STUDENTLERDI BIRLESTIRIW: XALÍQARALÍQ IZERTLEWLER HÁM PÁNLER BOYINSHA BIRGE
ISLESIW 1-XALÍQARALÍQ STUDENTLER KONFERENCIYASÍ. NÓKIS, 2025-JÍL 20-21-MAY
__
_____________________________________________________________________________________________
113
Shıǵarmanıń ekinshi kitabı haqqında ilimpaz J.Esenov penen bolǵan sáwbetinde: “Al dilogiyanıń
ekinshi kitabı – “Órkeniyat” (Civilizaciya) ta bolsa, Allataala inayatı menen alıs ótmishte tuwılıwı
shárt bolǵan saǵıyranıń búgingi zamanda tuwılıp, jasawı waqıyaların sáwlelendiriwdi niyet etip
otırman”, - dep avtor aytıp ótedi. Roman dialogiyada jazıwshı qaraqalpaqlar arasında Adam ata hám
Hawa ene túsinikleri, diniy bilimler qáliplesip baslaǵan dáwirlerdi de óz ishine qamtıp jazıwǵa háreket
etedi. Bunnan kóriwge boladı, jazıwshı “Ómir, Ólim hám Ómir” dilogiyasınıń “Áyyemgi
qaraqalpaqlar” degen dáslepki bóliminde qaraqalpaqlardıń erte dáwirdegi turmısı súwretlese, ekinshi
“Órkeniyet” degen bóliminde búgingi kúnniń turmıs waqıyaların súwretlewdi maqset etken. Onda
búgingi turmısımızdaǵı hár qıylı máselelerdi jarıtıp, adamzattıń ótmishi hám keleshegi haqqında
oylandırıwǵa shaqıradı.
Romanda qaraqalpaqlardıń tarıyxıy ótmishi dáwirler kesiminde sóz etilip, sak-massagetlerden
keyingi turmısı haqqında qısqasha bayanlanadı. Qaraqalpaq xalqınıń sak-massaget dáwirlerinen kóp
keyin payda bolǵanı tabjılmas shınlıq. Biraq búgingi qaraqalpaqlar da, ilimpazlar tárepinen sak-
massagetlerden kelip shıqqanı aytılsa, usı kózqarastan Qara Alp Aq, Aq Alp Aqlar qaraqalpaqqa,
Boztay kósem, Ay Alpın, Pırjan qaǵanlar, Bórixan, Qaratay kósemler mańǵıt qáwimizge, Nókis,
Dobal, Aybalta, Esterek, Janaydarlar kenegeske, Buwra xan, Genjekler múytenge, Toqsaba.
Qaplanbek kósem, Aspantay bahadırlar qıpshaqqa, Reyipnazar shaljuwıtqa, Jádiger saqıwǵa, Tanabay
kólegenge, Qarlı qataǵanǵa, Tastaybek shomaqqa, Qarshıǵa qaǵan qarasıyraqqa, Baybota úysinge,
Barıs palwan baymaqlıǵa baba bolǵanbısh desek qáte bola qoymas.
Juwmaqlap aytqanda, A.Ábdievtiń “Áyyemgi qaraqalpaqlar” romanında adamlar arasındaǵı ala
awızlıq, dunyadaǵı tınıshsızlıqdı keltirip shıǵarǵan adamlardıń tirishilikti saqlap qalıwǵa háreket
etiwleri, sak-massaget qáwiminiń turmısı mısalında ashıp berilgen. Onda jazıwshı dúnyanıń tınısh
bolıwı, xalıqlar doslıǵı, milletler ara keńpeyillik, diniy bawrıkeńlik ideyaların baslı orında
súwretlegen.
Paydalanılǵan ádebiyatlar:
1.
Нуржанов . Ғәрезсизлик дәўириндеги қарақалпақ прозасы. –Нөкис: «Билим», 2003.
2.
Есенов Ж. Буркит паруаз доретиуши. –Тошкент: “Adabiyot”, 2025.
3.
Геродот. История. -Ташкент, 2005.
4.
Әбдиев A. Әййемги қарақалпақлар («Өмир, Өлим ҳәм Өмир» дилогиясының биринши
китабы). Роман. Ташкент, 2024.
X. DÁWLETNAZAROV POEZIYASÍNDA LIRIKALÍQ QAHARMAN OBRAZÍ
Qosbergenova Bekziya Ayapbergen qızı
QMU magistrantı.
Házirgi kúnde qaraqalpaq ádebiyatında obrazlar sisteması, lirikalıq qaharman obrazları keń túrde
úyrenilmekte. Lirikalıq qaharman obyektiv hám subyekiv elementtiń birliginen ibarat bolıp, shayırdıń
ruwxıy dúnyasınıń baylıǵı, ózgesheligi bir-birinen ajıralmas túrde jámlengen boladı [1:14]. Demek,
biz lirikada lirikalıq qaharman arqalı shayırdıń ruwxıy dúnyasın kóre alamız. Hárbir shayır óz
qosıqlarınıń mazmunın, áhmiyetin, tásirsheńligin ashıp beriwde lirikalıq qaharman obrazınan
paydalanadı. Haqıyqatshıl shayır dep atalǵan X.Dáwletnazarov qosıqlarıda tereń lirizim menen
suwǵarılǵan bolıp, onda ótkir poetikalıq qatarlar, mazmunnıń tereńligi lirikalıq qaharman obrazları
arqalı anıq jetkerilip berilgen.
X.Dáwletnazarov házirgi qaraqalpaq poeziyasınıń talantlı lirik shayırlarınıń biri. Shayır
poeziyasınıń tiykarǵı ózgesheliklerdiń biri – bul onıń haqıyqatqa umtılıwı, haqıyqatlıqtı, gúmanistlik
ideyalardı óz qosıqlarında sheber jarıtıp bere alıwı.
Sezemen olardıń kózleri nurǵa,
Júrekleri ullı ármanǵa tolı,
STUDENTLERDI BIRLESTIRIW: XALÍQARALÍQ IZERTLEWLER HÁM PÁNLER BOYINSHA BIRGE
ISLESIW 1-XALÍQARALÍQ STUDENTLER KONFERENCIYASÍ. NÓKIS, 2025-JÍL 20-21-MAY
__
_____________________________________________________________________________________________
114
Kóp kemlik kórip, kóp tayaqları sınǵan,
Xalqınıń basınan sıypaydı qolı.
Aqıl-oyda ozıq hám dıyanatlı
Bizler bilmegendi bul ballar biler.
Búgin jón kóringen islerimizge
Erteńgi kún mágar bas shayqap kúler [2: 4]
Bul qosıq shayırdıń "Ashıq bolıp jasań" toplamına kirgizilgen "Dúnyanı ballarǵa tapsırıw kerek"
atlı qosıq bolıp, bunda biz lirikalıq qaharmannıń ana-jer, tábiyat bir qıylı halatta ekenine janı ashıp
qıynalǵan ishki gúyzelislerin kóriwimizge boladı.
Dúnyanıń, Watannıń, xalıqtıń taǵdirin,
Juwapker sezinip, moynına alsın,
Nápsi bálesine giriptar bolǵan,
Adamlar olardı kórip uyalsın [2:6].
Bul qosıqta lirikalıq qaharman erteńgi kúndi kókiregi dúziw, kewli taza, júrekleri armanǵa tolı,
ozıq-oylı, dıyanatlı perzentler qolına házirden tapsırıw kerek ekenligin aytadı. Sebebi olar házirden
xalıq taǵdirin óz moynına alsa, juwapkershilikti sezinedi, nápsi bálesinen uzaq bolıwın aytadı.
Perzentlerdi nápsi bálesi biylep, pulǵa ósh bolıp ketpesinen burın olardı batıl háreket etiwge úyretiw
kerek ekenligin, bolmasa bizlerge usap bosalań boladı dep aytıp ótedi.
Biz bilemiz, shayırdıń kóplegen qosıqları watan súyiwshilik ruwhında jazılǵan. Shayırdıń
qosıqlarında súren, shaqırıqlar basım keledi. "Qumar ana", "Batır Gúlayım", "Amangeldi batır",
"Tumarisa", "Bul xalıq ushın", "Watan táshwishi" sıyaqlı qosıqlardı kóriwimizge boladı.
Hárkim de, álbette shegedi azar,
Denesinen mayırılsa bir múshesi,
Jer bul janı hám tánidur watannıń
Shımtıp úzile berse qaladı nesi? [2:8]
"Watan táshwishi" dep atalǵan qosıqta lirikalıq qaharman ana jerimizdegi tilsimli zatlardıń joq
qılınıp atırǵanına qabırǵası qayısadı. Adam balası denesiniń bir múyeshi mayırılsa, janı azar shegedi,
al watannıń she? Biz hesh oylap kórgenbiz ba, ormanlar órtelse, darya-teńizler qurısa watannıń da janı
azar shekpeyma? Múmkin olarda watannıń ayaǵı, qolı shıǵar degen pikirdi alǵa súredi. Bularda joq
qılına berse nesi qaladı? Darya, tawlar, jerler bularda watannıń bir músheleri, olarsız watan
súyenishsiz qaladı. Bul qosıqta lirikalıq qaharman janıńdi kimgedur waqıtsha jasap turıwǵa bere
almaǵanıń sıyaqlı, watanda bir múshesiz jasay almaydı, onı bóleklewge bolmaydı, topıraq ullılıqtan
jaralǵan, shımtıp úzile berse taban ayaq bolıp qalıwı haqqında insanlarģa túsindirmekshi boladı.
Náwpir saǵa aldı, qaytıw kewiller,
Erkinlik qusları qaqtı qanatın,
Ana, dos, perzent, yar miyrim-shápáát,
Miriwbetshilik,- deymiz bul kúnniń atın
Terbele basladı páklik besigi
Ashıldı Nawrızdıń altın besigi [4: 145]
Shayırdıń bul "Nawrız seyili" dep atalǵan qosıǵında ózimizdi ózimiz millet sıpatında tanıǵannan
keyin lirikalıq qaharmannıń quwanıw sezimlerin kóriwimizge boladı. Ózligimdi ańlaǵannan keyin,
eski úrip-ádet, dástúrlerimiziń tikleniwi, máselen, Nawrız seylindegi palwanlardıń gúresi, qoshqarlar
urıstırıw, jigit-qızlardıń kesa alısıp, bir-birin sınǵa alıw sıyaqlı háreketlerin, xalıqtıń quwanıwın,
shadlanıwın usı qosıqta sheber jetkerip bere alǵan. Biz shayırdıń "Azatlıq", "Amangeldi batır",
"Xalıq-xalıqlıǵın etpegi kerek" qosıqlarında lirikalıq qaharmannıń xalıqtı azatlıq ushın gúresiwge,
awızbirshilikli bolıwǵa shaqırıw súrenlerin kóremiz.
Kespek kerek! Túyin kóp shiye,
STUDENTLERDI BIRLESTIRIW: XALÍQARALÍQ IZERTLEWLER HÁM PÁNLER BOYINSHA BIRGE
ISLESIW 1-XALÍQARALÍQ STUDENTLER KONFERENCIYASÍ. NÓKIS, 2025-JÍL 20-21-MAY
__
_____________________________________________________________________________________________
115
Sezimlerdi almasaq sharlap,
Mantıqtırar keshmish daryası,
Tal bolsada qalmasaq qarmap.
Erlik, Birlik, Íǵbal, Danalıq,
Tórtew túwel bolıp dizile,
Azatlıqtıń nurlı Quyashın,
Bir kún ertip qaytar izine! [4: 109]
Bul qosıqta biz lirikalıq qaharmannıń kúyiniw halatların kóremiz. Shadlıǵımızǵa tırtıq túsken,
jaw sebebinen qasarısıwlar payda bolǵanın, xalıq búlginshilikke ushırap, birikpewin aytadı. Lirikalıq
qaharman azatlıqtan úmitin úzbeydi, bizden keyingi keleshek áwlad jasawı ushın bunday shań
tozańlardan erlik, birlik, danalıq penen birigip, azatlıq quyashın alıp shıǵıw kerek ekenligin aytıp,
xalıqtı birigiwge shaqıradı.
Peyzajlıq qosıqlarda lirikalıq qaharmannıń ishki dúnyasın ashıp beriwde úlken xızmet etedi.
Tábiyattaǵı qubılıslar, gúller, máwsimler qaharmannıń ishki sezimlerin bildiriwde hárdayım jetekshi
orında turǵan. Máselen, B.Qayıpnazarov óz qosıqlarında gúl obrazınan sheber paydalanǵan bolsa,
J.Izbasqanov ishki keshirmelerin, sezimlerin bildiriwde máwsimlerden tabıslı paydalanǵan.
X.Dáwletnazarovta basqa shayırlar sıyaqlı yar táriyipin beriwde báhár obrazınan paydalanǵan.
Onda báhár edi...
"Quwanısh jarma",
Hallaslap aǵadı, jılwalı aǵıs,
Onda aynalada sendey qız barma,
Kóz aldımda ediń taranǵan tawıs [3: 40]
X.Dáwletnazarovtıń "Onda báhar edi" dep atalǵan qosıǵında lirikalıq qaharman báhár ayında
Sárbinaz atlı qızǵa ashıq bolǵanın, óz sezimlerin xat arqalı bildirgenin aytadı. Lirikalıq qaharmannıń
ármanı joldası bolıp, gezendelikke mútaj bolmasada, segbir tartıp qıynalǵanın kóremiz. Biraq biz
qosıq qatarları arqalı qız razılıq juwabın bildirmegenin kóriwimizge boladı.
...Jáne báhár keldi, sharq urar quslar,
Baǵlar qushaǵında gúller eter naz,
"Jolımdı torıdı demegil sırttan",
Bunı júregimnen sorań Sárbinaz [3: 40]
Shayırdıń "Báhárdiń jıllı lep samalı esti" atlı qosıǵında bolsa báhár obrazı arqalı insanlarda názik
sezimlerdi oyatıwshı názalim, yar obrazın esletiwshi detallar menen súwretlengen.
Juwmaqlap aytqanda, haqıyqat jırshısı bolǵan X.Dáwletnazarov óz ideyaların, pikirilerin lirikalıq
qaharman obrazlarında sáwlelendiriwi arqalı sheber jetkerip bere alǵan. Shayır qosıqlarında lirikalıq
qaharman oziniń haqıyqatgóyligi, mártligi, el-xalıq ushın pidayılıǵı menen ajıralıp turadı.
X.Dáwletnazarov házirgi kúnde óziniń ótkir, poetikalıq mazmunǵa iye qosıqları menen milliy
ádebiyatımızdıń rawajlanıwına salmaqlı úlesin qosıp kelmekte.
Ádebiyatlar
1.
Худайбергенов К. Лирика ҳәм өмир. – Нөкис: Қарақалпақстан, 1971.
2.
Дәўлетназаров Х. Ашық болып жасаң. – Нөкис: Билим, 2011.
3.
Дәўлетназаров Х. Хат. – Нөкис: Қаракалпақстан, 1980.
4.
Дәўлетназаров Х. Хош қал жаслығым. – Нөкис: Қарақалпақстан, 1993.
