ILMIY VA PROFESSIONAL TA’LIM JARAYONIDA MULOQOT, FAN VA MADANIYATLAR
INTEGRATSIYASI
175
Samarkand State Institute of Foreign Languages
SODDA GAP TARKIBIDA MONOVALENTLI BO’LAKLARNING SEMANTIK-
FUNKSIONAL XUSUSIYATLARI
Mahmudjonova Mexribon Xurshedovna
SamDChTI Ingliz tili o‘qitish metodikasi o‘qituvchisi
Kalit soʻzlar:
Sodda gap, monovalentli bo'laklar, semantik-funksional xususiyatlar,
morfologiya, sintaksis
Kirish:
Tilshunoslikda sodda gaplar va ularning tarkibiy qismlarini tahlil qilish, tilning
semantik va funksional tuzilishini yaxshiroq tushunishga yordam beradi. Sodda gap tarkibida
monovalentli bo'laklarning roli va ularning semantik-funksional xususiyatlari alohida e'tiborga
loyiqdir, chunki bunday bo'laklar gapning asosiy ma'nosini tashkil etishda muhim o'rin tutadi.
Sodda gap — bu bir nechta bo'laklardan iborat bo'lib, ularning har biri ma'lum bir sintaktik va
semantik vazifani bajaradi. Gap tarkibidagi bo'laklar o'zaro bog'langan va bir-birini to'ldirgan
holda, aniq bir ma'no ifodalovchi tuzilmani yaratadi. Monovalentli bo'laklar esa faqat bir nechta
funktsiyani bajaradigan va sintaktik jihatdan bir sub'ekt yoki ob'ektni ifodalovchi qismlar sifatida
gapda paydo bo'ladi. Monovalentli bo'laklarning tahlili tilni yanada chuqurroq o'rganishga imkon
yaratadi, chunki ular gap tuzilishini shakllantirishda muhim rol o'ynaydi. Monovalentli bo'laklar
ko'pincha faollik, predmetlik, holat va boshqa semantik rollarni ifodalovchi bo'laklar sifatida
ishlatiladi. Masalan, bir predikatli bo'laklar (faol bo'laklar), faqat bitta sub'ektni talab qiladi va
ular tilning sintaksik tuzilishida maxsus o'rin tutadi. Bu bo'laklar gapning asosiy ma'nosini
ta'minlaydi. Boshqa tomondan, predmetlik bo'laklar faqat biror predmetni ifodalab, gapda to'g'ri
kontekstda ishlatiladi.
Ushbu tadqiqotda monovalentli bo'laklarning semantik va funksional tahlili orqali,
ularning tilshunoslikdagi o'rni va gapning ma'no hosil qilishdagi rolini aniqlash maqsad qilingan.
Tadqiqotda gap tuzilishida bu bo'laklarning qanday ishlashini va ularning bir-biriga ta'sirini
aniqlash, sodda gaplarning morfologik va sintaktik xususiyatlarini chuqurroq tushunishga
yordam beradi. Shuningdek, monovalentli bo'laklarning turli semantik rollari va ularning
gapdagi o'zgarishlarini o'rganish tilning strukturasini yanada kengroq va aniqroq tushunishga
imkon beradi. Sodda gaplar tarkibidagi monovalentli bo'laklarning semantik-funksional
xususiyatlarini o'rganish, nafaqat tilshunoslikda, balki linguistika fanlarining boshqa sohalarida,
masalan, psixolingvistika va pragmatika kabi tarmoqlarda ham muhim ahamiyatga ega. Bu
bo'laklarning sintaktik tahlili, ularning qanday ishlashini, qanday ma'no va vazifani bajarishini
anglashga yordam beradi va shu bilan tilning tabiati haqidagi umumiy tasavvurni boyitadi.
Tadqiqot Metadologiyasi
Ushbu tadqiqotda sintaktik va semantik tahlil usullari qo'llanilgan. Gapdagi monovalentli
bo'laklar tahlil qilish uchun morfologik va sintaktik modellardan foydalaniladi. Bunda,
bo'laklarning funksiyalari va ularning gapdagi o'zgarishiga ta'sirini o'rganish asosiy maqsad
hisoblanadi. Shuningdek, semantik-funksional o'zgarishlar, bo'laklarning ma'nodagi o'zgarishlari
ham tahlil etiladi.
Tahlil va Natijalar
Sodda gap tarkibidagi monovalentli bo'laklarning semantik va funksional xususiyatlarini
tahlil qilish tilshunoslikda keng o'rganilgan mavzulardan biridir. Bunday bo'laklarning gapdagi
o'rni va ularning semantik rollari, gapning umumiy ma'nosini qanday shakllantirishi, gap
tuzilishining aniq strukturasini tushunishga yordam beradi. Tadqiqot davomida monovalentli
bo'laklar turlicha semantik funktsiyalarni bajarishi aniqlangan. Quyida ularning asosiy
xususiyatlari tahlil qilinadi.
Faollik bo'laklari (Predikatlar)
Sodda gapning asosiy tarkibiy bo'lagi sifatida faollik bo'laklari (predikatlar) alohida
o'rganildi. Faollik bo'laklari har doim yagona sub'ektga ega bo'ladi va ular gapning asosiy
ma'nosini tashkil qiladi. Monovalentli bo'laklarning eng aniq va keng tarqalgan turi — bu faollik
ILMIY VA PROFESSIONAL TA’LIM JARAYONIDA MULOQOT, FAN VA MADANIYATLAR
INTEGRATSIYASI
176
Samarkand State Institute of Foreign Languages
bo'laklaridir. Faollik bo'lagi, odatda, harakatni yoki holatni ifodalovchi fe'lni o'z ichiga oladi va
faqat bitta sub'ektni talab qiladi. Misol uchun, "U ketdi" jumlasida "ketdi" fe'li faollik bo'lagi
bo'lib, faqat bitta sub'ekt (U) bilan ishlaydi. Bundan tashqari, faollik bo'laklari gapning semantik
strukturasida harakatning yoki holatning faqat bir tomonini ifodalash orqali gapning umumiy
ma'nosini tashkil etadi. Bunday bo'laklar ko'pincha o'zgaruvchan va harakatni ifodalovchi
bo'laklar sifatida ishlatiladi.
Predmetlik bo'laklar
Predmetlik bo'laklar, gapda sub'ekt yoki ob'ekt vazifasini bajarishi mumkin bo'lgan
monovalentli bo'laklar sifatida ko'rib chiqildi. Ular odatda fe'lning kim yoki nima bilan bog'liq
ekanligini aniqlaydi. Masalan, "Men kitobni o'qidim" jumlasida "kitob" so'zi predmetlik bo'lak
sifatida ishlatilgan va fe'l "o'qidim"ga bog'langan. Predmetlik bo'laklar faqat bitta elementni o'z
ichiga oladi va gapning ob'ektiv mazmunini ifodalashda yordam beradi. Monovalentli predmetlik
bo'laklar sintaksik jihatdan gapda faqat bir ob'ektni ifodalovchi bo'laklar sifatida ishlaydi va ular
gapning qanday shaklda bo'lishiga qarab, o'zaro farqlanadi. Bunday bo'laklar gapning sub'ekti
bilan chambarchas bog'liq bo'lib, ular har doim gapning semantik izohiga ta'sir qiladi.
Holat bo'laklari
Holat bo'laklari monovalentli bo'laklarning yana bir turi bo'lib, ular gapdagi sub'ektning
holatini yoki sharoitini ifodalashda ishlatiladi. Holat bo'laklari faqat bitta ma'lumotni, ya'ni
sub'ektning holatini yoki sharoitini o'z ichiga oladi. Masalan, "U baxtiyor" jumlasida "baxtiyor"
so'zi holat bo'lagi bo'lib, faqat bir ma'no — sub'ektning holatini ifodalaydi. Holat bo'laklarining
semantik jihatidan ahamiyati shundaki, ular sub'ektning ichki yoki tashqi holatini, uning ruhiy
yoki jismoniy ahvolini tasvirlab, gapning ma'nosini yanada aniqroq va to'liqroq qilishga yordam
beradi. Ular ko'pincha sifat va holatni ifodalovchi so'zlar bilan birga keladi.
Bo'laklarning O'zgaruvchanligi va Semantik Farqlari
Sodda gap tarkibidagi monovalentli bo'laklar turli semantik o'zgarishlarga ega bo'lishi
mumkin. Masalan, bir fe'l yoki so'z bir xil sintaktik o'rinda bo'lishi mumkin, lekin uning
semantik roli farq qilishi mumkin. Misol uchun, "U o'qidi" jumlasida "o'qidi" fe'li faollik bo'lagi
sifatida ishlatilgan bo'lsa, "U kitobni o'qidi" jumlasida "o'qidi" fe'li predmetlik bo'lak sifatida
ishlaydi. Bunday o'zgarishlar gapda ma'noni qanday shakllantirishi va qanday semantik
kontekstda ishlashini belgilaydi. Natijada, sodda gap tarkibidagi monovalentli bo'laklarning
semantik va funksional xususiyatlari gap tuzilishida juda katta rol o'ynaydi. Ularning har biri
gapda alohida funktsiya bajarib, ma'no hosil qilishda o'ziga xos ahamiyatga ega. Bu bo'laklarning
ishlash tartibi, ularning gapda qanday o'zgarishini va bir-biriga qanday ta'sir ko'rsatishini
tushunish, tilshunoslikda gap tuzilishi haqidagi nazariyalarni rivojlantirishga yordam beradi.
Tadqiqot natijalari, sodda gap tarkibidagi monovalentli bo'laklarning sintaksik va semantik
o'zgaruvchanligini, ularning o'zaro bog'liqligini va gapning umumiy ma'nosini shakllantirishdagi
ahamiyatini ko'rsatdi. Monovalentli bo'laklarning gapda qanday ishlashini va har bir bo'lakning
semantik rolini aniqlash, tilning tuzilishini chuqurroq tushunishga imkon berdi. Monovalentli
bo'laklar turli semantik funktsiyalarni bajarib, gapdagi ma'no va vazifani aniq ko'rsatadi.
Ularning o'zaro bog'liqligi, gapdagi semantik o'zgarishlar va gapning umumiy tuzilishi
o'rtasidagi aloqani ko'rsatib beradi. Bunday tahlil tilshunoslikning yanada rivojlanishiga xizmat
qiladi va tilni chuqurroq o'rganish uchun yangi imkoniyatlar yaratadi.
Xulosa
Ushbu tadqiqotda sodda gap tarkibidagi monovalentli bo'laklarning semantik va funksional
xususiyatlari tahlil qilindi. Tadqiqot natijalari shuni ko'rsatdiki, monovalentli bo'laklar gap
tuzilishida juda muhim rol o'ynaydi va ular gapning umumiy ma'nosini shakllantirishda o'ziga
xos ahamiyatga ega. Monovalentli bo'laklar turli semantik rollarni bajarib, gapning tuzilishini va
ma'nosini shakllantirishda faollik, predmetlik va holat kabi vazifalarni o'z zimmasiga oladi.
Faollik bo'laklari, odatda, faqat bitta sub'ektni talab qiladigan harakat yoki holatni ifodalash
orqali gapning asosiy ma'nosini yaratadi. Predmetlik bo'laklar esa ob'ekt yoki predmetni
ifodalovchi element sifatida gapdagi ma'lumotni kengaytiradi. Holat bo'laklari esa sub'ektning
ruhiy yoki jismoniy holatini ifodalash orqali gapning semantik mazmunini boyitadi. Shuningdek,
ILMIY VA PROFESSIONAL TA’LIM JARAYONIDA MULOQOT, FAN VA MADANIYATLAR
INTEGRATSIYASI
177
Samarkand State Institute of Foreign Languages
monovalentli bo'laklarning o'zaro munosabati va ularning gapdagi o'zgarishlari gap tuzilishini
tushunishga yordam beradi. Bo'laklarning semantik farqlari va ularning funksiyalari, gapning
umumiy ma'nosini shakllantirishda tilshunoslikda muhim o'rin tutadi. Tadqiqot davomida,
bo'laklarning sintaktik va semantik jihatlari orasidagi aloqalar aniqlandi va bu tilning umumiy
tuzilishini tushunishda yangi nuqtai nazar ochildi.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:
1. Jorabekov, M. (2020). Sintaksis va semantika. Samarqand: Samarqand Davlat Universiteti.
2. Rakhimov, S. (2015). Gap tuzilishi va uning semantik xususiyatlari. Toshkent: Fan va
texnologiya.
3. Karimov, B. (2019). Sodda va murakkab gaplar tahlili. Toshkent: TDTU nashriyoti.
4. Iskandarov, A. (2018). Lingvistika va tilshunoslikka kirish. Buxoro: Buxoro universiteti
nashriyoti.
5. Beshimov, M. (2016). Til va gap: semantika va sintaksis. Toshkent: Til va adabiyot nashriyoti.
6. Мирсанов, Г. К. (2009). Инглиз ва ўзбек тилларида юриш-ҳаракат феълларининг акционал
ва аспектуал хусусиятлари. Филол. фанлари номзоди... дисс. автореф.
7. Мирсанов, Г. (2016). Развитие прагмалингвистики в Узбекистане. Иностранная филология:
язык, литература, образование, (3 (60)), 76-83.
8. Mirsanov, G. K. (2018). Exploration of Aspectual Semantics Within Motion Verbs. Cognitive
Approach. In Язык и культура (pp. 15-20).
9. Narzikulova, R. (2022). Scrutinizing materials in organizing class for high school
students. Asian Journal of Multidimensional Research, 11(3), 31-33.
10. Narzikulova, R. (2022). Peculiarities of 20th century english literature and main
characteristics. ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal, 12(1),
247-250.
