Ўзбекистон флорасидаги Iridaceae оиласи айрим турларининг биоэкологик хусусиятлари

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Дунсда биологик хилма-хилликни сақлаб қолиш, ўсимликлар оламини муҳофаза қилиш ва улардан окилона фойдаланиш глобал муаммолардан бири сифатида қаралмокда. БМТнинг «Биологик хилма-хилликни глобал баҳолаш» ҳалқаро дастури маълумотларига кўра, ҳозирги кунда ўсимлик олами вакилларининг 11000 дан ортиқ тури муҳофазага муҳтож бўлиб, сўнгги 400 йил давомида уларнинг 654 тури Ер юзидан бутунлай йўқолиб кетди. Шу муносабат билан, табиий флораларнинг носб ва камайиб борастган турларини аниклаш ва уларни саклаб қолиш йўлларини ишлаб чиқиш долзарб муаммолардан бири ҳисобланади.
Бугунги кунда дунёда ноёб, камёб ва эндем ўсимлик турларини систематикасини аниқлаш, экологиясини асослаш, интродукциясини олиб бориш ва муҳофаза қилиш чораларини ишлаб чикишга алохцда эътибор қаратилмокда. Бу ўринда, ўзининг ноёблиги ва ўта манзаралиги билан ажралиб турувчи, ободонлаштириш ва кўкаламзорлаштиришда кенг қўлланилаётган Iridaccac оиласи вакиллари алоҳида аҳамиятга эга. Бу оила пиёзбошли вакилларининг дсярли 54% ни Марказий Осиё мамлакатларида тарқалганлиги, улар арсалининг торлиги, эндем ва реликт формаларининг мавжудлиги, уларни биоэкологик хусусиятларини алоҳида тадқиқ этиш, популяцияларини муҳофазалаш, интродукциясини баҳолаш ва кўкаламзорлаштиришда фойдаланиш истиқболларини аниқлашни талаб этади. Шунга кўра, Iridaccae оиласи вакилларини табиий ва интродукция шароитларидаги морфологик хусусиятларини аниклаш, ўсиш-ривожланиши ва иқлимлашишини асослаш, интродукция қилиш, ex-situ шароитида коллскцияларини яратиш, кўпайтириш йўлларини ишлаб чиқиш, ободонлаштиришда фойдаланиш самарадорлигини бахолаш мухим илмий-амалий аҳамиятга эга.
Мамлакатимиз мустақилликка эришгач биохилма-хилликни сақлаш борасида кенг кўламли ислоҳотлар амалга оширилди ва бу борада ўсимликларни муҳофаза килиш ва улардан окилона фойдаланишга алохяда эътибор қаратилди. Мазкур йўналишда амалга оширилган дастурий чора-тадбирлар асосида муайян натижаларга, жумладан, камсб ўсимлик популяцияларини аниклаш, сақлаб қолиш, интродукция шароитида кўпайтириш борасида ютукларга эришилди. Шунингдек, ноёб, эндсм ва юқори манзарали Iridaccae оиласи вакилларининг табиий популяцияларини муҳофаза килиш ва интродукциясига старлича эътибор каратилмаган. Узбекистан Рсспубликасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегиясида’ «атроф-муҳит ва генофондга таъсир этаётган муаммоларни бартараф этиш» белгилаб бсрилган. Ушбу вазифалардан келиб чиқкан холда, Iridaccac оиласи вакилларининг табиий популяцияларини аниклаш, муҳофазалаш, биологик хусусиятларини асослаш, ex-situ шароитида кўпайтириш ва ободонлаштиришга тадбик этишга йўналтирилган илмий-тадқиқотлар муҳим илмий-амалий аҳамият касб этади.
Узбекистан Рсспубликасининг 2016 йил 21 сентябрдаги 409-сон «Усимлик дунёсини муҳофаза қилиш ва ундан фойдаланиш тўғрисида»ги Қонуни, Вазирлар Маҳкамасининг 2013 йил 27 майдаги 142-сон «2013-2017 йилларда Узбекистан Рсспубликасида атроф-муҳит муҳофазаси бўйича ҳаракатлар дастури тўғрисида»ги Қарори, 2013 йил 10 январдаги 4-сон «Республика аҳоли пунктларини ободонлпштириш ишларини ташкил этишни такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги қарори, Узбекистан Рсспубликаси Прсзидснтининг 2017 йил 7 фсвралдаги ПФ-4947-сон «2017-2021 йилларда Узбекистан Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги Фармони хамда бошка мсъёрий-ҳукуқий ҳужжатларда бслгиланган вазифаларни амалга оширишга муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади Узбекистан флорасидаги Iridaccac оиласи турларининг табиий ва интродукция шароитида биоморфологик белгиларни аниклаш, рспродуктив стратсгиясини асослаш ва рсинтродукция усулларини ишлаб чиқишдан иборат.
Диссертация тадқиқотнинг илмий янгилиги куйидагилардан иборат:
Juno туркуми турлари фрондоз, Iris туркуми турлари, Gladiolus italicus ва Moraea sisirynchium эса брактеоз гулпояга эгалиги аниқланган;
Gladiolus italicus, Moraea sisyrinsium ва Juno турларининг генсратив ўсимликлари яшовчанлигидан қатъий назар доимий юқори барглар сонига эгалиги асосланган;
ўсимликларнинг баҳорги яшил, ёзги ва мажбурий ёзги тиним даврига эга, ёзги тиним даврига эгабўлмаган феноритмотипик гурухлари аниқланган;
ўсимликларнинг ҳаётчанлиги ортиб бориши билан всгетатив ва гснсратив соҳаларда рўй бсрадиган ўзгаришлар исботланган;
Juno турларининг гснсратив стратсгияси GL-типидалиги аниқланган ва унинг экологик мослашувчанлигидаги ўрни очиб бсрилган;
Juno турлари мисолида иклимлаштиришда босқичма-боскич рўй бсрадиган ўзгаришлар жадаллиги, табиий ва интродукция шароитида экологик омилларнинг мувофиқ кслиши билан исботланган.
Хулосалар
“Узбекистан флорасидаги Iridaccae оиласи айрим турларининг биоэкологик хусусиятлари” мавзусидаги дисссртацияси бўйича олиб борилган тадқиқотлар натижасида куйидаги хулосалар такдим этилди:
1. Узбекистан флорасидаги Iridaceae оиласи вакилларида Iris туркуми, Gladiolus italicus и Moraea sisyrinchium турлари брактсоз гулпоя, Juno туркуми турлари фрондоз гулпояга эга эканлиги билан ажралиб туради.
2. Juno, Gladiolus italicus ва Moraea sisyrinchium турларида генсратив ўсимликлар ҳаётчанлигидан қатъий назар доимий юқори баргларга эга.
3. Турлар фсноритмотипларга кўра:баҳорги-яшил (Gladiolus italicum, Morea sisyrinchium ва Juno турлари); ёзги тиним даврига эга кишки-яшил (Hexapogon секциясидан Iris korolkowii ва I. stolonifera}, мажбурий ёзги тиним даврига эга кишки-яшил (Iris секциясидан I. albertii тури); ёзги тиним даврига эга бўлмаган кишки-яшил (Xyridion секциясидан I. sogdiana тури) гуруҳларга ажралади.
4. Усимлик ҳаётчанлиги ортиб бориши билан рўй бсрадиган ўзгаришлар аникланди. Всгетатив соҳада - гулёнбарглар сони ортиб бориши билан (Juno), юқори баргларнинг ўлчами ва сони (Iris) ёки юкори барглар ўлчамининг ортиб бориши (Gladiolus italicus, Moraea sisyrinchium) билан фотосинтсзни амалга оширувчи юза ортиб боради. Гснсратив соҳада - гулпоя бўғинларининг ортиб бориши (Iris туркуми Hexapogon сскцияси турлари бундан мустасно), мсва хосил бўлиши ва сони, юкори мсванинг ПУМ, ҲУМ ва УМК микдорининг ортиб бориши хар бир тур учун ўзига хос ва охир оқибат ўсимлик уруғ махсулдорлигининг ортиб боришига олиб келади.
5. Juno турларида гснсратив стратегия GL-типида бўлиб, иқлим шароитлари ўзгарганда ёки турлар табиий популяцияларидан интродукция шароитига ўтказилганда намоён бўлади. Унинг натижадорлиги ўсимликнинг экологик мослашувчанлик даражасига боғлиқ.
6. Juno турлари мисолида иқлимлаштириш, босқичма-босқич ўзгаришлар жараёни сифатида намоён бўлиб, унинг жадаллиги ва ўзгариши табиий ва интродукция шароити экологик омилларининг мувофик кслиш даражаси билан ифодаланади.