“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
629
13.
“US Trade with India Overall Trends,” Office of Technology Evaluation, 2020,
https://www.bis.doc.gov/index.php/documents/technology-evaluation/ote-data-
portal/country-analysis/2747-2020-statisticalanalysis-of-u-s-trade-with-india/file.
14.
British Council Creative Economy, “Business of Handmade
- The Relationship Between
the Informal Economy and the Cultural Economy in the Global South -
Medium,” August 4, 2021,
https://medium.com/informal-economy-in-the-global-south/businessof-handmade-
670f63efc740.
15.
Priya Krishnamoorthy, “How Investing in Women Artisans Can Catalyze India’s
Economy.”
16.
“Business of Handmade
- The Relationship between the Informal Economy and the
Cultural Economy in the Global South -
Medium,” British Council Creative Econom
y.
17.
Akeel Khalid, “The Untapped Economic Development Potential of the Artisan Sector,”
accessed September 14, 2022, https://medium.com/@akeel.khalid/the-untapped-economic-
development-potential-of-the-artisan-sector-ccfbd6690a58.
18.
“UNESCO
- Traditional Crafts
manship,” UNESCO, accessed April 27, 2022,
https://ich.unesco.org/en/traditional-craftsmanship00057.
19.
P. Krishnamoorthy, A. Kapur, and A. Subramanyam, “Business of Handmade: The Role
of Craft-based Enterp
rises in ‘Formalizing’ India’s Artisan Economy.”
20.
Moni
ka Yadav, “Role of Artisans in Rural Development: A Study of Mahendergarh
District,” International Journal of Research in Economics & Social Sciences 2, no. 11 (November
2012), euroasiapub.org/wp-content/uploads/2016/09/9-4-2.pdf.
UZUMCHILIKDA MAHSULOT YETISHTIRISH SAMARADORLIGINI OSHIRISH
ISTIQBOLLARI (QORAQALPOGʻISTON RESPUBLIKASI MISOLIDA)
Zarekeyev Ajiniyaz Abatovich
Qoraqalpoq davlat universiteti
“Iqtisodiyot” kafedrasi tayanch doktoranti
Annotatsiya:
Mazkur maqolada
uzumchilik tarmogʻini rivojlantirish, sohada
yaratilayotgan qoʻshimcha chora
-tadbirlar, uzumchilik sohasida bugungi kundagi islohotlar va
iqtisodiyotni barqaror rivojlantirishdagi ahamiyati bayon qilingan. Uzumchilik sohasini jadal
rivojlantirish, eksportb
ob mahsulotlar yetishtirish hamda sohada olib borilishi lozim boʻlgan
maqsad va vazifalar oʻz aksini topgan.
Kalit soʻzlar:
Uzumchilik, samaradorlik, hosildorlik, eksport, yetishtirish, salohiyat, navlar,
ekin maydoni.
Uzumchilik qishloq
xoʻjaligining muhim tarmoqlaridan boʻlib, aholining
oziq-ovqatga hamda sanoatning esa xom-
ashyoga boʻlgan talabini qondiradi.
Oʻzbekistonning tuproq va iqlim sharoiti bu ekin uchun nisbatan qulay boʻlgani
uchun u mamlakatimizning barcha tuproq va iqlim sha
roitlarida oʻstiriladi.
O‘zbekiston uzum yetishtirish bo‘yicha dunyodagi eng yirik davlatlardan
biri bo‘lib, statistik ma’lumotlarga ko‘ra, 12
-
o‘rinni egalladi. Uzum
yetishtirishning umumiy hajmi 1978 mln.t., hosildorligi 16 t/ga. Respublikada
umumiy uzumz
orlar maydoni 148,9 ming gektar bo‘lsa, keyingi to‘rt yilda 52
ming gektar maydonda yangi tokzorlar barpo etilib, sohaga 210 milliard so‘m
subsidiya ajratildi. Natijada meva-sabzavot eksportida uzumning ulushi ikki
“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
630
barobar oshdi. Keyingi ikki yilda Oʻ
zbekistonning 44 ta tumani uzumchilikka
yoʻnaltirildi va bu hududlarda uzumning ayniqsa texnik navlarini koʻpaytirish
rejalashtirilgan.
Хаlq хо‘jаligini mоdernizаtsiyа qilish shаrоiti dа uzumchilik mahsulotlarini
yetishtirish qishlоq хо‘jаligining аsоsiy yо‘nаlishlаridаn biri hisоblаnаdi.
Uzumchilik tаrmоg‘ining rivоjlаnishi аhоlining оziq
-
оvqаt bilаn tа’minlаnishi,
qishlоq оilаlаri dаrоmаdining оshishi, qishlоqdа bаndlik dаrаjаsi оshishi, qаytа
ishlаsh sаnоаtining rivоjlаnishi vа eksроrt sаlоhiyаtining оsh
ishig
а bevоsitа
tа’sir kо‘rsаtmоqdа.
Mаhаlliy ishlаb chiqаrishning rivоjlаnishi tufаyli ichki bоzоrlаrdа хоrijiy
qаytа ishlаngаn uzumchilik mаhsulоtlаri ulushining keskin kаmаyishigа
erishildi. Tа’kidlаsh jоizki, hоzirgi vаqtdа kichik biznes jаhоn iste’mоl
bоzоridа
tоvаr vа хizmаtlаrgа bо‘lgаn tаlаbni qоndirish, bаndlik mаsаlаsini hаl qilish,
shuningdek, mаmlаkаtning iqtisоdiy sаlоhiyаtini оshirishdа judа muhim rоl
о‘ynаydi.
Uzumchilikni rivojlantirishga bugungi kunda davlatimiz tomonidan katta
e’tibor qara
tilmoqda. Qabul qilingan dasturlar uzumzorlar maydonini
kengaytirish, hosildorlikni oshirish va zamonaviy texnologiyalarni joriy etish
orqali resurs xarajatlarini kamaytirishga qaratilgan.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 03.08.2023
-
yildagi “2023
-2026-
yillarda uzumchilik va vinochilik sohasini yanada rivojlantirishga qaratilgan
chora-
tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ
-260 sonli qarorida mahalliy uzum navlarining
milliy brendlarini yaratish va yangi bozorlarga olib chiqish orqali eksportni
kengaytirish bo‘yi
cha chora-tadbirlarni tasdiqlash hamda ilmiy asoslangan
holda uzum yetishtirish, uning yangi hosildor, danaksiz navlarini yaratish
maqsadida uzumchilik ilmiy maktabini rivojlantirish hamda ilm-fan va ishlab
chiqarishning uzviy integratsiyasini yo‘lga qo‘yi
sh kabi vazifalar belgilab
berilgan [1].
Shu bilan birga, sohani yanada samarali rivojlantirishga to‘sqinlik
qilayotgan ayrim muammolar ham mavjud. Ular orasida quyidagilarni ta’kidlash
joyiz. Uzumchilik mahsulotlari xomashyo bazasining yetarli darajada
rivojlanmaganligi, birinchi navbatda texnik uzum navlarini ishlab chiqarishning
xilma-
xilligi va kichik hajmi. Oʻrim
-
yigʻim va yetkazib berish texnologiyalariga
rioya qilmaslik muammosi ham dolzarb boʻlib, bu uzum sifatining sezilarli
darajada pasayishiga olib ke
ladi. Uzumzorlarni kimyoviy himoya qilish boʻyicha
ixtisoslashtirilgan xizmatning y’oqligi kasallik va zararkunandalarning
tarqalishiga yordam beradi [2].
Mamlakatimizning uzum yetishtirish bo‘yicha jahon mamlakatlari orasidan
joy olishi uzumchilikka
bo‘lgan e’tiborning bir ko‘rinishi hisoblanadi. Ushbu
maqolamizda Qoraqalpogʻiston Respublikasida uzum ishlab chiqarish
ko‘rsatkichlarini respublika kesimida statistik kuzatuvlar asosida tahlil qildik.
Ushbu maqolada Qoraqalpogʻiston Respublikasi Statistik
a boshqarmasining
2017-
2023 yillardagi uzum ishlab chiqarish bo‘yicha statistic ma’lumotlaridan
“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
631
foydalanildi. Ma’lumotlarni tahlil qilishda grafik tahlil usulidan foydalanildi.
Tayyorlangan grafalar Microsoft Excel 2019 dasturi yordamida tayyorlandi.
1-
grafik. Qoraqalpogʻiston Respublikasida 2017
-2023 yillarda jami ishlab
chiqarilgan uzum (tonna) miqdori
Qoraqalpogʻiston Respublikasida 2023
-
yilda uzum ishlab chiqarish salmog‘i
boshqa yillardagiga qaraganda yuqori boʻlgan. Undan oldingi koʻrsatkichlar
bo
‘yicha o‘zgarish
kam
bo‘lganligini kuzatish mumkin. Bunday o‘zgarishlardan
shu narsani aytish mumkinki uzum ishlab chiqarish sanoatidagi bu o‘zgarish
boshqa meva ekinlari maydonlari ko‘payganligi yoki bo‘lmasa ba’zi tok
maydonlari qaytadan rekonstruksiya qilinayotganligi bilan baholash mumkin.
2017-
2023 yillarda uzum mahsulotlari ishlab chiqarish hajmining o‘rtacha
yillik o‘sish sur’ati yillik o‘rtacha 8,1 foizni tashkil etdi. Eng yuqori oʻsish
koʻrsatkichi 2019
-
yilga toʻgʻri kelgan va 10
166,0 tonnani tashkil etgan. Eng kam
oʻsish koʻrsatkichi esa 2022 va 2023
-
yillarga toʻgʻri kelgan hamda 11
361,5 tonna
va 11 614,0 tonnani tashkil qilgan. Albatta, yillar kesimida uzum mahsulotlari
ishlab chiqarish hajmi har yili ijobiy tarzda oʻzgarib bormoqda, lekin hoz
irgi
vaqtdagi dunyo iqtisodiyoti uchun ushbu koʻrsatkichlarning oʻsishi yetarli emas
hisoblanadi.
O‘zbekiston Respublikasi uzumlari, hususan Qoraqalpogʻiston Respublikasi
uzumlari va uni qayta ishlash mahsulotlarining asosiy tashqi bozorlari qo‘shni
davlatl
ardir. Eng yirik import qiluvchi davlatlar Qozogʻiston va Rossiya boʻlib,
eksport qilinadigan uzumning yarmidan koʻpi ularning hissasiga toʻgʻri keladi.
Bu holat eksportning past diversifikatsiyasidan dalolat beradi, bu esa import
qiluvchi mamlakatlarga
oʻ
z shartlari va narxlarida turib olish imkonini beradi
[3].
Shuningdek, uzumni qayta ishlash, saqlash va eksport qilish bo‘yicha
mavjud imkoniyatlardan to‘liq foydalanilmoqda, deb bo‘lmaydi. Bugungi kunda
0,0
2 000,0
4 000,0
6 000,0
8 000,0
10 000,0
12 000,0
14 000,0
2017
2018
2019
2020
2021
2022
2023
Jam
i
uzum
i
shl
ab chi
qari
sh,
tonna
Q
oraqal
pogʻi
st
on
R
es
publi
kasi
k
es
im
ida
“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
632
mamlakatimizda yetishtirilayotgan meva-sabzavot va uzumning atigi 15 foizi
qayta ishlanib, 8 foizi eksport qilinmoqda.
Tahlillar shuni ko‘rsatadiki, mamlakatimizda uzum yetishtirishning o‘sishi
uzumni saqlash va qayta ishlashda qator muammo va kamchiliklarni bartaraf
etish, zamonaviy innovatsion, resurs tejaydigan raqamli texnologiyalarni keng
qo‘llagan holda sohani isloh qilishda ayrim o‘zgarishlarni amalga oshirishni
taqozo etmoqda [4].
Bizning fikrimizcha, quyidagi muammolar uzumchilikni yanada
rivojlantirish, sanoat mahsulotlarini keng miqyosda eksport qilish
imkoniyatlarini cheklaydi:
-
respublikada uzumchilik tarmog‘ini chuqur modernizatsiya qilish, texnik
va texnologik yangilash masalalari hali to‘liq hal etilmagan;
-
qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini qadoqlash va dizaynini
takomillashtirish
imkoniyatlaridan yetarlicha foydalanilmayotganligi;
- meva va uzum mahsulotlarini uzoq masofalarga tashishning logistika
tizimi yaxshi yo‘lga qo‘yilmagan;
-
respublikada konsalting va servis xizmatlari, qishloq xo‘jaligi
mahsulotlarini ek
sport qilishga ko‘maklashish
infratuzilmasi yetarli darajada
rivojlanmagan [5].
Mazkur muammolarni ilmiy jihatdan chuqur o‘rganish, yechimini topish
bugungi kunda tarmoqni rivojlantirishning dolzarb vazifalaridan biridir.
Bizning fikrimizcha, mamlakatimizda uzumchilikni yanada rivojlantirish
bo‘yicha quyidagi chora
-tadbirlarni ishlab chiqish va amalga oshirish maqsadga
muvofiqdir.
1. Uzumchilik sohasida agrotexnik tadbirlarni mexanizatsiyalash darajasini
oshirish. Uzumchilikka ixtisoslashgan fermer xo‘jalik
larining moddiy-texnik
bazasi
ni mustahkamlash, qishloq xo‘jaligi texnikalari uchun mavjud maxsus
texnika sotib olish uchun past foizli va uzoq muddatli kreditlar ajratish, texnika
lizingi tizimini yanada takomillashtirish.
2. Uzum yetishtiruvchilarning qiziqishini oshirish, ular yetishtirgan uzum
mahsulotlarini xarid qilish, ichki va tashqi bozorga olib chiqish, shuningdek,
qayta ishlash va eksport qilishni tashkil etish maqsadida klaster tizimini yanada
rivojlantirish.
3. Turli mulkchilik shaklidagi uzumni qayta ishlash korxonalarini
ko‘paytirish, uzumni qayta ishlash sohasida monopoliyaga barham berish va
raqobatni kuchaytirish.
4. Toʻgʻridan
-
toʻgʻri uzumchilar uchun uzumni saqlash uchun sharoit
yaratish. Ayni paytda hududlarda meva-sabzavot va uzumni saqlash uchun
muzlatgichlar bil
an ta’minlanish darajasi 3,7 foizni tashkil etmoqda.
Mazkur chora-
tadbirlarning amalga oshirilishi uzumchilik tarmog‘ini
rivojlantirish, uzumchilik hajmini oshirish, eksport geografiyasini kengaytirish
va natijada soha samaradorligini oshirishda muhim omi
l bo‘ladi.
“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
633
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
O
‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 03.08.2023
-
yildagi “2023
-2026-yillarda
uzumchilik va vinochilik sohasini yanada rivojlantirishga qaratilgan chora-
tadbirlar to‘g‘risida”
PQ-260 sonli qarori.
2.
A.A.Abdugʻaniyev “QISHLOQ XOʻJALIGI IQTISODIYOTI” (darslik), Oʻzbekiston
Yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamgʻarmasi nashriyoti Toshkent –
2006 yil, 288 bet. (TDIU
kutubxonasi 6391) Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti.
3.
Сауханов
Ж.К.
Аграр
тармоқда
ташқи
самараларни
оптимал
тартиблаштириш ва трансакция харажатларини пасайтириш: муаммолар, усуллар ва
моделлар. (Монография) Т.: “Lesson Press” МЧЖ нашриёти, 2022.
-
235 б. ISBN 978
-9943-
8475-4-5.
4.
Qalmuratov B.S., “Ekonomika tiykarları”. Oqıw metodikalıq qollanba. Toshkent
-
«METODIST NASHRIYOTI»–
2023. 88 b.
5.
Шаульская
А.И.
ФАКТОРЫ
ЭФФЕКТИВНОСТИ
ВОСПРОИЗВОДСТВА
ВИНОГРАДАРСТВА // Вестник Алтайской академии экономики и права. –
2019.
–
№ 12
-3.
–
С. 153
-157.
6.
Экономическое обозрение
№8 (236).
https://review.uz/post/eksportniyy-potentsial-
ҲУДУДЛАРНИ
ИЖТИМОИЙ
-
ИҚТИСОДИЙ РИВОЖЛАНТИРИШ
ҚИШЛОҚ
ХЎЖАЛИГИНИ ТАЪСИРИ
Иномжонова Феруза Алижоновна
Андижон қишлоқ хўжалиги ва
агротехнологиялари институти,
“Қишлоқ хўжалиги иқтисодиёти“
кафедраси ўқитувчиси
feruzainomjonova 77@gmail.com
Сўнгги йилларда мамлакатамизда қишлоқ хўжалигини ислоҳ қилиш
ва бозор механизмларини жорий этиш бўйича кўламли ишлар амалга
оширилган
бўлиб,
зеро,
ҳудудларни
ижтимоий
-
иқтисодий
ривожлантИришда қишлоқ хўжалиги муҳим аҳамият касб этади.
Таъкидлаш жоизки, мамлакат ялпи ички маҳсулотидаги улуши юқори
бўлиб, 2023 йилда 21,6 фоизи, айнан мазкур соҳага тўғри келади.
Шунингдек, 2023 йилдаги иқтисодиётдаги жами банд аҳолининг 24,0
фоизи қишлоқ хўжалиги тармоғига тўғри келиб, бу кўрсаткич 3,3 млн.
нафар кишини ташкил этган[1]. Бу эса, нафақат ҳудудлар иқтисодиётнинг
ривожлантириш, балки, аҳоли бандлигини таъминлаш ва фаровонлигини
ошириш қишлоқ хўжалиги секторига бевосита боғлиқлигини кўрсатади.
Шу сабабдан, қишлоқ хўжалик шшлаб чиқаришни диверсификация
қилиш, ер ва
сув муносабатларини такомиллаштириш, қулай агробизнес
муҳитини ва юқори қўшилган қиймат занжирини яратиш, кооперация
муносабатларини ривожлантиришни қўллаб
-
қувватлаш, соҳага бозор
механизмларини, ахборот
-
коммуникация технологияларини кенг жорий
этиш, шунингдек, илм
-
фан ютуқларидан самарали фойдаланиш ҳамда
кадрлар салоҳиятини оширишда қуйидаги усутувор йўналишлар
