda faol rol o'ynashi kerak degan g’oya ilga
ri surilgan.
Nurksening g'oyalari iqtisodiyotni rivojlantirishda bir muncha ta'sirli bo'lib, rivojlanyotgan
mamlakatlarning iqtisodiy barqarorlikka erishish muammolari va strategiyalari bo'yicha
muhokamalarga hissa qo'shdi. Uning faoliyatining ayrim jihatlari tanqid va munozaralarga sabab
bo'lgan bo'lsa-da, dualistik moliyaviy rivojlanish kontseptsiyasi rivojlanayotgan mamlakatlarda
iqtisodiy dinamikani tushunish uchun muhim nazariy asos bo'lib qolmoqda.
1954 yilda taniqli iqtisodchi Sir William Artur Lyuis moliyaviy dualizmni kontseptuallashtirishda
muhim bosqich bo'lgan "Cheksiz mehnat resurslari bilan iqtisodiy rivojlanish" nomli muhim maqolani
nashr etdi.
Ushbu maqola rivojlanayotgan mamlakatlarda ikki xil iqtisodiy sektor: zamonaviy
kapitalistik sektor va aholining oziq-
ovqatga bo‘lgan ehtiyojlarini samarali qondirish, ishchi kuchi
samaradorligini optimallashtirish, shu bilan birga, sanoat tarmoqlari uchun muhim xom ashyo manbai
bo'lib xizmat qiluvchi qishloq xo’jaligi sektorining birgalikda yashashini tushunishga asos yaratdi.
Lyuisning
tadqiqotlari
ko'pincha
rivojlanayotgan
iqtisodiyotlarni
tavsiflovchi
tarkibiy
nomutanosibliklarni aniqlashda muhim rol o
'ynadi. U qishloq xo’jaligi sektorida mavjud bo'lgan
ortiqcha ishchi kuchini ta'kidlab, "cheksiz ishchi kuchi" tushunchasini kiritdi. Uning tahlillari bu ortiqcha
ishchi kuchi urbanizatsiya va sanoatlashtirish orqali zamonaviy sektor tomonidan qanday
o'zla
shtirilishi mumkinligini ko’rsatib berdi. Lyuisning maqolasi birinchi navbatda mehnat migratsiyasi
va ortiqcha ishchi kuchi taqsimotiga qaratilgan bo'lsada, uning tushunchalari keyingi iqtisodchilar
tomonidan moliyaviy dualizmni yanada tadqiq qilish uchun asos yaratdi.
Jon Gurli va Edvard Shouning (1960) nashr etilgan "Moliya nazariyasidagi pul" kitobi moliyaviy
iqtisodiyot sohasiga, xususan, ikki tomonlama moliyaviy tizimlar va ularning iqtisodiyot rivojlanishidagi
rolini tushunishga sezilarli hissa qo'shdi.
Gurli va Shou mavjud iqtisodiyotdagi ikki xil moliyaviy tizimlar kontseptsiyasini xususan,
rivojlanayotgan mamlakatlarda ikki xil moliyaviy tizimning birgalikda mavjudligini ta'kidladilar.
Birinchi tizim banklar, moliya institutlari va nazorat qiluvchi organlardan tashkil topgan rasmiy
yoki uyushgan moliya sektori edi.
Ikkinchisi, nobank vositachilar va an'anaviy kreditlash mexanizmlarini o'z ichiga olgan norasmiy,
markazlashtirilmagan moliyaviy mexanizmlarni o'z ichiga olgan sektor edi. Bu sektor ko'pincha tartibga
solinmagan va markazlashtirilmagan norasmiy moliya sektori pul qarzdorlari, lombardlar, aylanma
jamg'arma va kredit assotsiatsiyalari va jamiyat asosidagi kreditlash tashabbuslari kabi turli
tashkilotlardan iborat edi.
Gurli va Shou ushbu ikki tomonlama moliyaviy tizimlarning birgalikda yashashi iqtisodiy
rivojlanishga sezilarli ta'sir ko'rsatishini ta'kidladilar. Har ikki sektorning kuchli tomonlarini
muvozanatlash inklyuziv o'sishni rag'batlantirish uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega bo'ldi.
Aslini olganda, Gurli va Shouning ikki tomonlama moliyaviy tizimlarni o'rganishi iqtisodiyotda
rasmiy va norasmiy moliyaviy sektorlarning bir vaqtning o'zida mavjudligi bilan bog'liq murakkab
dinamikani tushunishimizni sezilarli darajada boyitdi. Ular ushbu sektorlar o'rtasidagi nozik o'zaro
ta'sirlarni o'rganib chiqdi va har birining moliyaviy landshaftga ta'sir qiladigan o'ziga xos xususiyatlari,
rollari va ta'sirini yoritib berdi. Gurli va Shou ushbu ikkilikka xos bo'lgan murakkabliklarni tan olgan
holda, moliyaviy tuzilmalarni yanada murakkabroq tushunish uchun poydevor qo'ydilar, bu esa
iqtisodiy rivojlanish sohasidagi keyingi tadqiqotlar va siyosiy mulohazaga ta'sir ko'rsatdi. Ushbu
kontseptsiya moliyaviy inklyuzivlik, me'yoriy-huquqiy bazalar va turli iqtisodiy kontekstlarda
moliyaviy tizimlarni loyihalash bo'yicha keyingi muhokamalarga ta'sir ko'rsatdi.
94
https://www.jstor.org/
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, noyabr
www.e-itt.uz
178
Ko'rib chiqilayotgan kontseptual evolyutsiyaning aniq traektoriyasi rivojlanishda davom etdi,
jumladan London Universiteti professori Hala Myint (1964) kabi yirik iqtisodchi olimlar tomonidan
moliyaviy dualizmning rivojlanish strategiyasi va uning ustuvor yo’nalishlarini shakllantirish va amalga
oshirish uchun jiddiy ilmiy tekshiruvlar amalga oshirildi.
Hala Myintning 1964 yilda nashr etilgan "Dualizm va rivojlanyotgan iqtisodiyotning ichki
integratsiyasi" nomli asarida moliyaviy dualizmning iqtisodiyotda ikki yoki undan ortiq moliya
sektorlari mavjudligiga va bu sektorlar bir-biridan mustaqil ravishda ishlaydigan moliyaviy tizim
modeliga ishora qiladi. Ushbu tizimlar "zamonaviy" sektor va "an'anaviy" sektorning birgalikda
yashashi bilan tavsiflanishi mumkin.
Bu hodisa, ayniqsa, rivojlanyotgan iqtisodiyotda yaqqol namoyon
bo'ladi.
❖
Zamonaviy sektor yuqori darajada ixtisoslashgan, kapital talab qiluvchi texnologiyalardan
foydalanadigan va birja iqtisodiyotiga integratsiyalashgan yirik korxonalar bilan tavsiflanadi.
❖
Bundan farqli o'laroq, an'anaviy sektor kam ixtisoslashgan iqtisodiy bo'linmalarni, masalan,
dehqon xo'jaligi va hunarmandchilik kabi mehnat talab qiladigan faoliyat bilan shug'ullanadigan
fermerlarni o'z ichiga oladi.
Farqlar mehnat amaliyotiga ham taalluqlidir, zamonaviy sektorda marjinal unumdorlikka
asoslangan muntazam ish haqi mehnati qo'llaniladi, an'anaviy sektor esa o'rtacha mahsuldorlikka
asoslangan ish haqi bilan oilaviy mehnatga tayanadi.
Shuningdek ushbu qarashda moliyaviy farqlar ham paydo bo'ladi, chunki yirik zamonaviy
korxonalar past foiz stavkalari bilan uyushgan kapital bozorlariga kirish imkoniga ega, kichik an'anaviy
birliklar esa yuqori foiz stavkalari bo'lgan uyushmagan bozorlarga murojaat qilishadi. Bu qarama-
qarshiliklar dualizmning turli versiyalarini keltirib chiqaradi, masalan, mehnat bozoridagi
nomutanosibliklarga e'tibor qaratuvchi "ikkilamchi iqtisodiyot modeli" va ikki sektor o'rtasidagi
moliyaviy munosabatlarning sezilarli farqni ta'kidlaydigan "moliyaviy dualizm".
Professor Hala Myint tomonidan ishlab chiqilgan moliyaviy dualizm genezisi keyinchalik boshqa
iqtisodchi olimlar tomonidan xam bir muncha o’rganilib iqtisod sohasida keng qamrovli tadqiqot va
tahlil predmeti o’laroq maydonga chiqdi.
1970-yilga kelib Islom moliyasi islom tamoyillariga mos keladigan muqobil moliyaviy tizimni
taqdim etish orqali moliyaviy dualizm kontseptsiyasiga qo'shildi.
2-jadval
Islom moliyasi kontseptsiyasining rivojlanish bosqichlari
Davr
Islom dualistik moliyasining asosiy o'zgarishlari
1970-1975 yillar
- Islomiy banklarini tashkil etilishi va islom moliyasini rasmiylashtirish.
1975-1980 yillar
- Shariatga muvofiq moliyaviy mahsulotlar va xizmatlarni ishlab chiqish
bo'yicha dastlabki harakatlar.
1980-1985 yillar
- Islom moliya sanoatida sezilarli o'sish.
1985-1990 yillar
- Shariatga mos keladigan turli xil moliyaviy vositalarning paydo bo'lishi.
1990-1995 yillar
- Islomiy va
an’anaviy moliyaviy tizimlarning birgalikda mavjudligi.
1995-2000 yillar
- Islomiy moliya modellarini takomillashtirish bo'yicha davom etayotgan
sa'y-harakatlar.
2000-2005 yillar
- an'anaviy tizimlar bilan bir qatorda islom banki va moliyasini
rivojlantirish.
2005-2010 yillar
- Islom kapital bozorlari va investitsiya mahsulotlarining o'sishi.
2010-2015 yillar
-
Islom moliyasining me’yoriy
-huquqiy asoslarini yaratish va
takomillashtirish.
2015-2023 yillar
- Islom tamoyillariga mos keladigan doimiy izlanishlar va innovatsiyalar.
95
https://www.velocenetwork.com/finance/what-is-financial-dualism/
96
Internet ma’nbalari asosida muallif tomonidan tayyorlandi
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, noyabr
www.e-itt.uz
179
Ushbu jadvalda ko’rish mumkunki dastlabki moliyaviy dualistik qarashlarga asos solingan vaqtda
ya’niy 1950 va 1960 yillarda iqtisodiy amaliyotlarning islom tamoyillari bilan uyg’unligi haqidagi
dastlabki munozaralar bilan islom iqtisodiy tafakkuri shakillana boshladi.
1970-yillarda islom moliyasining rasmiylashtirilishi bilan sezilarli o'zgarishlar ro'y berdi. 1975-
yilda Islom taraqqiyot bankining tashkil etilishi islom tamoyillariga amal qiluvchi moliya institutlarini
yaratish niyatidan darak beruvchi muhim voqea bo‘ldi.
Bu davrda turli mamlakatlar, jumladan, Malayziya islom bankini joriy qildi. 1975 yilda Dubay
Islom bankining va 1979 yilda Bahrayn Islom bankining tashkil etilishi islom moliyasining
institutsionallashuviga yordam berdi.
Mudaraba va mushoraka kabi shariatga mos moliyaviy vositalarni ishlab chiqish odatiy
moliyaviy mahsulotlarga muqobil variantlarni taqdim etishda katta qiziqish uyg'otdi.
1990-yillarga kelib nafaqat islom olamida balki undan tashqarida xam islom banklari va moliya
institutlarining tashkil etilishi bilan islom moliyasining globallashuviga erishildi.
Islom kapital bozorlari va vositalari, jumladan, sukuk (islom obligatsiyalari) islomiy
moliyalashtirish uchun yangi yo'llarni taklif qilib, bir munch mashhurlikka erishildi.
Islom moliyasi moliyaviy dualizmning keng doirasiga integratsiyalashuvi ayrim iqtisodiy
sektorlarda an'anaviy va islomiy moliyaviy tizimlarning birgalikda mavjudligini aks ettirdi, bu esa
shaxslarga o'z imtiyozlari va e'tiqodlaridan kelib chiqqan holda moliyaviy tizimlarni tanlash
imkoniyatini berdi.
Islom moliyasi moliyaviy dualizmning o'ziga xos shakli bo'lib, unda an'anaviy moliya bilan bir
qatorda muqobil moliyaviy tizim ham ishlaydi. Islomiy moliya tamoyillari shariat qonunlariga
asoslangan bo'lib, u foiz (riba) va spekulyativ operatsiyalar (maysir) kabi ba'zi moliyaviy faoliyatlarni
taqiqlaydi. Buning o'rniga, islomiy moliya axloqiy va adolatli moliyaviy bitimlarni qo'llab-quvvatlaydi
va u islomning risklarni taqsimlash, foyda va zararni taqsimlash va aktivlar bilan ta'minlangan
moliyalashtirish tamoyillariga mos tarzda ishlab chiqilgan.
Moliyaviy dualizm g'oyasi nuqtai nazaridan shuni e'tirof etish kerakki, islom va an'anaviy
moliyaviy tizimlarning birgalikda yashashi ko'pincha muayyan mamlakatlarning iqtisodiy va tartibga
soluvchi landshafti tufayli yuzaga keladi.
Xulosa va takliflar.
Dualistik moliyaviy tizim ikkita parallel moliyaviy sektor mavjud bo'lgan moliyaviy tizimni
anglatadi, biri rasmiy va ikkinchisi norasmiy.
Rasmiy moliya sektori banklar, moliya institutlari va boshqa rasmiy moliyaviy vositachilardan,
norasmiy moliya sektori esa bankdan tashqari moliya institutlaridan, masalan, kreditorlar, lombardlar
va norasmiy jamg'arma guruhlaridan iborat.
Dualistik moliyaviy tizimni tahlil qilish uchun turli xil nazariy yondashuvlar-
ni ko’rib chiqdik,
jumladan:
Modernizatsiya nazariyasi: Bu nazariya dualistik moliyaviy tizim iqtisodiy rivojlanish jarayonida
o'tish bosqichi ekanligini ta'kidlaydi. Iqtisodiyot rivojlanishi bilan rasmiy moliya sektori kengayishi,
norasmiy moliya sektori esa qisqarishi mumkin.
Strukturizm:
Bu
nazariya
dualistik
moliyaviy
tizim
iqtisodiyotdagi
tarkibiy
nomutanosibliklarning natijasi ekanligini ta'kidlaydi. Strukturistlar rasmiy moliya sektori zamonaviy
sektor ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan, norasmiy moliya sektori esa an'anaviy sektor ehtiyojlarini
qondiradi, deb ta'kidlaydilar.
Siyosiy iqtisodga yondashuv: Bu yondashuv dualistik moliyaviy tizimni mamlakat siyosiy
iqtisodining mahsuli sifatida ko'rib chiqadi. Rasmiy moliya sektori kuchli elita manfaatlari ta'sirida,
norasmiy moliya sektori esa kambag'al va marginal qatlamlarning ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda
ko'riladi.
Institutsional yondashuv: Bu yondashuv dualistik moliyaviy tizimni shakllantirishda
institutsional omillarning rolini ta'kidlaydi. Unda huquqiy asoslar va boshqaruv tuzilmalari kabi rasmiy
va norasmiy institutlardagi farqlar dualistik moliya tizimining mavjudligiga yordam beradi, deb
ta’kidlaydi.
Xulq-atvor yondashuvi: Bu yondashuv dualistik moliyaviy tizimda inson xatti-harakatlarining
rolini ta'kidlaydi. Uning ta'kidlashicha, madaniy va ijtimoiy omillar ham rasmiy, ham norasmiy
moliyaviy sektordagi shaxslar va guruhlarning xatti-harakatlariga ta'sir qiladi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2023-yil, noyabr
www.e-itt.uz
180
Umuman olganda, ushbu nazariy yondashuvlar dualistik moliyaviy tizim haqida turli
tushunchalarni taklif qiladi va rivojlanayotgan mamlakatlarda moliyaviy tizimlarning murakkab
tabiatini tushunishga yordam beradi.
Institutsional nazariyaga ko'ra, ikki tomonlama moliyaviy tizimda rasmiy va norasmiy moliya
institutlarining birgalikda yashashini ushbu institutlar faoliyat yuritadigan turli institutsional muhit
bilan izohlash mumkin. Rasmiy moliya institutlari ko'proq rasmiy tartibga solish va nazoratga
bo'ysunadi, bu ularni yanada samarali va barqaror, lekin ayni paytda qattiqroq va mahalliy sharoitlarga
kamroq javob berishi mumkin. Boshqa tomondan, norasmiy moliya institutlari odatda ko'proq
moslashuvchan va mahalliy sharoitga moslashadi, lekin rasmiy institutlar uchun mavjud bo'lgan
huquqiy himoya va moliyaviy resurslarga ega bo'lmasligi mumkin.
Umuman olganda, institutsional nazariya dualistik moliyaviy tizimda moliyaviy institutlarning
xatti-harakatlarini shakllantiradigan rasmiy va norasmiy qoidalarni tushunish muhimligini ta'kidlaydi.
Siyosatchilar va tadqiqotchilar siyosat va aralashuvlarni loyihalash uchun ushbu asosdan
foydalanishlari mumkin
Dualistik moliya tizimini islom moliyasi va an'anaviy moliya ob'ektivi orqali ham tahlil qilish
mumkin. Islomiy moliya shariat qonunlari tamoyillariga asoslanadi va axloqiy va ijtimoiy mas'uliyatli
investitsiya amaliyotiga urg'u beradi. Boshqa tomondan, an'anaviy moliya an'anaviy moliyaviy
amaliyotlarga asoslanadi va investitsiya qarorlariga diniy yoki axloqiy nuqtai nazarlarni kiritmaydi.
Islomiy moliya va an'anaviy moliya kontekstida dualistik moliyaviy tizimni tushunishning bir
usuli bu ikki tizimning bir iqtisodiyot doirasida qanday birga yashashini ko'rib chiqishdir. Ko'pgina
mamlakatlarda islomiy va an'anaviy moliyaviy mahsulotlarni taklif qiluvchi rasmiy moliyaviy institutlar,
shuningdek, ko'pincha jamoat va diniy tarmoqlarga asoslangan norasmiy moliyaviy institutlar mavjud.
Islom moliyasi va an'anaviy moliya o'rtasidagi asosiy farqlardan biri bu ularning foizlarni
boshqarish usulidir. Islomiy moliya kreditlar bo'yicha foizlar undirishni taqiqlaydi, an'anaviy moliya esa
foizlarni undirishga imkon beradi. Bu ikki tizim o'rtasida turli investitsiya qarorlari va moliyalashtirish
tuzilmalariga olib kelishi mumkin.
Adabiyotlar/Literatura/Reference:
Arthur Lewis W. (1954): Dual economy model and structural dualism
John Gurley and Edward Shaw - (1960): Book "Money in a Theory of Finance" and financial structure
Myint H. (1964): Organizational Dualism and Economic Development
Ragnar Nurkse (1950): Dualistic development in underdeveloped countries
Xabibullayev D.R. O’zbekistonda dualistik moliya tizimini shakillantirishda islom moliyaviy
munosabatlarining ahamiyati. "Moliya bozorini rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlari, zamonaviy
tendensiyalari va istiqbollari" mavzusidagi II respublika ilmiy-am
aliy konferensiyasi materiallar to‘plami
2023-yil 5-aprel 412 b
