“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
124
Список литературы
1.
Ахметова Д.З. «Человек экологический» в эпоху цифровизации // Высшее
образование в России. –
2020. -
№5
2.
Гурьева М.А., Давыдова М.В., Плотникова К.С., Петренко Л.Д. О дефиниции
экологического интеллекта в концепции теории человеческого капитала // Вопросы
инновационной экономики. –
2023. -
№13(3)
3.
Доклад о человеческом развитии за 2023
-2024
годы. «Выход из тупика.
Переосмысление сотрудничества в поляризованном мире». [Электронный ресурс].
hdr2023-24overviewru.pdf (undp.org)
(дата обращ
-
я: 30.09.2024).
4.
Дорохова
Н.В., Дашкова
Е.С., Додохян
Т.М.
Инновационные подходы к разви тию и
использованию человеческого капитала в современных условиях
// Human Progress.
–
2022.
–
№
1.
5.
Каргинова
-
Губинова В.В. Человеческий капитал и окружающая среда как
факторы устойчивого развития: приоритеты предприятий Карельской Арктики //
Векторы благополучия: экономика и социум. –
2022, -
№2(45)
6.
Козлова О.А., Антонова О.А. Основные дискурсы экосистемного подхода к анализу
человеческого капитала //
AlterEconomics, 2023. -
№20(4)
7.
Козьмин В.С. Экологическое сознание и эволюция экологического мышления //
Социально
-
гуманитарные знания. –
2020. -
№2
8.
Костова А.А. Особенности эколого
-
экономических проблем в современном мире
//
Экономические науки. –
2016. -
№1
9.
Равино А.В. Экологический императив воспитания студентов как инновация
высшего образования // Труды БГТУ. –
2014.
–
№ 8
10.
Токарева, Е. А. Социальные, экологические, экономические проблемы и их
взаимосвязь // Экономическая наука и практика: материалы
V
Международной научной
конференции
, 2017.
11.
Хусаинов З.А. Экономическое мышление и экономическое сознание –
основа
формирования экологической культуры молодого поколения // Евразийский союз
ученых. –
2015. -
№3(12)
12.
Ясинский М. Н. Человеческий капитал как ключевой ресурс устойчивого
развития // Культура и экология –
основы устойчивого
развития России. Человеческий
капитал как ключевой ресурс зеленой экономики. —
Екатеринбург: УрФУ, 2018
QAYTA TIKLANUVCHI ENERGIYANING XORIJIY MAMLAKATLARDA
RIVOJLANISH DINAMIKASI
Kushbakova Surayyo
Jahon iqtisodiyoti va diplomatiya universiteti,
PhD tayanch doktoranti
Bugungi kunda energiya muammosini yechish, iqtisodiyot va ekologiya
sohasida manfaatlar to‘qnashganligini va ular bir butunlikni tashkil
etayotganligini ko‘rishimiz mumkin. Sof energiyaga o‘tish va uni rivojlantirish
esa ushbu muammolarni bartaraf etishga qaratilgan hisoblanadi. Sof energiya
tarkibida QTE turlarini ham o‘z ichiga olgan bo‘lib, xalqaro tashkilotlar
tomonidan bu borada bir qancha dasturlar, vazifalar va maqsadlar ishlab
chiqishmoqda.
“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
125
1993 yildan beri Xalqaro Energiya Agentligi (IEA-International Energy
Agency) jahondagi yetakchi modellashtirish vositalaridan foydalangan holda
doimiy ravishda rivojlanib boradigan batafsil o‘rta va uzoq muddatli energiya
prognozlarini taqdim etib keladi [1]. Agentlik tomonidan ishlab chiqilgan
birinchi modellardan biri bu
Jahon Energiya Modeli
(WEM-World Energy
Model) bo‘lib, ushbu modelga ko‘ra, energiya bozorini xususiyatlarini qay tarzda
qayta ishlab chiqarish bo‘yicha keng ko‘lamli simulyatsiya modeli hisoblanadi.
Bir qancha vaqt o‘tib,
Energiya Texnologiyalari Istiqbollari
(ETP-Energy
Technology Perspectives) ikkinchi model agentlik tomonidan ta’sis etilgan bo‘lib,
unga ko‘ra, energiyaga oid quyidan yuqoriga qarab texnologiya
larni boyitish
modeli dastabki WEM modeli bilan birgalikda foydalanish uchun ishlab chiqildi.
2021 yilda IEA tomonidan ilk bora 2050 yilgacha CO2 ni nolga teng bo‘lgan
energiya tizimiga o‘tish maqsadida gibrid modellashtirish yondashuvidan
foydalanib, Global Energiya va Iqlim (GEC-Global Energy and Climate) modeli
qabul qilindi [1]. Ushbu integrasiyalashgan model IEA tomonidan 2022 yildan
beri nashr etilib kelayotgan hisobotlarda sohalar va mintaqalar bo‘yicha batafsil
va uzoq muddatli senariylari uchun foy
dalanadigan asosiy vosita bo‘lib
kelmoqda. WEM-2022 va ETP-2023, GECning modellashtirilgan sikl asosida
integratsiyallashgan uchta asosiy senariylar asosida energiya bozori va
xarajatlar bo‘yicha so‘nggi ma’lumotlarni o‘z ichiga olgan holda to‘liq o‘rganil
ib
boriladi [1]. GEC o‘z ichiga uchta senariyalarini qamrab olgan bo‘lib ular: 20
50
yilgacha nolga tenglashtirilgan chiqindilarni chiqarish (NZE
–
Net zero
emissions), Ishlab chiqarilgan majburiyatlar (APS
–
Announced Pledges
Scenario) va Belgilangan siyosat (STEPS
–
Stated Policies Scenario)
senariyalarini tashkil etadi.
2050 yilgacha nolga tenglashtirilgan chiqindilarni chiqarish
(NZE)
senariysiga muvofiq, sanoat, qurilish, transport va elektr energiya sohalarida
QTEga o‘tish ahamiyatga egadir. Transpo
rt sohasida QTE manbalaridan
foydalanish 2015 yilda 4%ni tashkil etgan bo‘lsa, 20
50 yilga kelib 58%i [2],
qurilishda 36% va 2050 yilda esa 77%ni [2], sanoatda 14% va 63%i [2], elektr-
energiya uzatish sohasida esa mos ravishda 24% va 85%i tashkil etilishi k
o‘zda
tutilmoqda.
2050 yilga kelib QTEning ishlab chiqarishdagi ulushi 2017 yildagi taxminiy
25 % dan 85 %ni tashkil etadi. Quyosh va shamol quvvati 2050 yilga kelib 13000
GVtgacha ko‘tariladi. Geotermal, bioenergiya va gidroenergiya bu davrda 800
GVt ga
oshishi kutilmoqda [2]. O‘rnatilgan QTE quvvatlarining deyarli 80%i
quyosh va sh
amol kabi o‘zgaruvchan ishlab chiqarish texnologiyalari bo‘
lishi
senariy bo‘yicha ko‘zda tutilmoqda.
So‘nggi o‘n yillar davrida QTE quvvati 130% ga oshgan bo‘lsa, qayta
tiklan
maydigan energiya esa atigi 24% ga o‘sdi [3]. Ayniqsa qayta tiklanadigan
texnologiyalar orasida quyosh energiya panellari qurilmalari 2010 yildan 2022
yilgacha bo‘lgan 13 yillik davrda yigirma olti baravariga o‘sgan [4].
“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
126
1-rasm.
Manbalar bo‘yicha elektr
energiyasi ishlab chiqarish taqsimoti
(TVt/yil)
Manba:
Global Energy Transformation: A roadmap to 2050, International Renewable Energy
Agency, Abu Dhabi, IRENA 2018, 39-bet
Quyosh energiyasi 2010-
2022 yillar oralig‘ida quyosh elektr energiyaning
tenglashtirilgan narxi 89%ga, shamol energiyasi (onshore) 69%, shamol
energ
iyasi (offshore) 59% ga pasayganligini ko‘rishimiz mumkin. Ammo,
gidroenergiya narxi 2021 yilga qaraganda 2022 yilda 18%ga o‘sgan [5]. 2010 va
2022 yillar mobaynida ham gidroenergiya 47%g
a oshganini ko‘rish mumkin.
Gidroenergiya narxini eng arzon qazilma y
oqilg‘i narxi bilan solishtirilganda
sezilarli darajada pastroq hisoblanadi [5] [6]. Shunga qaramay 2021 yilga
qaraganda 2022 yilda ushbu turdagi QTEning lohiyalariga bo‘lgan xarajatlar
o
shgan, buning sababi Kanada mamlakati ushbu loyilarga bo‘lgan talabi
yuqori
bo‘lganidadir [5]. Ammo gidroenergetikadan foydalanish yaqin besh yilda (2028
yilda) foydalanish pasayish tendensiyasi tahlilini ko‘rsatmoqda [7].
Jahon bo‘yicha QTE manbalarida
n foyadalanish 2023 yilda 2022 yilga
qaraganda 50% ga oshganini (510
gVt gacha) ko‘rish mumkin [8]. Yaqin besh yil
oralig‘ida 130 dan ortiq mamlakatlarda QTE manbalaridan o‘tish siyosatini
qo‘llab quvvatlagan holda asosan quyosh va shamol energiyasini foy
dalanish
3700 gVt gacha ishlab chiqarish mumkin [8].
Xalqaro Energi
ya Agentligi (IEA) QTEga bag‘ishlangan 2023 yil hisobotiga
ko‘ra 2028 yilda quyidagi tahlil prognozlarini keltirib o‘tilgan [8] [9]:
-
quyosh foto panellari va shamol energiyasi 2024 yilga kelib
gidroenergiyadan ko‘ra ko‘proq elektr energiya ishlab chiqaradi
;
-
2025 yilda qayta tiklanadigan manbalar ko‘mirdan oshib, elektr energiyasi
ishlab chiqarishning eng yirik manbasiga aylanadi.
-
2025 va 2026 yillarda shamol va quyosh foto panellari elektr energiyasi
yadroviy elektr energiyasidan oshib ketadi;
“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
127
-
2028 yilda QTE manbalari global elektr energiyasi ishlab chiqarishning
42% dan ortig‘ini tashkil etadi, bundan shamol va quyosh foto panellar ulushi
esa 25% gacha ya’ni ikki baravar ko‘payadi.
2-rasm.
QTE quvvatining mintaqalar bo‘yicha o‘sishi (GVt)
Manba:
International Energy Agency, Renewables 2023 Analysis and forecast to 2028, Revised
version, Jan 2024 Information notice found at:
, 16-bet
QTE manbalarining jahondagi quvvatining o‘sishi keyingi besh yillikda
Xitoyda eng yuqori hisoblanib, deyarli YeI dan to‘rt, AQSh dan besh baravar
o‘sishi ehtimolidan holi emas.
Foydalangan adabiyotlar ro
‘yxati
1.
Global Energy and Climate Model, International Energy Agency (IEA), D 2022
2.
Global Energy Transformation: A roadmap to 2050, International Renewable Energy
Agency, Abu Dhabi, IRENA 2018
3.
World Energy Transitions, Outlook 2022,
© IRENA 2022
4.
IRENA (2023), World Energy Transitions Outlook 2023
: 1.5°C Pathway, International
Renewable Energy Agency, Abu Dhabi, ISBN:
978-92-9260-527-8
5.
IRENA (2023), Renewable power generation costs in 2022, International Renewable
Energy Agency, Abu Dhabi, ISBN 978-92-9260-544-5
6.
https://podrobno.uz/cat/proisshestviya/eksperty-prizyvayut-strany-tsentralnoy-azii-
peresmotret-podkhod-k-stroitelstvu-ges-oni-dorogie-i-mal/
7.
https://www.iea.org/reports/renewables-2023/executive-summary
8.
International Energy Agency, Renewables 2023 Analysis and forecast to 2028, Revised
version, Jan 2024 Information notice found at:
9.
https://www.gazeta.uz/ru/2024/01/11/renewable-capacity/
2061,2
0
500
1000
1500
2000
2500
20
05-
2010
20
11-
2016
20
17-
2022
20
23-
2028
Xitoy
2005-2010
2011-2016
2017-2022
2023-2028
89,6
39,5
21,4
8,9
21,6
4,9
3,1
35
426,9
337,1
202,6
63,1
154,5
62
64
262
0
50
100
150
200
250
300
350
400
450
2005-2010
2011-2016
2017-2022
2023-2028
