275
қуршаб турган воқелик тўғрисидаги, оламнинг моҳияти, тузилиши, ўзининг
ундаги ўрни ҳақидаги қарашлар, тасаввурлар, билимлар тизимидир.
Дунёқараш оламни энг умумий тарзда тасаввур қилиш, идрок этиш ва
билишдан иборатдир. Шу маънода дунёқараш ҳар қандай ижтимоий
-
тарихий
моҳият касб этиб, кишиларнинг умри, амалий фаолияти, ҳаёти, табиатга таъсири
ва меҳнат жараёнида вужудга келади. Дунёқараш эса кишиларнинг турмуш тарзи,
ҳаёти, хулқи, одоби, маданиятини ўзида мужассамлаштирган тасаввур ва
билимлар йиғиндисидир.
Шундай экан, инсон онгининг табиат ва жамиятга муносабати натижасида
қарашлари, эътиқоди, идеали асосида пайдо бўлган ижтимоий
-
сиёсий, ахлоқий
-
эстетик ва хулқини ифодаловчи билимлар тизими унинг дунёқарашидир.
Дунёқараш кундалик фаолият, дунёвий, диний, илмий билимлар, ҳаётий
кузатишлар ва ижтимоий тарбия таъсирида шакланади. Унинг шаклланишида
ҳис
-
туйғу, ақл
-
идрок ва тафаккур муҳим ўрин тутади. Дунёқараш кишиларнинг
ҳиссий кечинма ва кайфиятларига ҳам боғлиқ бўлиб, инсон кайфиятида унинг
ҳаёт шароитлари, ижтимоий аҳволи, миллий хусусияти, маданий савияси, шахсий
тақдири, ёши ва бошқалар акс этади. Дунёқараш мураккаб тузилмага эга. Олимлар
уни муайян билимлар, ғоя ва мақсадлар, фан ютуқларига, диний тасаввурлар,
қадриятлар, ишонч ва эътиқод, фикр, ҳиссиёт каби таркибий қисмларга
ажратадилар.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати:
1.
Туленов Ж. Фалсафий маданият ва маънавий камолот. –
Т.: Меҳнат, 2000. –
215 б.
2.
Туленов Ж. Қадриятлар фалсафаси. –
Т.: Ўзбекистон, 1998. –
72 б.
3.
Қодиров Б. Комил инсон
тарбиясининг педагогик асослари. –
Т.: Меҳнат,
2001.
–
195 б.
ZAMONAVIY TA’LIMNING DOLZARB MUAMMOLARI
Yusupova N.A., TDPU doktorant,
O‘
zbekiston
Annotatsiya.
Zamonaviy ta’lim tizimi talabalarni fanga bo‘
lgan qiziqishini ,
salohiyatini rivojlantiradi va ra
g‘
batlantiradi. Organik moddalarni tuzilishini
o‘
rganishda
animatsiya orqali tushintirishdan foydalaniladi. Animatsiya yordamida ob’ektni
t
o‘g‘
ridan
–
t
o‘g‘
ri emas, balki uning sifat xususiyatlarini takrorlaydigan uch
o‘
lchovli
fazoda k
o‘
rishga imkon beradigan modelini
o‘
rganishdan iborat.
Kalit sо‘zlar:
elektron ta’lim,
σ
-
va π
- bo
g‘
lanishlar,
sp-, sp
2
- va sp
3
–
gibridlanish.
Yangi texnologiyalar kun sayin rivojlanib, axborotlashtirish jarayoni tez surʼatlar
bilan oʼsib borayotgan hozirgi davrda taʼlim sohasida axborot resurslarini tashkil etish
va taʼlimda foydalanishga katta eʼtibor qaratilmoqda. Respublikamizda boshqa ilgʼor
mamlakatlar qatori zamonaviy axborot texnologiyalaridan taʼlimda faol foydalanishga
kirishildi. Lekin, elektron taʼlimni joriy etishda qator qiyinchiliklar mavjud boʼlib, ular
quyidagilardir:
elektron taʼlimni joriy etishga pedagogik jamoalarning yetarli tayyor emasligi;
elektron taʼlim imkoniyatlari haqida tasavvurlarning ozligi, ularni qoʼllash boʼyicha
metodik ishlanmalarning kamligi;
276
elektron taʼlimda foydalaniladigan kompyuter texnologiyalari vositalarining
qimmatligi;
elektron taʼlim boʼyicha mutaxassislarning yetishmasligi.
Elektron taʼlimni joriy etish keng maʼnoda taʼlim sohasini metodologiya, oʼqitish
maqsadlarining psixologik-
pedagogik tadbigʼiga yoʼnaltirilgan yangi axborot
texnologiyalari vositalarini samarali foydalanish va qayta ishlash amaliyoti bilan
taʼminlash sifatida qaraladi. Bundan tashqari, elektron taʼlim masofali oʼqitish tizimining
taraqqiyoti uchun
baza boʼlib xizmat qiladi. Elektron taʼlim jarayonida taʼlim tizimida
yangi axborot texnologiyalari vositalaridan keng koʼlamda foydalanish amalga oshiriladi.
Zamonaviy pedagog
–
axborot texnologiyalarini taʼlim
- tarbiya jarayoni bilan ilmiy
–
nazariy va
metodik asoslab bir tizimga solish natijasida, oʼqitishning yangi shakl, usul
va vositalarining yaratuvchisi. Bunday muhitda talabalarda mustaqillik, erkin fikrlash,
oʼz faoliyatini taxlil qilish va kompyuter savodxonligini ortishi kabi koʼnikmalar paydo
boʼladi.
Organik kimyoni oʼqitishdagi koʼrgazmalilikning muhim vositasi kimyoviy
tajribadan tashqari, organik moddalar molekulalarining modelini koʼrsatish hisoblanar
edi. Molekulalarning fazoviy tuzilishi, valent burchaklari, σ
-
va π
-
bogʼlanishlar yoʼnal
ishi
va struktur izomerlarini tushuntirishda shar-
sterjenli modellardan foydalanilar edi. π
-
bogʼlanish hosil boʼlishida elektron bulutlarning yon tomondan qoplanishini koʼrsatish
uchun uglevodorod molekulalarining modellari tayyorlanardi.
Zamonaviy ta’lim
da esa organik moddalar molekulalarining fazoviy tuzilishini
oʼrganishning eng qulay va samarali usuli ularning kompyuterda tayyorlangan
multiplikattsiyasidir. Talabalar tomonidan tabiatda roʼy beradigan jarayonlar, masalan,
organik birikmalar oʼrtasida sodir boʼladigan reaktsiyalarni oʼzlashtirishning murakkab
tomonlari mavjud. Organik moddalarning fazoviy tuzilishini, olinishi va xossalaridagi
reaktsiya mexanizmlarini bir soʼz bilan tushuntirish qiyin. Reaktsiya jarayonlarini
animatsiyalashtirish esa, bu
joyga aniqlik kiritadi, yaʼni harakatli ifodalar bilan
reaktsiyaga kirishuvchi moddalar atomlarining harakatlanishi koʼrsatilsa, tushunchaga
aniqlik kiradi. Talabalarga organik birikmalarning hosil boʼlish mexanizmini “Adobe
After Effects” dasturi asosida animatsiyalashtirilgan koʼrinishi orqali tushuntirish
mumkin.
Quyidagi misollarda metan molekulasining hosil boʼlishini fazoviy koʼrinishini
animatsiyasi aks ettirilgan. Organik birikmalarda uglerod atomi 3 xil sp-, sp2 - va sp3
–
gibridlanish
holatida boʼlishi mumkin. Metan molekulasining hosil boʼlishida sp3 –
277
gibridlanish sodir boʼladi. Bunda uglerod atomi “qoʼzgʼalgan” holatga oʼtadi, yaʼni 2s
2
dagi elektronlar bir-biridan ajraladi.
2s
2
2p
2
2s
1
2p
3
n=2
Metan molekulasining hosil boʼlishida uglerod bitta s va uchta p
-elektronlarning
orbitallari gibridlanadi hamda toʼrtta bir xil gibrid orbitallar hosil boʼladi.
Hosil boʼlgan gibrid orbitallarining shakli, fazoda ular
ning harakatlanish
animatsiyasini talabalarga namoyish qilinganida koʼzlangan maqsadga yetiladi.
Olib birilgan tatqiqot.
Toshkent davlat pedagogika universitetining biologiya va
kimyo yoʼnalishi 2
-kurs talabalari tanlab olindi. Tajribada 61 nafar talaba ishtirok etdi,
ular uch guruhga boʼlingan. 201
- biologiya, 202- kimyo va 203- kimyo guruhlari tanlab
olindi. 201-
biologiya guruhi talabalariga ananaviy tarzda dars mashgʼulotlari oʼtildi.
202-kimyo guruh talabalariga esa kompyuter texnologiyalari yordamida organik
moddalardagi gibridlanishini animatsiyasilari koʼrsatilib dars mashgʼulotlari olib
borilda. 203-
kimyo guruhlar talabalari kompyuterda power point dasturida oʼzlari
orbitallarning gibridlanishini yaratishdi.
Talabalar oʼrtasida organik moddalarn
ing gibridlanishi mavzusini ananaviy va
kompyuter texnologiyalari asosida oʼtishni oʼquv natijalariga taʼsirini baxolash ballar
asosida amalga oshirildi. Natijalar diagrammada koʼrsatilgan
(1-rasm):
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
Категория 1
Категория 2
Категория 3
1-rasm. Organik kimyo fanidan animatsiya topshiri
g‘
ining talabalar
faoliyatiga taʼsiri
Diagrammada 202 va 203-guruxlarda bilim darajasi 201- guruhiga nisbatan 1,3 va
1,7 martaga oshganligi koʼrsatilgan. Xulosa. Kimyo va biologiya soxasidagi fundamental
va amaliy tatqiqotlar uchun k
ompyuter texnologiyalarining roli muntazam oʼsib
bormoqda. Shunday qilib, talabalar bilan oʼtkazilgan tatqiqot natijalari asosida
quyidagicha xulosa chiqarish mumkin: organik va biologik kimyo darslari kompyuter
texnologiyalari doirasida darslarini oʼtkazi
sh talabalarning faolligini yaxshilaydi,
talabalarga murakkab molekulalarni yaqindan koʼrishga imkon beradi va turli
moddalarning tuzilishi va xossalari oʼrtasidagi mantiqiy munosabatlarni oʼrgatadi.
P
x
P
y
P
z
P
x
P
y
P
z
278
Foydalanilgan a
dabiyotlar roʼyxati:
1. Mei-Xung Chiu, Chin-Cheng Chou, Yi-Xung Chen, TaMin Hung, Vey-Tyan Tang,
Jin-
Vey Xsu. “Kimyoviy elementlar va birikmalarning tuzilishi va xossalari toʼgʼrisida
kengaytirilgan realliklardan foydalanish orqali model asosida oʼrganish” Milliy Tayvan
Normal Universiteti, Fan
taʼlimi oliy instituti. Kimyo oʼqituvchisi xalqaro. 2019 y.
20180002
2. Hamdamov R., Begimqulov U., Tayloqov N. Taʼlimda axborot texnologiyalari
“Oʼzbekiston Milliy Entsiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti. Toshkent
-2010
3. Tixomirova O.M., Otvalko Ye.А., Katsnelson Ye.I. “Organik va biologik kimyo
fanini oʼrganishda vizual simulatsiyani qoʼllanilishi”
// Universum jurnali. 10(67), 2020.
IMAGE-CREATING METAPHORS IN LITERARY TEXT
Khadjieva D.T., PhD, Karakalpak state university,
Erimbetova E.K., Karakalpak state university, Uzbekistan
Abstract.
The article is about Stylistic device of metaphor and its role in creating
imagery, to be specific creating visual imagery in literary texts. The extracts taken from
the novel “A Dance with Dragons” by George R.
R. Martin are analyzed from stylistic
point of view.
Key words
: metaphor, visual imagery, spatial metaphors, stylistic metaphors.
Metaphor is a stylistic device based on the principle of identification of two objects.
The term “metaphor” means transferen
ce of some quality from one object to another.
Metaphor is investigated as one of the means of changing means of words in traditional
Linguistics. In stylistics branch of Linguistics, it is recognized as a form of word
decoration and an expression of thought. The scientific views that came to the field
within the framework of linguacultural studies showed the relevance of studying
metaphor as one of the important means of expressing the national, unique, specific
worldview of a certain nation.
Metaphor is an artistic speech focused on the imagination, the trope of similarity,
the use of a word in a figurative sense based on associations of similarity. "Metaphor is a
hidden comparison made by applying the name of one object to another and thereby
revealing the important features of the other [1, 64]".
Another similar definition is given by Uzbek linguist M.T.Iriskulov: “Metaphor is
naming one word with another word on the basis of similarities of these two words. It
increases the influences of the meaning o
f a word. «He also defines that metonym is the
transference of the meaning between two words on the basis of permanent relationships
of objects and events in particular time and events. As can be seen, the definitions given
for these lexical-stylistic devices are similar and now it is better to move on their usage
in English and Uzbek fictional works [2, 48].
Modern cognitive linguistics completely abandons the above traditional definition
of metaphor. That is, they deny the definition of metaphor as a method of comparison, a
method of decorating speech. They also disagree with the definition of metaphor in
generative linguistics as the interaction of two deep basic structures (N.Chomsky,
L.N.Murzin, etc.).
Representatives of modern cognitive linguistics (J.Lakoff, M.Johnson,
N.D.Arutyunova, A.N.Baranov, Yu.N.Karaulov, V.Z.Demyankov, E.S.Kubryakova, etc.)
