STUDENTLERDI BIRLESTIRIW: XALÍQARALÍQ IZERTLEWLER HÁM PÁNLER BOYINSHA BIRGE
ISLESIW 1-XALÍQARALÍQ STUDENTLER KONFERENCIYASÍ. NÓKIS, 2025-JÍL 20-21-MAY
__
_____________________________________________________________________________________________
56
QARAQALPAQ HÁM TÚRKMEN POEZIYASÍNDA KÓRKEM FORMALARDÍŃ
ÓZINE TÁN TIPOLOGIYALÍQ SALÍSTÍRMALÍ ANALIZI
Gaylieva Ogulbay Kurbanmiradovna
Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universiteti
Túrkmen tili hám ádebiyatı kafedrasi
professorı, f.i.d.(DSc)
Gutlıev Suvxan Meretovich
Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universiteti
Túrkmen tili hám ádebiyatı qánigeligi 3 basqısh studenti
Annotaciya:
Bul maqalada XX ásir qaraqalpaq hám túrkmen poeziyalarında Shıǵıs hám
Evropa ádebiyatınıń ádebiy tásiri menen jańadan payda bolǵan lirikalıq kishi formalar esaplanatuǵın
ekilik hám úshliklerdiń ózine tán qásiyetleri, mazmundı sáwlelendiriwdegi xızmeti hám t.b. máseleler
salıstırmalı túrde analizlenedi, olardıń tipologiyalıq uqsaslıqları hám ózgeshelikleri anıqlanadı.
Tayanısh sózler:
poeziya, forma, janr, analiz, tipologiya, stil, poetika, bánt, uyqas, buwın,
metafora, teńew, anafora, simvolika.
Ádebiyattaǵı rawajlanıw kórkem izlenislerdiń nátiyjesinde payda boladı. Usı kórkem
izleniske tásir jasaytuǵın baslı qubılıslardan biri dúnya ádebiyatındaǵı tanımal shayırlardıń tásiri arqalı
ádebiyatımızǵa birqansha janrlar hám kórkem formalardıń kirip keliwi hám poetikalıq ráńbáráńlikti
payda etiwi bolıp tabıladı. Kórkem formalardıń arasında lirikanıń kishi formaları esaplanǵan ekilikler,
úshliklerdiń XX ásirdiń sońǵı shereginde qaraqalpaq hám túrkmen ádebiyatlarında keńnen
qollanılıwı kózge taslanadı. Sebebi, bunday kórkem formalar rawajlanǵan Shıǵıs hám Evropa
ádebiyatlarınıń tásiri nátiyjesinde júzege keldi hám milliy ádebiyatlardıń dástúrlerine, qosıq
ólshemine say jańadan islendi. Usınday bir qansha kórkem formalardıń milliy ádebiyatlarǵa engiziliwi
haqında eki xalıq ádebiyattanıw iliminde bir qatar pikirler payda boldı. Máselen, qaraqalpaq
ádebiyatında Q.Mámbetovtıń [1], Q.Orazımbetovtıń [5], A.Dosımbetovanıń [2], túrkmen
ádebiyatında Ó.Abdullaevtıń, A.Mammedovtıń [8], J.Orazovanıń [4] hám t.b. miynetlerinde
birqansha ilimiy pikirler aytıladı.
Maqalada atı keltirilgen avtorlardıń ilimiy tájriybelerin, oy-pikirlerin esapqa alǵan halda
qaraqalpaq hám túrkmen poeziyalarında qollanılǵan kishi lirikalıq kórkem formalar esaplanǵan
ekilikler hám úshlikler, olardıń ózine tán tipologiyalıq qásiyetleri, forma hám mazmun sıyaqlı
máselelerin salıstırmalı túrde izertlewdi maqset ettik. Kishi lirikalıq kórkem formalardıń qásiyetli
ózgesheliklerine názer taslasaq, olardıń payda bolıwı qosıqtıń az sózlilikke, kishi kólem menen oy-
pikirdi obrazlı jetkeriw usılına tiykarlanatuǵının ańlaymız. Sonlıqtan ilimpaz Q.Orazımbetov
«Lirikalıq túrge kólemi boyınsha eń kishi formalar xarakterli» [5] – dep orınlı pikirdi ortaǵa qoyadı.
Haqıyqatında da lirikalıq túrde sonıń ishinde kishi kórkem formalarda úlken bir shıǵarmanıń mazmunı
ıqsham formada poetikalıq usıllar arqalı ashıp beriledi. Qálemkesh pikirdiń tereńligine hám
mazmunlıǵına dıqqat awdaradı. Usılardı názerde tutqan XX ásir túrkmen shayırı G.Ezizov óziniń
mına qosıǵında tereń pikirdi az sózde ıqshamlastırıp beriw kerek ekenin orınlı belgilep ótedi:
Men pikirimi bir söz bilen aýdýarkam,
Ol ýerde üç sözüň geregi näme? [6]
Usınday az sózlilik lirikanıń kishi formalarına tán baslı qásiyet ekeni hámmemizge málim.
Kishi lirikalıq kórkem formalar Shıǵıs ádebiyatında burınnan bar bolsa da, ol túrkiy xalıqlar
poeziyasında, sonıń ishinde qaraqalpaq hám túrkmen poeziyalarında XX ásirdiń ekinshi yarımında
jańasha basqısh penen rawajlanıw jolına iye boldı. Bul eki xalıq poeziyasında payda bolǵan kishi
lirikalıq formalardıń ózine tán qásiyetlerin salıstırıp qaraǵanımızda olar arasında tipologiyalıq
STUDENTLERDI BIRLESTIRIW: XALÍQARALÍQ IZERTLEWLER HÁM PÁNLER BOYINSHA BIRGE
ISLESIW 1-XALÍQARALÍQ STUDENTLER KONFERENCIYASÍ. NÓKIS, 2025-JÍL 20-21-MAY
__
_____________________________________________________________________________________________
57
uqsaslıqlar kózge taslanadı. «Kishi lirikalıq formada insannıń ishki keshirmeleri, hár qıylı qubılıslarǵa
bolǵan kóz-qarası, bahası, juwmaǵı jámlendirilgen boladı» [5].
Túrkmen ádebiyatında bunday qosıqlardı «şygyrýetiň ownuk janrlary» yaki «ownuk goşgular»
dep atalsa, qaraqalpaq ádebiyatında «kishi lirikalıq formalar» dep ataladı. Eki xalıq ádebiyatında bul
formalardıń termin máselesinde de uqsaslıqlar kózge taslanadı. Al olardıń qosıq formalarınan
ekiliklerdi salıstırıp talqıǵa tartqanımızda, olarǵa tán qásiyet oy-pikirdiń eki qatarda juwmaqlanıp,
tereń mánini oqıwshıǵa jetkere alıwı hám olarda kóbinese aforistlik mazmunnıń sáwlelendiriliwi.
Máselen, túrkmen ádebiyatında shayır A.Mammedovtıń «Ownuk bölekler» dep at qoyǵan ekiliklerin
talqıǵa tartayıq:
Ýalan söz bar zatdan asgyn gelýändir,
Dogry söz gylyçdan kesgir bolýandyr.
Söz berseň, sözüňde tapylan ýagşy,
Sözünde durmadyk, özüniň ýagşy [7].
Qosıqta aforistlik mazmun keń sáwlelendirilip, ol kóbirek naqıl-maqallarǵa beredi. Biraq
qosıqta oy-pikir obrazlı poetikalıq usıllarda súwretlengen. Onda birneshe detallar kórkemlik
wazıypanı atqarıp tur. Yaǵnıy birinshi ekilikte adamnıń tuwrı sózli bolıp, hesh kimdi aldamaw kerek
ekeni, ótirik sózdiń barlıq zattan ústem keletuǵını belgilense, tuwrı sózdiń qılıshtan da ótkir bolatuǵını
parallelizm usılı arqalı kontrastqa qoyılıp súwretlenedi. Qılısh kórkem detal retinde tańlanǵan, ol
pikirge obrazlılıq, emocionallıq baǵıshlaydı. Qosıq qatarları 11 buwınlı bolıp, a a kórinisinde
uyqasadı. Ekinshi ekilikte uyqas «ýagşy» sózi arqalı omonim kórinisinde qollanılǵan, birinshisinde
óz sózińde turǵan jaqsı dep bayan etilse, ekinshisinde, sózinde turmaǵan adam óz ústine jawın
jawdırǵanday boladı dep metaforalı súwretlenedi.
Qaraqalpaq poeziyasında shayır I. Yusupovtıń ekilikleri kóbinese, qosıq qatarları óz-ara biri-
biri menen bekkem uyqassa, al shayır S.Ibragimovtıń ekilikleri erkin qosıqlarǵa jaqın bolıp, onda
uyqas qatnaspaǵan. Bunıń usınday ekenin ilimpaz Q.Orazımbetov ta durıs belgilep ótedi. Máselen,
I.Yusupovta:
Qatınǵa sır aytpawshı erkek,
Bul dúnyada joq yaki siyrek.
S.Ibragimovta:
Jaqsılıq aldında abaylı bolıń,
Jamanlıq aldında abaylı bolıń.
Ilimpaz bul formanıń qaraqalpaq poeziyasında ornalǵanın hám onıń kóp ǵana shayırlardıń
dóretiwshiliginde dóretiliwin nızamlı qıbılıs dep belgiley otırıp, «túp dáregi folklorlıq dóretpelerden
baslanǵan bunday formalar lirikalıq shıǵarmalardıń tiykarǵı qásiyeti bolǵan qısqalıqqa iye bolıwı
menen birge óz aldına qoyǵan kórkem wazıypalardı da biymálel sheshe aladı» [5] - degen juwmaqqa
keledi.
Túrkmen hám qaraqalpaq poeziyalarında úsh qatarlı qosıqlar da óz aldına shıǵarma retinde
qabıl etildi. Qaraqalpaq poeziyasında bul formanıń eki kórinisiniń ushırasatuǵının ilimpaz
Q.Orazımbetov «Birinshisi hár bánti úsh qatardan ibarat bolıp, hár bánti úsh qatardan turıp, bir neshe
úsh qatarlı bántler birigip bir pútin dóretpeni payda etedi. Al ekinshisi, úsh qatardan ibarat bolıp,
tamamlanǵan mazmundı sáwlelendiretuǵın ǵárezsiz poeziyalıq shıǵarma» – dep belgileydi, olardı
shártli túrde «úsh qatarlı qosıqlar» hám de «úshlikler» dep ataydı. Sonday-aq qosıqlardıń mazmundı
sáwlelendiriw usılın aydınlastırıwda ilimpaz qosıqlardıń ulıwma qólemin esapqa alǵan.
Túrkmen ádebiyatında ilimpaz A.Mammedovtıń bul forma haqqındaǵı teoriyalıq kózqarasları
qaraqalpaq ilimpazınıń pikirlerine únles keledi. «Úsh qatarlı qosıqlar túrkmen poeziyasınıń
úshliklerinen ózgeshelenip, olar birneshe úsh qatarlı bántten ibarat boladı. Ondaǵı bántler mazmun
jaqtan basqa bántler menen baylanısadı» [8]
STUDENTLERDI BIRLESTIRIW: XALÍQARALÍQ IZERTLEWLER HÁM PÁNLER BOYINSHA BIRGE
ISLESIW 1-XALÍQARALÍQ STUDENTLER KONFERENCIYASÍ. NÓKIS, 2025-JÍL 20-21-MAY
__
_____________________________________________________________________________________________
58
Al
,
úshliklerde bolsa, tamamlanǵan oy-pikir úsh qatarda jámlenedi. Túrkmen ádebiyatında bul
formanıń birinshisi «üçleme goşgy» dep atalsa, ekinshi bir kórinisi «üçleme» dep ataladı. Úsh qatarlı
qosıqlardıń termin máselesine kelsek, dúnya ádebiyatında usı formanıń hár túrli atama menen atalıp
júrgiziletuǵını málim. Máselen, «italyan ádebiyatında «tercina», koreys ádebiyatında «sidjo», yapon
ádebiyatında «xokku» [5] hám t.b.
Qaraqalpaq ádebiyatında shayırlar J.Izbasqanov, S.Ibragimov, B.Genjemuratov, Sh.Ayapov
hám t.b. dóretiwshiliginde úsh qatarlı qosıqlardıń jaqsı úlgilerin kórsek, túrkmen ádebiyatında
A.Annaberdiev, D.Baymıradov, A.Mammedov hám t.b. poeziyalarında bul formanıń keń
rawajlandırılǵanın bilemiz. Máselen, shayır A.Annaberdievtiń:
Adamy bezeýän oý-hyýalydyr,
Öz bilýän zadyňy öwretmän gitmek,
Hazynaňy gizläp giden ýalydyr.
degen úshliklerinde oy-pikir úsh qatarda jámlenedi. Yaǵnıy adamdı sulıw kórsetetuǵın zat onıń oy-
pikiri ekeni ǵáziyne menen salıstırıladı, adam óz biletuǵın zatların qasındaǵılarǵa aytpay júriwi
ǵáziyneni jasırǵanday boladı dep lirikalıq qaharman ishki sezimlerin predmetlerdiń ústi menen
bayanlaydı.
Usınday úsh qatarlı qosıqlar qaraqalpaq ádebiyatında T.Jumamuratov, J.Izbasqanov,
K.Karimov, M.Berdievler hám t.b. dóretiwshiliginde keń rawajlandırılǵan. Máselen, shayır
J.Izbasqanovtıń:
Bir pás men ózimdi
Alma aǵashı dep sezindim
Miywa sıǵasqan.
Gúz hám kelip qaldı
Ayamastan kempir-quyashın
Jadıraydı aspan[9].
degen úsh qatarlı tórt bántli qosıǵında oy-pikir metaforalı teńew usılı arqalı bayanlanadı. Yaǵnıy adam
ómiri, onıń ónip-ósiwi alma aǵashına megzetilse, adamnıń jası joqarı shıǵıp, ǵarrılıqqa jol alıwı gúz
paslı menen salıstırıladı. Adamnıń ilimli-bilimli bolıp, keyninde jaqsı at qaldırıwı «miywalarım
quyılsın» dep simvolika arqalı súwretlenedi. Qosıq tórt bántten turıp, onda uyqaslar kompoziciyalıq
qurılıstıń bir pútin halda bolıwında tiykarǵı xızmetti atqarıp tur. Biz túrkmen hám qaraqalpaq
poeziyalarında ushırasatuǵın eki qatarlı hám úsh qatarlı qosıqlar formalıq jaqtan tipologiyalıq
xarakterge iye ekenin gúzettik. Degen menen bul eki xalıq poeziyasında qollanılǵan biz talqıǵa tartqan
kórkem formalar ózara ayırmashılıqlarǵa da iye. Máselen, hár bir xalıq dóretiwshisi ádebiy tásir
nátiyjesinde jańadan kirip kelgen lirikanıń kishi formaların dóretkende milliy tildiń intonaciyasına,
qosıq qurılısına ılayıq qayta islegen. Ekinshiden, bul formadaǵı qosıqlar ideya-tematikalıq jaqtan
ráńbáráńlikti payda etedi. Úshinshiden, poetikalıq súwretlewler shayırlardıń stil ózgesheliklerin bir-
birinen ayırıp turadı.
Juwmaqlap aytqanımızda, qaraqalpaq hám túrkmen poeziyalarında dus keletuǵın
joqarıdaǵıday kórkem formalardıń ózine tán tipologiyalıq analiz máselelerin keleshekte arnawlı
izertlew zárúr dep esaplaymız.
Paydalanılǵan á
debiyatlar
:
1.Мәмбетов Қ. Әдебият теориясы. Нөкис, 1995.
2.Досымбетова А. Ш.Сейтов лирикасында көркем форма. Нөкис, 2008. 3.Абдыллаев Ө.
Эдебият теориясы. Ашгабат, «Магарыф», 1985.
4.Оrazowa J. Türkmen poeziýasynda ownuk bölekler. Aşgabat, 2013.
STUDENTLERDI BIRLESTIRIW: XALÍQARALÍQ IZERTLEWLER HÁM PÁNLER BOYINSHA BIRGE
ISLESIW 1-XALÍQARALÍQ STUDENTLER KONFERENCIYASÍ. NÓKIS, 2025-JÍL 20-21-MAY
__
_____________________________________________________________________________________________
59
5. Оразымбетов Қ. Ҳәзирги қарақалпақ лирикасында көркем формалардың эволюциясы
ҳәм типологиясы. Нөкис, «Билим», 2004.
6. Эзизов Г. Серпай. Ашгабат, 1977
7. Mämmedow А. Rubagylar we bentler. Aşgabat, 2012.
8. Mämmedow А. Goşgy ölçegleri we şygyr ulgamlary. Аşgabat, 2010.
9. Избасқанов Ж. Өмирге қуштарлық. Нөкис, 1987.
THE ROLE OF ZOONYMS IN WRITTEN DISCOURSE: INSIGHTS FROM UZBEK
CONTEXTS
Jadigerova Aygul
PhD student of Nukus State Pedagogical Institute,
Sadullaeva A.N.-Scientific advisor
Abstract.
This article explores the significance of zoonyms—animal names used in language—
in written discourse, particularly in the context of (Central Asian or Uzbek) literature. Zoonyms serve
as cultural symbols, metaphors, and narrative elements that enrich literature while reflecting societal
values and attitudes toward the natural world. The paper examines how zoonyms are utilized in
character development, linguistic evolution, and various forms of discourse, highlighting their role in
digital communication and folklore. By focusing on these aspects, the study aims to provide a deeper
understanding of the interconnectedness of language, culture, and the environment.
Keywords:
zoonyms, discourse, literature, animal symbolism, cultural values, digital
communication
Introduction.
Zoonyms, defined as names for animals, occupy a pivotal position within
language, serving not only as identifiers for specific animals but also as carriers of cultural meaning
and metaphorical significance. In Uzbek literature, these animal names encapsulate historical,
ecological, and social narratives, thereby reflecting the values and beliefs held by the communities
that utilize them. As literary forms evolve, the significance of zoonyms becomes increasingly
pronounced, providing insights into character traits, societal norms, and the evolving dynamics of
human-animal interactions. This article explores the multifaceted roles of zoonyms across various
genres, their linguistic implications, and their presence in contemporary digital discourse, thereby
underscoring the enduring influence of animal symbolism in shaping cultural narratives.
In the realm of literature, zoonyms often symbolize character traits or thematic elements,
functioning as quick references that evoke specific qualities within characters or scenarios. For
example, in Uzbek folklore, the cleverness of the fox is frequently juxtaposed with the foolishness of
the wolf, highlighting the moral lessons associated with these animals. This device not only
contributes to character development but also reflects the values and lessons esteemed by society.
Moreover, the narrative function of zoonyms extends beyond individual characters; they can signify
broader societal themes. In modern Uzbek literature, animal imagery frequently engages with
contemporary issues such as environmentalism and social justice. Authors may utilize the challenges
faced by endangered species as metaphorical commentary on the struggle against cultural erasure or
political oppression, thereby creating a complex tapestry of meaning that resonates profoundly with
readers.
From a linguistic perspective, the examination of zoonyms reveals how language evolves in
conjunction with societal changes. Terms such as “temirqul,” meaning "iron horse," not only denote
specific animals but also encapsulate the historical significance of horses within Central Asian culture,
symbolizing strength, power, and endurance. Over time, as social contexts shift, so too do the
meanings attributed to these terms, reflecting changing perceptions of animals. Additionally,
