474
“HIBATUL HAQOYIQ”DAGI QADIMGI TURKIY SO‘ZLAR
f.f.f.d.(PhD), Sindorov Lutfulla Kurolovich
O‘zbekiston Milliy universitetining Jizzax filiali
Annotatsiya.
«Hibatul haqoyiq» dostonida qadimgi turkiy tilga doir qator so‘zlar
qo‘llanishda bo‘lgan. Maqolada mana shu so‘zlarning semalari, etimologiyasi
yoritilgan. «Hibatul-haqoyiq»dagi leksik birliklar qadimgi turkiy til, Oltun yorug‘,
Turfon matnlari, O‘rxun-Yenisey manbalari, qoraxoniylar davri hamda XIV asr
manbalarida qo‘llanilgan so‘zlar bilan qiyosiy tahlil qilingan.
Tayanch so‘z va iboralar:
Ahmad Yugnakiy, “Hibat ul-haqoyiq”, sema,
leksema, leksik birlik, qadimgi turkiy til, Oltun yorug‘, Turfon, O‘rxun-Yenisey,
“Devonu lug‘otit turk”, “Qutadg‘u bilig”.
O‘zbek tili turkiy tillar oilasiga kiradi va bu til uchun turkiy tillarning negiz
leksikasi qadimiy asos hisoblanadi. Shu sababli ham o‘zbek tili so‘z boyligining
qadimiy o‘z negizi aslida turkiy tillarning o‘ziniki bo‘lgan tub turkiy so‘zlardan iborat.
Ko‘rinadiki, tub so‘zni belgilovchi asosiy mezon, birinchidan, bu so‘zning genetik
jihatdan o‘sha tilniki ekanligi, ikkinchidan, uning qadimiy davrlarga oidligidir [6.135].
Ma’lumki, obida tilida iste’molda bo‘lgan tub turkiy so‘zlarning tarixi ko‘hna
yozma manbalarga borib taqaladi. Zero, mazkur yodnomalar umumxalq tilining
muhim xususiyatlarini o‘zida mujassam etgan bo‘lib, xalqning qadimgi madaniyatini
aks ettirgan. Ular orqali xalqimiz tarixi va tilimiz taraqqiyotiga oid ko‘pgina qimmatli
ma’lumotlarga ega bo‘lamiz [4.115]. Shu nuqtayi nazardan, qissa so‘z boyligini
qadimgi turkiy til yodgorliklarida qayd etilgan leksik birliklar bilan qiyosiy o‘rganish
asardagi arxaik so‘zlar hamda ularning o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlashga
ko‘maklashadi.
Til tizim sifatida uzluksiz harakatda, rivojlanishda bo‘lib turadi. Bu uning
ijtimoiy mohiyatidan kelib chiqadi: til va jamiyat, til va ong, til va tafakkur o‘rtasidagi
ikki tomonlama aloqadorlik ularning bir-biriga ta’sirini belgilaydi – jamiyatda yuz
beradigan ijtimoiy-siyosiy jarayonlar, ilmiy-texnikaviy taraqqiyot, iqtisodiy va
ma’rifiy sohalardagi islohotlar tilning lug‘at boyligida yangi-yangi so‘z va
atamalarning vujudga kelishini, ayni paytda, ma’lum leksemalarning eskirib, tarixiy
kategoriyaga aylanishini taqozo qiladi [7.67].
Izlanishlar shuni ko‘rsatdiki, «Hibatul haqoyiq» dostonida qadimgi turkiy tilga
doir qator so‘zlar qo‘llanishda bo‘lgan. Ularning ayrimlari asar lug‘at fondida asl
holicha, ba’zilari juz’iy fonetik o‘zgarishlar bilan ifodalangan. Xususan, dostonda
“mehnat, qiyinchilik”
emgäk
so‘zi bilan berilgan:
Küč emgäk tegürmä kišigä qalï.
Mazkur leksema Oltun yorug‘ va Turfon matnlarida ilk bor keltirilganligini “Qadimgi
turkiy lug‘at”(Drevnetyurkskiy slovar) dan bilib olish mumkin:
ačmaq suvsamaq
emgäki
(ДТМ,172). Atama “qiynalmoq, zahmat chekmoq” ma’nosidagi
emgä-
(ДТМ,172) fe’liga
–k
affiksini qo‘shish orqali hosil qilingan.
Asarda
eš
so‘zi «o‘rtoq» ma’nosini anglatgan:
Nečä ma ïnančlïq eš ersä yaqïn
.
475
Bu leksema dastlab Yenisey manbalarida ishlatilgan (ДТМ,184).
Arqïš
Kul tegin bitigtoshida “karvon”, Turfon matnlarida “xabarchi, chopar”
semalarida qo‘llanishda bo‘lgan (ДТМ,172). Dostonda uning «karvon» ma’nosini
uchratamiz:
Oŋ arqïš ozadï qopub yol tutub.
Turfon matnlarida
asïğ
«foyda» ma’nosini anglatgan:
Yunt kündä asïğ bolur
(ДТМ,60). Qayd etilgan so‘z «Hibatul haqoyiq» asarida mazkur ma’noda qo‘llanishda
davom etgan:
Tavar asïğ nemiš barursan yalïŋ
.
Asïğ
“ko‘paytirmoq, qo‘shimcha
qilmoq” ma’nosidagi
aš
-
as-
(ДТМ,62) fe’li bilan
- (ï)ğ
qo‘shimchasidan yasalgan.
«Dushman» ma’nosini ifodalagan
yağï
so‘zi ilk bor O‘rxun – Yenisey
manbalarida keltirilgan:
Tabğač qağan yağïmïz erti
(ДТМ,224). Tekshiruvlar bu
leksema o‘rganilayotgan manbada asl ma’nosida ishlatilganligini ko‘rsatdi:
Öküš
yaŋšağan til ay almas yağï.
Dostonda
čïğay
«kambag‘al» semasida qo‘llangan. Mazkur so‘z dastavval
Turfon matnlarida ishlatilgan (ДТМ,147). Ayni paytda, asarda
čïğay
(ДТМ,148)
so‘zi
-lïq
affiksi yordamida
čïğaylïq
«kambag‘allik» leksemasini yasagan:
Ğïğaylïq teb
ayma azuq yoqluğïn
. Bu o‘z navbatida, qadimgi turkiy tilda muomalada bo‘lgan ayrim
so‘zlar keyingi davr manbalarida o‘z ma’nosini davom ettirish bilan birga, yangi
leksemalar hosil qilishda faol ishtirok qilganligini ko‘rsatadi.
Saqïn-
fe’li Kultegin bitigtoshida “xafa bo‘lmoq”, “bezovta bo‘lmoq”, “Oltun
yorug‘” va Turfon matnlarida «o‘ylamoq» ma’nolarini bildirgan (ДТМ,486). «Hibatul
haqoyiq» asarida esa «o‘ylamoq»:
Ol išniŋ oŋïnï soŋïnï saqïn;
“ehtiyot bo‘lmoq”:
Ešim teb ïnanïb sïr ayma saqïn
;
“saqlanmoq”:
Asïqsïz jadal ham mizajtïn saqïn
kabi
semalarda qo‘llangan. Ushbu so‘z Turfon matnlarida ishlatilgan “zabotitsya”
ma’nosidagi
saqï -
(ДТМ,486) fe’lidan hosil bo‘lgan.
Yodnomada «oyoq» ma’nosida kelgan
aδaq
“Devonu lug‘otit turk” hamda
Yusuf Xos Hojibning “Qutadg‘u bilig” (ДТМ,14) asarlarida qayd etilgan tarzda
ifodalangan. Bu so‘z dastlab Kultegin yodgorligi va moniy yozuv manbalarida
adaq
fonetik shaklida uchraydi (ДТМ,8).
“Ovqat, yegulik”
tushunchasini bildirgan
azuq
leksemasi ilk bor Kul tigin
bitigida keltirilgan:
Azuqï yoq erti
(ДТМ,73). Ushbu so‘z Mahmud Koshg‘ariyning
“Devon”i hamda “Tafsir”da o‘zining asl semasini saqlagan:
Sartnïŋ azuqï arïğ bolsa,
yol üzä yer
(1,97);
Ta’amnïŋ qamuğïn alurlar biz farzandalrïmïz birlä azuqsïz qalurmïz
(89b6). XIV asr Xorazm yozma manbalarida
azuq, azïq
shakllari kuzatiladi:
Vafādïn
öŋ bu yolda azuqum yoq
(ХШ,83a16);
Payğambar aydï: ya Hadiča mäŋä azïq qïlu
bergil
(NF,4b8). Ushbu leksik birlik doston tilida faol iste’molda bo‘lgan:
Čïğaylïq teb
ayma azuq yoqluğïn.
XI asr manbalarida «boshqa» semasini anglatgan
aδïn
(ДТМ,15) leksemasi
«Hibatul haqoyiq» asarida ayni shakl va ma’noda kuzatiladi:
Ökünč ol aŋa yoq oŋ
anda azïn.
Turfon matnlari va “Oltun yorug‘” asarida mazkur leksemaning
dastlabki, ya’ni
adïn
fonetik varianti ko‘zga tashlanadi (ДТМ,10).
Mahmud Koshg‘ariyning “Devonu lug‘otit turk” asarida
iδi
“tangri” ma’nosida
ishlatilgan (ДТМ,203). Mazkur so‘zning ilk shakli
idi
bo‘lib, Kultegin yodgorligida
“sohib, ega”:
Ötükändä yig idi yoq ermiš
, “Qutadg‘u bilig” dostonida “Xudo”:
Ay yer
kök idisi
semalarini bildirgan (ДТМ,203).
O‘rganilayotgan manbada qayd etilgan
leksemaning
iδi
fonetik varianti “sohib, ega”:
Aya mal iδisi axï eδgü er;
“tangri”:
Bu
476
baylïq čïğaylïq iδi qismatï
ma’nolarini anglatgan
.
Bugungi kunda ham
idi→iδi→eδi→egä
shaklida “sohib” ma’nosida qo‘llanib kelmoqda. “Tangri” ma’nosi
esa Egamqul, Egamberdi, Egamnazar, Egamshukur [3.508] kabi antroponimlar
tarkibida uchraydi. Shuningdek, asarda mazkur so‘zning
uğan
sinonimi ham
kuzatiladi:
Uğan hukmi birl birlä kelür kelgän iš
.
Ahmad Yugnakiyning «Hibatul haqoyiq» asarida
az
“adashmoq, yanglishmoq”
ma’nosida ifodalangan:
Takabbur lïbasïn keyib az salïn.
Ushbu so‘z ilk bor Turfon
matnlarida ayni ma’noda keltirilgan:
Yol azsar ew tapmaz
(ДТМ,72).
“Bilim” tushunchasi ilk marta Kul tegin bitigtoshida “bilim-tajriba orttirmoq”
ma’nosini anglatgan
bilig
leksemasi yordamida ochib berilgan:
Ayïğ bilig anta öyür
ermiš
– ular u yerdan o‘zlariga yomon bilimlarni o‘zlashtirib olgan (ДТМ, 99).
Leksema “Devonu lug‘otit turk” da o‘zining asl ma’nosini davom ettirgan:
Ula bolsa
yol azmas, bilig bolsa söz yazmas
– belgi bo‘lsa odam yo‘ldan adashmaydi, bilim
bo‘lsa kishi so‘zda yanglishmaydi (MK,I,108). Shuningdek, Mahmud Koshg‘ariy
ushbu so‘zning “aql, idrok”, “hikmat” (I,367) ma’nolarini ham ko‘rsatib o‘tadi:
Bilig
kiši ara ülüglüg ol
– aql insonlar o‘rtasida taqsimlangan (ДТМ,100). Berlin
to‘plamidagi uyg‘ur yozuvida bitilgan hujjatlarda leksik birlikning to‘rtinchi, ya’ni
“ehtiyotkorlik” ma’nosi uchraydi:
Yiti biligin yarmïš kergäk
– yarani juda ehtiyotkorlik
bilan ochish lozim (ДТМ,100). Dostonda “bilim” ma’nosida uchraydi:
Bilig birlä
bilnür sa՚adat yolï
.
O‘rganilayotgan so‘z
bil-
fe’lidan
-(i)g
affiksi orqali yasalgan.
Učuz
sifati ilk marta qadimgi turkiy tilda “osongina”, “ozgina, arzimas,
ahamiyatsiz” ma’nolarida iste’molda bo‘lgan:
Ol oğlan ögin emgätmädin učuz toğğay
– Bu bola onasiga qiyinchilik tug‘dirmasdan oson dunyoga keldi;
Taqï ağïrlïğ bolğay
men taqï učuz bolğay men
– u yana ko‘p hurmatga sazovor bo‘ladi, men esa
ahamiyatsiz, e’tiborsiz qolaman (ДТМ,604). “Devonu lug‘atit turk”da so‘zning
“arzon” semasi kuzatiladi:
Učuz näŋ
– arzon narsa (ДТМ,604). Tadqiqot ob’ekti qilib
olingan manbada leksemaning “arzon, jo‘n” ma’nosi ko‘zga tashlanadi:
Joz atlas bolur
qïz učuzï bözüg.
Zikr etilgan misollardan ayonki, dostonda qo‘llanilgan ko‘pgina so‘zlarning
tarixi qadimgi turkiy tilga borib taqaladi. Demak, qo‘hna so‘zlarni tadqiq etish o‘sha
davrdagi urug‘, qabila va xalqlarning o‘zaro munosabatini o‘rganishga, leksemalarning
kelib chiqishini aniqlashga yordam beradi.
Shartli qisqartmalar
ДТС
– Древнетюркский словар. –Л.: Наука, 1969. -676 с.
МК
– Маҳмуд Кошғарий. Девону луғотит турк / Таржимон ва нашрга
тайёрловчи С.М. Муталлибов. И-ИИИ. –Т.: Фан, 1960-1963.
НФ
– Нахджул – фарадис // Фазылов Э. Староузбекский язык.
Хорезмийские памятники ХИВ в. И-ИИ. –Т.: Фан, 1966-1971.
Тафсир
– Боровков А. К. Лексика среднеазиатского тефсира ХИИ- ХИИИ.
вв. –М.: Изд-во восточной лит-ры, 1963.
ХШ
– Кутб. Хосрав и Ширин // Фазылов Э. Староузбекский язык.
Хорезмийские памятники ХИВ в. И-ИИ. –Т.: Фан, 1966-1971.
477
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1.
Abdushukurov, Baxtiyor. "XI—XIVasr turkiy yozma manbalarda qo‘llanilgan
zoonimlar."
Oltin bitiglar–Golden Scripts
1.1 (2019).
2.
Kurolovich, Sindorov Lutfulla. "Semantic Groups Of The Lexicon Of The
Work Hibatul Hakoyik."
The American Journal of Social Science and Education
Innovations
2.07 (2020): 315-321.
3.
Lutfulla, S. (2019). SOME ASPECTS OF THEONIMS IN THE WORK
“KHIBATUL KHAKOIK”(“Gift of Truth”). ANGLISTICUM. Journal of the
Association-Institute for English Language and American Studies, 8(10), 91-97.
4.
Алиев А., Содиқов Қ. Ўзбек адабий тили тарихидан. –Т.: Ўзбекистон,
1994. –118 б.
5.
Бегматов Э. Ўзбек исмлари. –Т.: Ўзбек миллий энциклопедияси. 2007. –
608 б.
6.
Бегматов Э. Ҳозирги ўзбек адабий тилининг лексик қатламлари. –Т.: Фан,
1985. –200 б.
7.
Жамолхонов Ҳ. Ҳозирги ўзбек адабий тили. 2-қисм. –Т.: Тошкент давлат
педагогика университети, 2004. –146 б.
8.
Маҳмудов Қ. Аҳмад Югнакийнинг «Ҳибат ул-ҳақойиқ» асари ҳақида. –
Т.: Фан, 1972. –300 б.
9.
Синдоров, Лутфулла. "Ҳибат ул-ҳақойиқ достонидаги арабча
ўзлашмаларнинг тарихий-этимологик таҳлили." Современные инновационные
исследования актуальные проблемы и развитие тенденции: решения и
перспективы 1.1 (2022): 610-613.
СУФФИКСАЦИЯ КАК АКТИВНЫЙ СПОСОБ ОБРАЗОВАНИЯ
НЕОЛОГИЗМОВ В ТЕКСТАХ СМИ
Биксалиева Римма Рафиковна
Навоийского университета инноваций, Узбекистан
Аннотация.
Анализируется суффиксация как один из активных способов
словообразоваия в современных текстах СМИ как экспрессивно-маркированные
единицы, как единицы с яркой экспрессией. Отмечается, в медийных
неодериватах
отражаются
способы
и
механизмы
приспособления
общенародного языка к условиям его функционирования, изменяющимся под
влиянием внешних факторов.
Ключевые слова:
неологизм, суффиксация, масс-медиа, СМИ, семантика,
экстралингвистические факторы.
Изменения в лексическом фонде национального языка – его обогащение
новыми единицами или утрата единиц, существовавших ранее, – в весьма
высокой степени (по сравнению с другими языковыми уровнями) определяются
влиянием экстралингвистических факторов. «Всякая новая лексика есть
