“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
444
2. XAS 330 - Auditorning javob choralari xavfga nisbatan baholangan:
Xavfga mos ravishda audit protseduralarini rejalashtirish va amalga oshirish.
Lizing shartnomalari, to'lovlar jadvali va boshqa hujjatlarni tekshirish. Lizing
ob'ektlarining holatini va qiymatini baholash.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2023
-yil 11-sentyabrdagi farmonida "Bank
tizimida islohotlarni jadallashtirish, bank xizmatlari bozori xajmini oshirish va sohada
raqobatni rivojlantirish", PF-158-son. 2023-yil.
2.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020
-yil 15-maydagi farmonida "2020-2025
yillarga mo’ljallangan O’zbekiston Respublikasining bank
tizimini isloh qilish", PF-5992-son,
2020-yil.
3.
B.T. Berdiyarov (2017) "Bank aktivlari va passivlarini boshqarish" fanining Elektron
o'quv-uslubiy majmuasi.
–
Toshkent: "Moliya", 2017.
–
384 b.
ДАВЛАТ ИШТИРОКИДАГИ КОРХОНАЛАРНИ
ҲУСУСИЙЛАШТИРИШ
-
НИНГ МОЛИЯ БОЗОРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШДАГИ ЎРНИ
и.ф.д.,проф.
Элмирзаев Самариддин
Ўзбекистон Республикаси
Банк молия академияси кафедра мудири
Абдураимов Бобомурод
Ўзбекистон Республикаси
Банк молия академияси магистранти
Хусусийлаштириш бутун Шарқий Европада қабул
қилинаётган
таркибий ислоҳотлар дастурларининг марказий хусусияти
бўлган. Давлат
фаолиятини хусусий секторга ўтказиш ҳукуматнинг иқтисодиётга
аралашуви билан боғлиқ баъзи муаммоларни ҳал қилишга ёрдам бериши
мумкинлиги ҳақидаги ғоя 1980 йилларда катта машҳурликка эришади.[1]
Агар Шарқий Европа мамлакатлари иқтисодий, ҳуқуқий ва молиявий
тузилиши жиҳатидан Ғарб мамлакатларига ўхшаш бўлса ва
хусусийлаштириш аллақачон мавжуд бўлган амалиётларга амал қилса,
истиқбол ҳақиқатан ҳам умидсиз бўлар эди. Шу билан бирга, режали
иқтисодиётдан бозор иқтисодиётига ўтиш кенг кўламли ва тезкор
хусусийлаштиришсиз амалга ошиши даргумон ва самарали бозорлар
мавжуд бўлмаганда корхоналар самарадорлигини ошириш қийин бўлади,
деган якдил фикр юзага келди.
Шунинг учун тараққиётга тўсқинлик
қилиши мумкин бўлган институтсионал муаммоларнинг ечимларини
топиш жуда муҳимдир. Шунингдек, ривожланаётган демократик
давлатларда хусусийлаштиришни кенг ижтимоий ва сиёсий қўллаб
-
қувватлаш йўлга қўйилмоқда. Шарқий Европада хусусийлаштиришга
бўлган кенг қизиқишнинг катта қисми жараённинг ушбу жиҳатларига
тегишли.
“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
445
Давлат корхоналарини хусусийлаштириш бутун дунёда иқтисодий
самарадорликни ошириш, бозор рақобатини кучайтириш ва хусусий
инвестицияларни жалб қилиш учун кенг қабул қилинган стратегия
ҳисобланади. Хусусийлаштиришнинг кенг тарқалган усулларидан бири
акцияларни бирламчи оммавий таклифлар (
IPO
) орқали аҳолига
сотишдир.
IPO орқали хусусийлаштириш давлат иштирокидаги корхоналарни ўз
акцияларининг бир қисмини хусусий инвесторларга сотиш орқали
акцияларни оммавий савдо қилинадиган компанияларга айлантиришни
ўз ичига олади. Акцияларни оммага таклиф қилиш орқали ҳукуматлар
мулкни диверсификация қилиш, шаффофликни ошириш ва молия
бозорини ривожлантириш мақсад қилинади. Бундан ташқари, IPO орқали
хусусийлаштириш илгари давлат назорати остида бўлган корхоналарга
маҳаллий ва халқаро инвесторлардан капитал жалб қилиш имкониятини
ҳам яратиб беради.
Хусусийлаштириш усули сифатида IPOни танлашнинг мотивлари кўп
қирралидир.
Биринчидан, бу ҳукуматларга давлат иштирокидаги корхоналарга
харажатлар тежаш, фискал юкни камайтириш ва ресурсларни янада
самарали тақсимлаш имконини беради.
Иккинчидан,
акцияларни
оммавий
жойлаштириш
орқали
хусусийлаштирилган субъектларни бозор иқтисодиёти қоидалари билан
ҳисоблашиш, шаффофлик ва акциядорлар олдидаги ҳисобдорликни
ошириш орқали корпоратив бошқарув механизмларини кучайтириши
мумкин.[2]
IPO рақобатни рағбатлантириши, инновацияларни рағбатлантириши
ва капитал бозорларининг ривожланишига ёрдам бериши мумкин.
Жумладан:
1.
Иқтисодий самарадорлик: Давлат иштирокидаги корхоналарни IPO
орқали хусусийлаштириш ушбу субъектларни бозор иқтисодиёти ва
рақобатбардошлигини ошириш орқали иқтисодий самарадорликни
таъминлаш мумкин. Хусусийлаштирилган компаниялар кўпинча хусусий
мулкчиликнинг рағбатлантиришлари ва бозор иқтисодиёти туфайли
унумдорликнинг
яхшиланиши,
харажатларнинг
пасайиши
ва
рентабелликнинг ошиши билан таъминланади.
2.
Капитал оқими: IPOлар маҳаллий ва халқаро инвесторларни жалб
қилади, хусусийлаштирилган субъектларга жуда зарур бўлган капитални
киритади.
3.
Бозор рақобати: IPO орқали хусусийлаштириш бозорга янги
ўйинчиларни олиб киради, рақобат ва инновацияларни рағбатлантиради.
Собиқ давлат монополияси хусусий секторга кирар экан, улар
самарадорликни рағбатлантирувчи, маҳсулот сифатини яхшилайдиган ва
мижозларга яхшироқ хизмат кўрсатадиган бозор кучларига бўйсунади.
“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
446
4. Корпоратив бошқарув: IPO хусусийлаштирилган субъектлардан
шаффофлик ва ҳисобдорликнинг қатъий стандартларига риоя қилишни
талаб қилиш орқали корпоратив бошқарувни яхшилаши мумкин.
Акциядорларнинг хилма
-
хил базаси ва мустақил бошқарув аъзоларининг
мавжудлиги қарор қабул қилиш жараёнларини яхшилаши, ички назоратни
кучайтириши ва коррупция хавфини камайтириши мумкин.[3]
Бироқ,
IPO орқали хусусийлаштириш жараёни
қийинчиликлардан
холи эмас. Давлат иштирокидаги корхоналарни аниқ баҳолаш ва акциялар
учун тегишли нархни белгилаш мураккаблиги, корхонанинг активлари,
мажбуриятлари, келажак истиқболлари ва бозор шароитларини
синчковлик
билан кўриб чиқишни талаб қилади. Инвесторларнинг
ишончини сақлаб қолиш учун тартибга солиш талабларига риоя қилиш,
шу жумладан ошкор қилиш талабларига жавоб бериш ва адолатли бозор
амалиётларини таъминлаш жуда муҳимдир.
Бундан ташқари, IPOларнинг муваффақияти инвесторларнинг
кайфиятига, бозор шароитларига ва хусусийлаштирилган корхонанинг
потенциал инвесторлар учун умумий жозибадорлигига боғлиқ.
1. Баҳолаш масалалари: IPO учун давлат иштирокидаги корхоналарни
аниқ баҳолаш уларнинг активлари, мажбуриятлари ва келажакдаги
истиқболларининг мураккаблиги туфайли қийин бўлиши мумкин.
Инвесторларни жалб қилиш ва муваффақиятли таклифни таъминлаш
учун тегишли акция нархини белгилаш жуда муҳимдир.
2. Тартибга мувофиқлик: IPO орқали хусусийлаштириш жараёни
турли хил меъёрий талабларга, шу жумладан ошкор қилиш
мажбуриятлари, молиявий ҳисобот стандартлари ва бозор қоидаларига
риоя қилишни ўз ичига олади. Ушбу мувофиқлик стандартларига риоя
қилиш кўп вақт талаб қилиши ва қимматга тушиши мумкин, бу эса катта
куч ва
тажрибани талаб қилади.
3. Инвесторнинг кайфияти: IPO муваффақияти инвестор кайфиятига,
бозор шароитларига ва хусусийлаштирилаётган субъектнинг қабул
қилинаётган жозибадорлигига боғлиқ. Инвесторларнинг салбий
кайфияти ёки бозорнинг ноқулай шароитлари акцияларга бўлган
талабнинг пасайишига олиб келиши мумкин, бу эса баҳолашга ва
таклифнинг умумий муваффақиятига таъсир қилиши мумкин.
4. Сиёсий ва ижтимоий қаршилик: Давлат иштирокидаги
корхоналарни IPO орқали хусусийлаштириш манфаатдор томонлар,
жумладан, ходимлар, касаба уюшмалари ва сиёсатчилар томонидан
қаршиликка дуч келиши мумкин, улар иш жойларини йўқотиш, меҳнат
шароитларининг ўзгариши ва стратегик активлар устидан давлат
назоратини йўқотишдан хавотирда бўлишлари мумкин. Сиёсий ва
ижтимоий қаршиликни енгиш самарали мулоқотни, манфаатдор
томонларнинг иштирокини ва тегишли сиёсат орқали муаммоларни ҳал
қилишни талаб қилади.
“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
447
5. Хусусийлаштиришдан кейинги самарадорлик: Хусусийлаштирилган
корхоналарнинг IPOдан кейинги узоқ муддатли муваффақиятини
таъминлаш самарали бошқарув, стратегик режалаштириш ва доимий
мониторингни талаб қилади. Айрим хусусийлаштирилган компаниялар
хусусий сектор талабларига мослашишда қийинчиликларга дуч келиши
мумкин ва активлардан маҳрум бўлиш, қисқа муддатлилик ёки бозорни
манипуляция
қилишнинг олдини олиш учун эҳтиёткорлик билан назорат
қилиш зарур.[4]
IPO орқали хусусийлаштириш билан боғлиқ таъсирлар ва
муаммоларни тушуниш сиёсатчилар, инвесторлар ва жараёнда иштирок
этувчи бошқа манфаатдор томонлар учун жуда муҳимдир. Ушбу
муаммоларни ҳал қилиш ва ижобий таъсирлардан
фойдаланиш
хусусийлаштиришнинг муваффақиятли натижаларига ва барқарор
иқтисодий ривожланишга ҳисса қўшиши мумкин.
Илгарилаб борар эканмиз, IPO орқали хусусийлаштириш натижалари
ҳақида қўшимча тасаввурга эга бўлиш учун турли мамлакатлар ва соҳалар
тажрибасини ўрганиш ва таҳлил қилишни давом эттириш муҳимдир.
Иқтисодий самарадорлик, инвесторларни ҳимоя қилиш ва ижтимоий
мулоҳазалар ўртасидаги мувозанатни таъминлаш орқали ҳукуматлар
муваффақиятли хусусийлаштириш ва барқарор
иқтисодий ўсишга йўл
очиши мумкин.
Адабиётлар
1.
Mr. Richard Hemming (1992) Fiscal Policies in Economies in Transition
2.
Megginson, W. L., Nash, R. C., & van Randenborgh, M. (1994). The Financial and
Operating Performance of Newly Privatized Firms: An International Empirical Analysis. Journal
of Finance, 49(2), 403-452.
3. Sh.Saydullaev, (2024) Privatization of state-owned enterprises through initial public
offerings (ipos): assessing the impacts and challenges
4. Megginson, W. L., & Netter, J. M. (2001). From State to Market: A Survey of Empirical
Studies on Privatization. Journal of Economic Literature, 39(2), 321-389.
МЕТОДЫ ОЦЕНКИ ФИНАНСОВОГО ПОТЕНЦИАЛА ХОЗЯЙСТВУЮЩИХ
СУБЪЕКТОВ
Юсупов Файзулла Якубович
Научный соискатель кафедры «Цифровая экономика и финансы»
Ташкентский филиал РЭУ им. Г.В. Плеханова
Финансовый потенциал предприятия играет ключевую роль в
обеспечении его устойчивости, гибкости и способности к долгосрочному
развитию. Точная оценка финансового потенциала позволяет компаниям
принимать обоснованные стратегические решения, планировать
инвестиции и минимизировать финансовые риски. Современные
изменения в мировой экономике, такие как цифровизация и рост
