STUDENTLERDI BIRLESTIRIW: XALÍQARALÍQ IZERTLEWLER HÁM PÁNLER BOYINSHA BIRGE
ISLESIW 1-XALÍQARALÍQ STUDENTLER KONFERENCIYASÍ. NÓKIS, 2025-JÍL 20-21-MAY
__
_____________________________________________________________________________________________
408
TOǴAY XOJALIǴINDA DÁRILIK ÓSIMLIKLERDI ÚYRENIW
Saqiyeva Simbat Amanjol qizi,
Аtajanova Araztaj Magsat qızı
Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universiteti,
Ekologiya hám qorshaǵan ortalıqtı qorǵaw, qánigeligi studentleri
Toǵaylar “ózgeshe atawlar ósimlikleriniń birlespesi bolıp”, olardıń kelip shiǵiwi hám tirishiligi
Ámiwdárya hám Sirdáryalardiń iskerligi menen tiǵiz baylanisli ekenligin aniqlap, Toǵay yamasa
toǵayshiliq degende dárya boylarına jaqin jerde ósiwshi ósimlikler túsiniledi. Toǵayzarlıqlar
tiykarinan aǵash, puta hám ot-shóp ósimlikleriniń, birgelesip ósiwinen payda boladi.
Toǵay aǵashlariniń rawajlanıwına tásir jasaytuǵin tiykarǵi faktorlar: dáryaniń aǵisi, oniń
jaǵalariniń, atawlar hám qayirlardiń turaqsizliǵi dep esaplaydi. Iǵallıq jaǵdaylariniń ózgeriwsheńligi
toǵaylardiń bir jerlerde ólip qaliwina, ekinshi jerlerde payda boliwina alip keledi.
Qaraqalpaqstanniń toǵaylarin hám olardiń maydanlariniń qisqariwiniń sebeplerin úyrenip,
izertlewshi Ámiwdáryaniń tómengi quyarliǵindaǵi toǵay bayliqlarin saqlap qaliwǵa múmkin
bolatuǵin bir qansha ilajlardi usindi. Solardan biri, toǵay aǵashlariniń rawajlaniw ózgesheliklerin
esapqa alip, aǵashlardi shabıwdı 20 jasta júrgiziwdi, soniń menen birge olardin ornina taza aǵashlardi
otirǵiziwdi usinis etedi.
Dárilik ósimlikler insaniyat ushın ótmishten belgili bolǵan. Ótmishten bizge dárilik ósimliklerdi
táriypi hám olardı insan salamatlıǵın jaqsılawda qollanılıwına tiyisli kópǵana ilmiy shıǵarmalar jetip
kelgen. Mısalı, Abu Ali ibn Sinanıń “Meditsina nızamları” shıǵarması ásirler dawamında tek arablar,
bálkim Evropa shıpakerlerinede dástúr ámel bolıp xizmet qılǵan.
Abu Ali ibn Sina 900 ǵa jaqın dárilik ósimlikke táriyp bergen hám olar menen emlew usılın jazba
ráwishte qaldırǵan. Óz dáwriniń belgili shıpakerleri Al-Xorazmiy, Abu Bakr Muhammed ibn
Zakariya ar-Roziy, Arabmuhammedxan ulı Abdulǵazıxan, İsmail al-Jurjoniylar ózleriniń táwiplik
(xalq tabobati) iskerliklerinde dárilik ósimliklerden túrli keselliklerdi emlewde tabıslı paydalanǵan
hám bul haqqında jazba maǵlıwmatlar qaldırǵan.
Tóǵaylardaǵi ósimlikler tiykarinan biyik, tik, denesi tselendr formada hám shaqalari aǵashtiń
joqari bólimlerinde jaylasqan boladi. Toǵay – bul ósimliklerdiń tiykarǵi túri bolip, oniń quraminda
barliq aǵashlar, puta hám toǵay astı ósimlik dúnyasi bolip ásirese dárilik ósimlikler kóp ushirasadi.
Toǵaydiń kólemi, formasi, muǵdari hám dúzilisi bir-biri menen tiǵiz baylanisli bolip, waqit, klimat
hám insan xizmeti tásirinde ózgerip turıwı múmkin.
Toǵaylarda ósiwshi dárilik ósimliklerdiń túr qurami hám olardi toliqtiriw usillarin toǵaydaǵi
aǵash-putali ósimliklerdiń bioekologiyaliq ózgesheliklerin úyreniwde olardıń qurilisi, kólemi, ósiw
jaǵdayina qatnasi hám basqalarda ózgesheliklerine itibar beriliwi kerek. Toǵaydaǵi aǵash-putali
dárilik ósimliklerdiń kóp túrliligi-ortaliqtiń belgili jaǵdayinda ósetuǵin ósimliklerdiń ózgeriwshiligi
hám tábiyǵiy tańlaw bolip tabiladi.
Óz náwbetinde dárilik ósimliktanıw tarawıda úzliksiz botanika, ósimliktanıw, dendrologiya,
farmakognoziya, agroximiya, topıraqtanıw, ósimlikler fiziologiyası, ósimlikler bioximiyası,
ósimlikler biotexnologiyası, ximiya, fizika hám basqa pánlerdiń tabıslarına tayanǵan halda ǵana óz
aldına qoyǵan máqsetlerge erise aladı.
Dárilik ósimliklerdiń organizmge tásiri olardıń quramındaǵı birikpalerdiń muǵdarına baylanıslı.
Bul birikpeler ósimliktiń hár túrli bólimlerinde turli muǵdarda toplanadı. Dári tayarlawǵa ósimliktiń
kerekli bólimleri turli waqıtlarda jıynaladı. Máselen, qabıq, búrtik erte báhárde, japıraq ósimlik
gúllewi aldınan yaki gúllegende, gúlleri tolıq ashılǵanda, miywe hám tuqımları piskende, jer astı
organları (tamırı, tamırpaqalı hám piyazı) erte báhárde yaki kesh gúzde alınadı.
Dárilik ósimliklerdiń tásir etiwshi zatı - alkoloidlar, túrli glikozidler, antroglikozidler, júrekke
tásir etiwshi glikozidler, saponinlar, flavonoidlar, kumarinlar, aslawshı zatlar, efir mayları, vitaminler,
STUDENTLERDI BIRLESTIRIW: XALÍQARALÍQ IZERTLEWLER HÁM PÁNLER BOYINSHA BIRGE
ISLESIW 1-XALÍQARALÍQ STUDENTLER KONFERENCIYASÍ. NÓKIS, 2025-JÍL 20-21-MAY
__
_____________________________________________________________________________________________
409
smolalar hám basqa birikpeler bolıwı mumkin. Kóp ósimliklerden mikroorganizm hám viruslardı
joǵaltatuǵın antibiotikler hám fitontsidlerge bay preparatlar tayarlanadı. İlmiy táwipshilikte
isletiletuǵın dárilik ósimliklerdiń kópshiligi ásirler dawamında xalıq isletip kelgen ósimliklerden
alınǵan.
Respublikamızdaǵı dárilik ósimliklerdi úyreniw XX ásirlerde keń kólemde ótkizildi. Akademik
S.Yu. Yunusov hám onıń shákirtleri tárepinen Respublikamız florasındaǵı alkaloidlı ósimliklerdiń
bioximiyalıq quramı úyrenildi. Bul alımnıń say xáreketleri menen 1956 jılda Ósimlik zatları ximiyası
institutı dúzildi hám onıń alımları Respublikamız florasındaǵı ósimliklerdi bioximiyalıq quramın
úyreniwge úlken úles qostı.
Ózbekstan florasındaǵı dárilik ósimliklerdi úyreniwge farmatsevt ilimpazlar, professorlar S.S.
Sahobiddinov hám X.X. Xolmatov hám olardıń shákirtleri de úlken úles qostı.
Ósimliklerdiń kópshiligi ózinde záhárli bolmaǵan biologiyalıq aktiv zatlar saqlawshı hám túrli
keselliklerdi emlew ushın qollanilatuǵın emlik ósimlikler. Áyyem zamanlarda adam ózin jaman
sezgen, kesellengen, jaralanǵan hallarda dártine dawanı átrápındaǵı ósimlik dunyasınan aqtarǵan hám
olardıń birewinen paydalanǵan hám sol tárizde shıpa tapqan. Házirgi paytta da jabayı tabiyatta bir
haywan kesellikke shalınsa, dártine dawanı kópshilik ósimliklerden tabadı.
Kesellikten shıpa tawıp bolǵan haywan keyinshelik (basqa saw haywanlar da) sol ósimlikti qayta
jewge paydalanbaydı. Ósimlik dunyası insandı azıq-awqat, dárilik zatlar, kiyim-kenshek hám qurılıs
materiyalları menen táminlegen, yaǵnıy insan ózine kerekli barlıq nárselerdi tabiyattan alǵan.
Solay eken, ósimliklerdi dárilik zat sıpatında insan tárepinen qollanıw tariyxın sol dáwirden,
yaǵnıy insan ózin birinshi márte ósimlik penen emlegen dáslepki dáwirler dawamında baslanǵan dep
esaplaw mumkin. Jer júzi xalıqlarınıń mıń jıllar dawamında tiykarǵı shıpalı zatları dárilik ósimlikler
hám olardan alınǵan shıpalı jemisler tiykarında tayarlanǵan.
Toǵay xojalıǵınıń territoriyasında tiykarǵı toǵay dúziwshi túrleri bolip olarǵa jiyde, jigildik hám
boyan ósimlikleri bolip esaplanadi. Toǵay xojalıǵınıń territoriyasında tiykarinan torańǵıllardiń túrleri
kóplep ushirasadi hám bul biziń toǵay zonamiz ushin tán ósimlik bolip tabiladi.
Jiyde taraliwi dárejesi boyınsha torańǵıldan keyin ekinshi aǵash túri bolóp esaplanadı. Ol birden-
bir edifikator bolip siyrek kórinedi. Tallar gidromorf qatarındaǵı jas tal torańǵıl toǵaylarda siyrek
ushirasadı.
Toǵay torańǵıllarınıń oǵada ahmiyetli bioekologiyalıq turaqlilıq aqibeti, olar tuqımnan óz-ózinen
jańalaniliwi menen támiynlenedi. Toǵaydıń barlıq aǵash túrleri usı belgige iye, biraq tek optimal
jaǵdayda jasalma sharayatinda beyimlesiw aǵash ósimliklerinde tuqım saliw rejimin payda etedi. Bul
waqitta tuqımlardıń tiykarǵı muǵdari ósiw ushin qolayli jaǵdaylarǵa túsedi.
Toǵay xojaliǵı aymaǵında jigildik jiyde suwiqqa shidamli jaqtilıqti súyedi. Toǵay xojaliǵı
toǵaylardıń házirgi ekologiyalıq jaǵdaylarında jaqtilawinan úmit etip, toǵay ekosistemasın saqlaw
maqsetinde toǵay xojaliǵı toǵaylardı jasalma jollar menen kóbeytiw boyınsha ilimiy tiykarlarda hám
keń kólemde ilajlar islep atir. Toǵay xojalıǵında nálden terekzarlar otirǵiziw jaqsı jolǵa qoyilǵan.
Kesip alinǵan terekti sanaatta qayda islep 100 den artiq túrli xalıq xojalıǵına jaramli zatlar islep
shiǵariwǵa boladı.
Paydalanılǵan ádebiyatlar:
1. Davlenboev Q.Q. ham t.b. «Qaraqalpaqstan Respublikasında kógallandıriw ushin
qollanilatuǵın aǵash-putali ósimlikler túrleri ósirii ilajları» Nókis «Qaraqalpaqstan». 1996.
2. Ótenov T.O. «Qaraqalpaqstannıń aǵashli putali ósimlikleri olardı paydalaniw hám qorǵaw»
Nókis «Qaraqalpaqstan» 1987.
3. Xannazarov A.A. «Ózbekistonda órmonlar barpo qilish asoslari». Toshkent 2002.
