Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Жаҳонда электр энергетика тизимларидаги ҳаво узатиш линияларини оптик толали алоқа жихозлари билан таъминлаш, ички оптик кабелга эта, яшиндан ҳимояловчи трослар кўллаш воситаларини ишлаб чикишга қаратилган тадқикотлар муҳим аҳамият касб этмокда. Шу жиҳатдан, энергетика соҳасида электр энергетика тизимларини узлуксиз ва сифатли ишлашини таъминлаш ҳамда самадорлигини оширишга каратилган тадқиқотлар етакчи ўринни эгалламокда. Ривожланган мамлакатларнинг «электр энергетика тизимларида, ички оптик кабелга эга, яшиндан ҳимояловчи трослар, юқори кучланишли ҳаво линияларига чақмоқнинг тўғридан-тўғри келиб урилишидан химоялаш ва катта хажмли маълумотларни масофага юбориш вазифаларини сезиларли даражада сифатини оширишга алохида эътибор қаратилмоқда»1.
Жахонда электр энергетика тизимларини лойиҳалаштириш учун янги ва такомилаштирилган математик моделлар, усул ва алгоритмларини ишлаб чикишга алоҳида эътибор қаратилмокда. Ушбу соҳада, жумладан, трослардаги носиммстрик киска туташув токларини хисоблаш усулини ишлаб чиқиш, тросларнинг эквивалентларини аниклаш усулларини яратиш, ички оптик кабелга эга, яшиндан ҳимояловчи трослардаги ток кийматларини пасайтириш алгоритмларини ишлаб чиқиш йўналишларида амалга оширилаётган илмий-тадқиқот ишлари мухим вазифалардан бири хисобланади.
Республикамиз мустакилликка эришгач, иқтисодиётнинг муҳим тармоғи бўлган энергетика соҳасини сифат жиҳатидан ривожлантириш ва замонавий талаблар асосида соҳанинг техник-тсхнологик даражасини юксалтиришга алоҳида эътибор қаратилди. Бу борада, электр энергетика тизимида хаво электр узатиш линияларида носиммстрик бўлган ҳолатларини хисоблаш алгоритмларни ишлаб чиқиш бўйича сезиларли натижаларга эришилди. Шу билан бир қаторда, жумладан, кўп симли хаво линия тизимларида симмстрик бўлмаган ҳолатларидаги токларини аниклаш алгоритмларини ишлаб чиқиш талаб этилмокда. 2017-2021 йилларда Узбекистан Рсспубликасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратсгиясида «... иқтисодиётда энергия ва рссурслар сарфини камайтириш, ишлаб чиқаришга энергия тсжайдиган технологияларни кенг жорий этиш, ...»2 бўйича вазифалари бслгиланган. Мазкур вазифани амалга ошириш, жумладан, ҳаво электр узатиш линияларида симмстрик бўлмаган қисқа туташув токларини хисоблаш, эквивалент парамстрларини аниқлаш, ички оптик кабелга эга, яшиндан химояловчи трослардаги ток кийматларини пасайтириш алгоритмларини ишлаб чикиш муҳим масалалардан бири хисобланади.
Узбекистан Республикаси Прсзидентининг 2017 йил 7 фсвралдаги ПФ-4947-сон «Узбекистан Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратсгияси тўғрисида»ги Фармони, Узбекистан Республикаси Прсзидентининг 2015 йил 5 майдаги ПҚ-2343-сон «2015-2019 йилларда иқтисодиёт тармоклари ва ижтимоий сохада энергия сарфи ҳажмини кискар-тириш, энергияни тежайдиган технологияларни жорий этиш чора-тадбирлари дастури тўғрисида», 2017 йил 26 майдаги ПҚ-3012-сон «2017-2021 йилларда қайта тикланувчи энсргстикани янада ривожлантириш, иқтисодиёт тармоклари ва ижтимоий соҳада энергия самарадорлигини ошириш чора-тадбир-лари дастури тўғрисида»ги Қарорлари ҳамда мазкур фаолиятга тсгишли бошқа мсъёрий-ҳуқуқий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадқикоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади кўп симли ҳаво электр узатиш линиялардаги яшиндан ҳимояловчи тросларни танлаш учун трассанинг бутун узунлиги бўйича параметрларини инобатга олиш имконини бсрадиган такомиллаштирилган алгоритмларни ишлаб чикишдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
носиммстрик киска туташув ҳолатларда симлардаги токларнинг ҳисоб қийматларини кўп симли ҳаво электр узатиш линияларнинг парамстрларига (таянч ўлчамлари, таянчлараро масофалар узунлиги, фаза симлари ва яшиндан ҳимояловчи трослари) боғлиқлиги сийрак матрицаларни қўллаш асосида аниқланган;
ҳаво электр узатиш линияларида яшиндан ҳимояловчи тросларнинг эквивалент қаршиликлари таянчларнинг заминлаш умумий қаршиликлари асосида такомиллаштирилган;
яшиндан ҳимояловчи тросларнинг носиммстрик киска туташув токларига нисбатан термик турғунлигини ҳисоблаш алгоритми ҳаво электр узатиш линияларини кўп симли тизимда кслтирилганлиги асосида такомиллаштирилган;
ички оптик кабелга эга яшиндан ҳимояловчи тросларда носиммстрик киска туташув ҳолатларидаги токлар кийматларини камайтириш, нимстанция таянчларида заминлаш қаршиликларини изоляциялаш асосида такомиллаштирилган.
Хулоса
«Кўп симли ҳаво электр узатиш линияларида носиммстрик қисқа туташув токларини ҳисоблаш учуй такомиллаштирилган алгоритмларни ишлаб чиқиш» мавзусидаги докторлик диссертация бўйича олиб борилган тадкикотлар натижалари қуйидагилардан иборат:
1. ҲЛларида ЯТ/ОКЯТни носиммстрик ҚТ токларига нисбатан ТТурғ асосида танлаш учун мавжуд бўлган усулларнинг таҳлили, ЯТ/ОКЯТдаги носиммстрик ҚТ ток қийматларини ҳисоблаш мстодикаси, аниқликни пасайтирувчи ва кўп вариантли ҳисоблар учун катта ҳажмдаги ишлар олиб боришни талаб қилувчи кўп сонли соддалаштиришларга асосланганлигини кўрсатди. Шунинг учун турли хил кучланишли ҲЛларда носиммстрик ҚТ токларини хисоблаш учун ҲЛнинг бутун узунлиги бўйлаб турли параметр характсристикаларини инобатга олиш имконини бсрувчи аниклаштирилган алгоритмлари такомиллаштирилган. Натижада турли хил кучланишли ҲЛларда носиммстрик ҚТ токларини хисоблаш учун аниқлик даражаси юкори бўлган алгоритмлардан фойдаланиш имкони яратилган.
2. Биринчи маротаба ҲЛини кўп симли тизимда шаклланиши асосида унинг аниклаштирилган модели ишлаб чиқилган. Ушбу модель уч фазали тизимнинг носиммстриклик сабабларини фаза симлари ва ЯТ/ОКЯТларнинг парамстрлари, таянчлараро масофалар узунликлари, гсомстрик ўлчамларнинг турли хиллигини ҳамда ҲЛ трассасидаги ср қаршиликлари ҳар хиллигини инобатга олишни имконини бсради. Ушбу хусусият мавжуд бўлган ва қўлланилаётган ҲЛда носиммстрик ҚТ ток қийматларини хисоблаш моделларида йўқ ёки чегараланган. Натижада ушбу модель ҲЛда носиммстрик ҚТ ток қийматларини хисоблаш имконини берган.
3. Кўп симли ҲЛ трассаларининг бутун узунлиги бўйлаб ЯТ/ОКЯТлар заминлаш холатлар ва заминлаш каршилик қийматларини шу билан бирга нимстанция контурларининг заминлаш қаршиликларини инобатга олиш имконини бсрувчи ЯТ/ОКЯТларни таянчларда заминлашини моделлаштириш алгоритмлари ишлаб чиқилган. Ушбу алгоритмларнинг қўлланилиши ҲЛларни лойиҳалашда таянчлардан оқийдиган ҚТ токларнинг ҳисоб аниклигини кўтариш имконини берган.
4. Кўп симли ҲЛларда фаза симларининг носиммстрик ҚТ ҳолатларини моделлаштириш алгоритмлари ишлаб чикилган. Ушбу алгоритм симмстрик ташкил этувчилар усулини қўллашни талаб килмасдан носиммстрик ҚТ кучланишларини хисоблаш имконини берган.
5. ҲЛнинг ҳар қандай таянчлараро масофада ва тизимдаги симлар сони нечта бўлишидан қатъий назар ҲЛларининг ЯТларини танлаш такомиллаштирилган алгоритмлари ишлаб чиқилган. Ушбу такомиллаштирилган алгоритмлар 500 кВли «Сирдарё» ИЭС - «Ново Ангрен» ИЭС ҲЛсининг ОКЯТни лойиҳалаштиришда жорий қилинган ва ҲЛсининг барча кисмлари учун парамстрларини инобатга олиб носиммстрик ҳолатлардаги токларнинг ҳисоб аниклигини кўтариш имконини берган.
6. ЯТларининг эквивалентларини хисоблаш алгоритмлари ишлаб чикилган. Ушбу алгоритмлар 500 кВли «Сирдарё» ИЭС - «Ново Ангрен» ИЭС ҲЛсини лойиҳалаштиришда жорий қилинган ва ҲЛсининг узунлиги бўйлаб таянчларнинг заминлаш қаршиликларини инобатга олиб умумий хисоблашлар сонини камайтириш имконини берган.
7. ҲЛларида таянч қаршиликларини заминлаш оркали ОКЯТларнинг энергия ва ресурс тежамкор иш режимилари ишлаб чикилган. Ушбу тежамкор иш режимилари 500 кВли «Сирдарё» ИЭС - «Ново Ангрен» ИЭС ҲЛсини лойиҳалаштиришда жорий қилинган. ОКЯТларнинг энергия ва ресурс тежамкор иш режимларининг қўлланилиши лойиҳалаш жараёнида ОКЯТнинг юзасини кичиклаштириш ва лойиҳа маблагларини 27% га камайтириш имконини берган.
Koʻrishlar
Yuklashlar
hh-index
Iqtibos
inLibrary — ochiq fan (Open Science) paradigmasi asosida qurilgan ilmiy elektron kutubxona boʻlib, uning asosiy vazifalari ilm-fan va ilmiy faoliyatni ommalashtirish, ilmiy nashrlar sifatini jamoatchilik nazorati, fanlararo tadqiqotlarni rivojlantirish, zamonaviy ilmiy tadqiqot instituti hisoblanadi. qayta koʻrib chiqish, oʻzbek ilm-fanining iqtiboslarini oshirish va bilim infratuzilmasini shakllantirish.
Aloqalar:
O‘zbekiston Respublikasi, Toshkent sh., Parkent ko‘chasi 51-uy, 2-qavat