STUDENTLERDI BIRLESTIRIW: XALÍQARALÍQ IZERTLEWLER HÁM PÁNLER BOYINSHA BIRGE
ISLESIW 1-XALÍQARALÍQ STUDENTLER KONFERENCIYASÍ. NÓKIS, 2025-JÍL 20-21-MAY
__
_____________________________________________________________________________________________
93
4.
Хамроева Х. Ўзбек миллий рақс санъати терминлари тадқиқи: филол.фан
доктори (DSc)
дисс... – Тошкент, 2021. – С. 184
5.
Авлақулов Я.И. Ўзбек тили ономастик бирликларининг лингвистик тадқиқи: филол.фан.
номз. дисс... автореф. – Тошкент, 2012.
6.
https://ru.wikipedia.org/wiki/Оним#cite
7.
https://ru.wikipedia.org/wiki/Оним
8.
https://ru.wiktionary.org/wiki/идеоним
JIYENBAY IZBASQANOV POEZIYASÍNDA HOKKULER HÁM ÚSH QATARLÍ
QOSÍQLAR
Menglibaeva Shaxsanem Kayratbaevna
Qaraqalpaq Mámleketlik Universiteti magistrantı
Ilimiy basshı: prof. Baxtiyar Genjemuratov
Xalqımızǵa belgili Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan xalıq shayırı, Berdaq atındaǵı Mámleketlik
sıylıqtıń laureatı Jiyenbay Izbasqanovtıń poeziyası bizge ótken ásirdiń ekinshi yarımınan jaqsı tanıs.
Onıń heshkimde joq qaytalawlarsız, óz aldına kórkem stilde, joqarı estetikalıq talǵamda dóretken
qosıqların búgingi kúnge shekem shayır hám jazıwshılar, ilimpazlardıń izertlew obyektine aylanıp
kelmekte. Onı hátte Ózbekstan Qaharmanı, Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan xalıq shayırı I.Yusupov
óz maqalasında: “Jiyenbaydıń taǵı bir unamlı jeri, ol rus klassikalıq lirikasın, ásirese Pushkin,
Lermontov, Fet, Tyutchevlardı, sonday-aq, Blok, Pasternak, Cvetaevalardı túp nusqadan súyip oqıp,
olardan úyrenetuǵınlıǵı kórinedi.” – dep atap ótip onıń rus poeziyasın jaqsı meńgergenligin hám onnan
nár alıp óz poeziyasın jetilistiretuǵının da keltirip ótedi: “Rus poeziyasın óz tilinde, túp nusqasında
oqıp, onıń tereńine súńgip, onıń óz bulaǵınan qanıp ishiw shayır ushın taptırmas baxıt!”. Haqiyqatında
da, insan bulaqtan qanıp suw ishkende, onıń boyına qandayda bir belgisiz kúsh-quwat taraydı.
Poeziyada da tap sonday, desek qátelespeymiz. Sebebi, haqiyqiy poeziyanı, onıń hár bir qatarın
oqıǵanda estetikalıq talǵamǵa iye insan ǵana ózine ruwxiy azıq ala aladı. J.Izbasqanov mine usınday
poeziyası bar shayır edi.
Shayır J.Izbasqanov poeziyası boyınsha ilimpazlar tárepinen bir qatar maqalalar járiyalandı.
Q.Jarımbetovtıń “Kóterińki ruwx poeziyası” (“Ustaz jolı”, 2000, 11-oktyabr), J.Esenov “Qardıń
appaqlıǵı – kewil pákligi” (“Erkin Qaraqalpaqstan”, 2007, 23-fevral), Q.Orazımbetovtıń “Pikirler
aǵımına sıǵasqan lirika” (“Erkin Qaraqalpaqstan”, 2000, 5-oktyabr), P.Nurjanovtıń “Lirika – meniń
ómirim, pútin barlıǵım” (“Ustaz jolı”, 2000, 12-oktyabr), D.Saparovanıń “Lirikalıq xarakterdiń bazı
bir sıpatlı belgileri (J.Izbasqanov poeziyası mısalında)” (“Ámiwdárya”, 2007, 2-san), A.Dosımbetova
“J.Izbasqanovl irikasında gúz obrazı” (“Ámiwdárya”, 2014, 5-san), Z.Qazımbetova “J.Izbasqanov
shıǵarmalarında sızıqshanıń qoyılıwınıń mánige tásiri” (“Xabarshı”, 2021, 1-san) hám basqa da
maqalalarda shayır poziyasınıń anaw yáki mınaw ózinshelikleri teoriyalıq kózqarastan úyreniledi.
Belgili ilimpaz Q.Orazımbetov ta óz miynetlerinde J.Izbasqanov tuwralı: “Shayır kórkem sóz
arqalı tábiyattıń hárbir aǵzası, múshesi menen sáwbetlesedi, olardı óz shıǵarmasınıń súwretlew
obyektine aylandıradı. Bunda shayır tábiyat kórinislerinen, tábiyattaǵı quslar, haywanatlar dúnyasınan
gózzallıqtı, sulıwlıqtı kórgisi keledi. Kórkem ádebiyattıń kúshi de, wazıypası da, áne, usında”[5;13],
- dep joqarı baha beredi. Al, A.Dosımbetova bolsa óz maqalasında: “J.Izbasqanov, ásirese, peyzaj
lirikasınıń sheberi, “tábiyat jırshısı” sıpatında kózge túsip kelmekte. Shayırdıń túrlishe estetikalıq
maqsetleri peyzajdıń kórkem shıǵarmadaǵı ózine tán ózinsheliklerin júzege shıǵarmaqta. Onıń
qosıqları tereń lirizmge, sıǵasqan oy tolǵanıslarına, obrazlı súwretlewlerge qurılǵan bolıp, qaraqalpaq
poziyasın ideya-tematikalıq, janrlıq hám formalıq jaqtan ele de bayıttı” – dep, onıń peyzajlıq lirikanıń
qanshelli dárejede sheberi ekenligin bahalap ketedi.
STUDENTLERDI BIRLESTIRIW: XALÍQARALÍQ IZERTLEWLER HÁM PÁNLER BOYINSHA BIRGE
ISLESIW 1-XALÍQARALÍQ STUDENTLER KONFERENCIYASÍ. NÓKIS, 2025-JÍL 20-21-MAY
__
_____________________________________________________________________________________________
94
Shayır dóretiwshiliginde mazmun hám forma birligi saqlanǵan. Onıń shıǵarmaların oqıp otırıp,
biz, tek estetikalıq talǵamı joqarı lirikalıq qaharmandı ǵana emes, al kórkemlik jaqtan izleniwsheń
avtor obrazın da bayqaymız.
Endi biz J.Izbasqanov shıǵarmalarında onıń sırtqı formasına qanshelli dıqqat awdarǵan, shayır
lirikasında shıǵıs hám batıs lirikalıq formalarınıń úlgileri qalay saqlanǵanlıǵı haqqında azı-kem toqtap
ótpekshimiz.
J.Izbasqanov formalıq izleniwsheń shayır. Onıń sońǵı toplamlarındaǵı “Yapon xokkulerine
usatpa” degen atamada jarıq kórgen qosıqları buǵan ayqın dáliyl.
“Hokku (xayku) – yapon poeziyasındaǵı úsh qatarlı lirikalıq shıǵarma. ...Hokkude tábiyat hám
adam máńgi ajıralmas halında sáwlelendiriledi. Hár bir hokkude belgili bir qosıq ólshemi saqlanadı –
birinshi hám úshinshi qatarlarda bes buwınnan, ekinshi qatarda jeti buwın, al hámmesi bolıp hokkude
17 buwın. Hokkude uyqas bolmaydı”[5;70].
Al, J. Izbasqanov poeziyasındaǵı hokkulerde, joqarıdaǵı kórip ótken yapon hokkulerindegidey
qatań shártlilik, yaǵniy, qatarlardaǵı buwın sanlarınıń ólshemi, hár bir hokkudıń 17 buwınǵa iye
bolıwı hám taǵı basqalar saqlanbaydı. Mısali:
Íshqıń seniń ne degen hasıl!
Kórkiń kózim quwantıp turar,
Sónegórme, gúzgi quyashım!?
Bul mısalda uyqas saqlanbaydı, qatarlardaǵı buwınlar sanı da yapon hokkulerindegi talaplarǵa
sáykes kelmeydi. Hár qatardaǵı buwınlar sanı 9 buwınnan ibarat. Lekin, sonday bolıwına qaramastan,
tematikalıq jaqtan, birqansha sáykeslik bar. Yaǵniy, ádette, hokkulerde tábiyat hám adam arasındaǵı
qatnasıq sóz boladı. Shayır poeziyasındaǵı hokkulerde mazmunlıq jaqtan bunday ózinshelikler
saqlanǵan dep qarasaq boladı.
Tóbesinde qarları bolıw
Jarasımlı tawǵa. Al, maǵan –
O, kimnińdur ármanı bolıw!
Joqarıdaǵı keltirilgen qosıqlardı shayır “Yapon Hokkulerine usatpa” degen atamada bergen
bolsa, al usı siyaqlı basqa úshliklerin “Úsh qatarlar” degen atamada mazmunlıq jaqtan da formalıq
jaqtan da pútkilley ózgeshe stilde dóretken.
Baǵlar waqtı ótip qalǵan bolmasa,
Hár jıl miywa salar. Seni netemiz?
Kókiregińde arzıw-árman bolmasa!?
Mine, qosıqtıń bunday ráńbe ráń beriliwi shayırdıń formalıq izleniwshiligi, jańalıqqa bolǵan
umtılıwshılıǵı, poeziyaǵa bergen joqarı bahası dep atasaq boladı.
Yáki bolmasa shayırdıń ózi “allegoriyalıq qosıq” dep atama bergen mına úshlikti alıp qarayıq:
Ex, peylińe qanıq bolǵanım:
Jemtigi bar qarmaq salsam men,
Tarpa basqan balıq bolǵanıń!
Shayır ózi dóretken úshlikler dúrkinine “Jańa hokkuler” dep at qoya otırıp tek ǵana formalıq
jaqtan jańalıq kiritpey al, tematikalıq jaqtan atama beriwge de úlken dıqqat awdarǵan. Mısalı:
Túsinisse bolar torǵaylar menen...
Biraq, mınaw – máńqurt. Anaw – alımsaq,
Qalay el bolamız ondaylar menen?!
Shayır ózi “Asan qayǵınıń ahı” dep atama bergen bul úshlikti mazmunlıq hám formalıq jaqtan
ózgeris kiritilgen ájayip dóretpe dep alsaq, asıra aytqan bolmaymız. Sebebi, Bunday filosofiyalıq kóz
qaraslar basqa da shayır shıǵarmalarınıń tek tórtliklerinde kóplep ushırasadı. Al, J.Izbasqanov bunday
pikirlerdi úshliklerge de sıydıra alǵan.
STUDENTLERDI BIRLESTIRIW: XALÍQARALÍQ IZERTLEWLER HÁM PÁNLER BOYINSHA BIRGE
ISLESIW 1-XALÍQARALÍQ STUDENTLER KONFERENCIYASÍ. NÓKIS, 2025-JÍL 20-21-MAY
__
_____________________________________________________________________________________________
95
Shayır tek ǵana úshlikler dúrkini dóretip qoymastan, mazmunlıq jaqtan bir-birine baylanısıp
ketken tórt qatarlı qosıqlar siyaqlı úsh qatarlı qosıqlar da jazǵan. Máselen, onıń “Men báhármen” dep
baslanıwshı úsh qatarlı qosıqların alıp qarayıq:
Men – báhármen.
Qırawlarday tań paytındaǵı,
Qaytıw aldındaǵı qáhármen!
Men – báhármen.
On segizge tolǵan sulıwday
Álem gúlleytuǵın máhálmen.
Men – tırnalarman.
Quwanıshtan seslerim talıp,
Geyde jańbır bolıp jılarman...[3;110].
Qosıq qatarları kórkem formalıq jaqtan ózgeshelikke iye bolıp, onda mazmunınında da belgili
dárejede kórkem intonaciya menen aytıladı. Hár bir qatarınıń “Men – báhármen” degen sózler menen
tákirarlana baslanıwı qosıqta belgili dárejede kóterińkilik baǵıshlap turıptı.
Paydalanılǵan ádebiyatlar
1. Избасқанов Ж. Ақ қуслар. – Нөкис: Қарақалпақстан, 2014-жыл.
2. Избасқанов Ж. Жолларым узақ. Қосықлар. Нөкис: Қарақалпақстан, 1995.
3. Избасқанов Ж. Муҳаббат лирасы. Қосықлар ҳәм поема. – Нөкис: Қарақалпақстан, 1992.
4. Избасқанов Ж. Әййемги аңыз. – Нөкис: Қарақалпақстан, 1997.
5. Оразымбетов Қ. Ҳәзирги қарақалпақ лирикасында көркем формалардың еволюциясы
ҳәм типологиясы. (1970 – 2000-жыллар) Монография. – Нөкис: Билим, 2004.
6. Генжемуратов Б. Әжинияз лирикасының поетикасы (көркем сүўретлеў қураллары ҳәм
усыллары, қосық қурылысының базы бир мәселелери). – Нөкис: Билим, 1997.
7. Uluǵov.A. Adabiyotshunoslik nazariyası. - Toshkent: Ǵafur Ǵulom nomidagi nashriyot-
matbaa ijodiy uyi, 2018.
THE BENEFITS OF READING BOOKS IN A DIGITAL AGE
Muratbaeva Sh.,
The 1
st
year student, Berdakh Karakalpak State University
Keulimjaeva G.K.,
Scientific advisor, EFL teacher, Berdakh Karakalpak State University
Abstract
: In the context of rapid technological advancement, the role of reading remains crucial
in cognitive, emotional, and academic development. This article explores the benefits of reading books
among children and young adults in the digital age, emphasizing its role in vocabulary acquisition,
critical thinking, empathy, and cultural awareness. Drawing on current educational and psychological
research, the paper argues for the continued relevance of book reading as a core component of lifelong
learning.
Keywords:
reading, literacy, digital age, cognitive development, education, technology, empathy
Technology has advanced in leaps and bounds, yet the power of reading remains undeniable.
Reading is a skill that can transport us to new worlds, teach us about diverse cultures, and help us
grow as individuals. In today’s digital era, combining reading and technology is not just beneficial—
it is essential for modern learners.
