Фораминифер комплексларининг эволюцияси ва фациал дифференцияланиши, уларнинг юра ҳавзасидаги нефть ва газга бой бухоро-хива минтақалари седиментациясининг биостратиграфик тархини деталлаштиришдаги роли

Галина Евсеева

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва аҳамияти. Геология соҳасида янгиланишлар содир бўлаётган бир даврда углеводород хом ашёси разведкаси учун ишончли стратиграфик асослар яратиш зарурият тусини олди. Шу боне, маҳаллий ва ҳудудлараро боғлиқликлари билан чўкинди қатламларни ажратиш, изчил стратиграфик схемаларини тузиш мақсадида палеонтолог-стратиграфик тадқиқотларнинг замонавий босқичи биотлар ва унинг алохида гуруҳларининг ривожланиш қонуниятларини аниқлашга йўналтирилган.
Бугунги кунда жаҳон микёсида юра даврига оид нефть-газли ётқизиклар стратификациясини ишлаб чиқишда фораминиферни ўрганишнинг аҳамияти алоҳида кайд этилмокда. Чунончи, бургу кудукларидан олинадиган керн материалида макрофауна қолдиқлари, жумладан, ортостратиграфик гурух -аммонитлар деярли кам учрайди. Таъкидлаш лозимки, бунда парастратиграфик гуруҳга мансуб фораминиферлар бир погона илгари силжийди ва алоҳида гурухдарнинг жадал ривожланишида фораминиферларнинг ахамиятини оширади. Бу эса маълум стратиграфик бўлинмаларга хос шакл ва турларни аниқлаш имконини беради. Шунга кўра, нефть ва газга маҳсулдор юра даври седиментацион хавзасида ривожланган фораминифер комплексларини аниқлаш, терриген ва карбонат формацияларини литологоик-фациал асослаш, фораминиферларни монографик тавсифлаш муҳим илмий-амалий ахамиятга эга.
Мамлакатимиз мустақилликка эришгач, нефть-газ саноатини жадалаштириш ва қайта ишлашни такомиллаштириш бўйича муайян ютуқларга эришилди. Мазкур йўналишда амалга оширилган чора-тадбирлар асосида муайян натижаларга, жумладан, нефть ва газ захирасини кўпайтиришни таъминлайдиган геологик-қидирув ишлар жадаллаштирилди хамда Бухоро-Хива нефть-газли регионида 35 дан ортиқ нефть ва газ конлари топилди. Шунингдек, янги нефть-газ конларини очиш учун ўтказиладиган геологик кидирув ишларини янада оптималлаштириш ва бунда фораминифер комплекслари таркибини тизимли асослашга етарлича эътибор қаратилмаган. Узбекистан Республикасини янада ривожлантириш бўйича Харакатлар стратегиясида1 «ишлаб чикаришни модернизация қилиш, саноатни юкори технологияли кайта ишлаш тармокларини жадал ривожлантиришга қаратилган сифат жиҳатдан янги боскичга ўтказиш» вазифалари белгилаб берилган. Ушбу вазифалардан келиб чиққан ҳолда, жумладан, Бухоро-Хива нефть-газли регионида юра даврига оид терриген ва карбонат структурали маҳсулдор қатламлар ёшини ўз вактида аниқлаш, фораминифер комплекслар таркибини асослаш ва бунда биостратиграфик схемаларни ишлаб чикишга йўналтирилган илмий тадкикотлар мухим илмий-амалий ахамият касб этади.
Узбекистан Республикаси Президентининг 2010 йил 15 декабрдаги ПҚ-1442-сон «2011-2015 йилларда Узбекистан Республикаси саноатини ривожлантиришнинг устувор йўналишлари» карори, 2015 йил 4 мартдаги ПФ-4707-сон «2015-2019 йилларда ишлаб чикаришни таркибий ўзгартириш, модернизация ва диверсификация қилишни таъминлаш бўйича чора-тадбирлар дастури тўғрисида»ги ва 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сонли «"Узбекистан Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги Фармонлари ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошка меъёрий-ҳуқукий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадкикоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади. Юра даврига оид нефть-газга бой қатламларни ажратиш ва уларини ўзаро ҳамда ҳудудлараро ўзаро боғлашда замонавий биостратиграфик базани ишлаб чиқиш ҳамда Бухоро-Хива регионидаги юра даврига оид терриген ва карбонат ётқизикларидаги шаклланган фораминиферларнинг ривожланиш боскичлари ҳамда фациал дифференцияланишини аниқлашдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги куйидагилардан иборат:
нефть ва газли Бухоро-Хива регионидаги юра даврига оид терриген ва карбонат ёткизиқлардаги фораминиферларнинг изчил тизимли таркиби ва микдорий тақсимланиши аниқланган;
фораминиферлар уюшмасининг ривожланиш босқичларини ўрнатиш имконини берган таксонларни тузилишида хилма-хил ўзгаришлар ва устун бўлган таксонларнинг алмашинуви аникланган;
нефть-газли Бухоро-Хива регионидаги юра даври терриген ва карбонат формацияларида ривожланган фораминифер комплекслари монографик тавсифланди, фораминиферларнинг 34 тури ва 26 авлоди аникланган;
Узбекистан ҳудудида ҳанузгача учрамаган, қўшимча материаллар йиғилганидан сўнг янги тур сифатида ажратиладиган фораминиферлар асосланган;
фораминиферлар таксонлари уюшмаларининг хилма-хиллиги аникланган, улар орасида регионлараро ва глобал боғлиқликни амалга ошириш имконини берадиган географик кенг тарқалган таксон-мигрантлар аниқланган.
Хулоса
«Фораминифер комплексларини эволюцияси ва фациал дифференцияланиши, уларнинг юра ҳавзасидаги нефт ва газга бой Бухоро-Хива минтакалари седиментациясини биостратиграфик тархини деталлаштиришдаги роли» мавзусидаги фан доктори (DSc) илмий иши бўйича олиб борилган тадқиқотларга асосланган ҳолда, қуйидаги хулосалар берилган:
1. Қаърида юра давридаги чўкмаларнинг террогенли ва карбонатли формациялари мавжуд бўлган 300 та нефт қудуқлари бўйича мавжуд барча материаллар ҳар томонлама таҳлил қилинди ва ушбу чўкмалар таркибидаги фораминиферлар яхш сакланганлиги аникланди. 34 та тур, 26 та хамжинс, 16 та оила, 6 та гурухга мансуб фораминиферларни монографик тафсифлаш амалга оширилмокда.
2. Олинган натижалар, нефт ва газга бой Бухоро-Хива минтақасидаги, юра даврига тугри келувчи терроген ва карбонатли чўкмалардаги фораминиферлар комплексини тизимли таркиби ва фациал дифференцияси билан боғлиқ тасаввурни янада кенгайтириш имкониятини беради, бу эса уз навбатида юра ҳавзасида чўкинма йигиндилари ривожланишини палеогеографик афзалликларини аниклашга шароит яратди.
3. Фораминиферлар туркумини кесим ва ҳудуд бўйлаб таксимланиши аниқланди, нефт ва газга бой Бухоро-Хива минтакаси чўкинмалари таркибидаги террогенли ва карбонатли формациялар туркуми элементларининг, уларнинг тузилиши ва литологик белгиларига кўра ўзаро алока ўрнатиши кузатилди.
4. Аникланган фораминифер комплекслар аник бир стратиграфик кисмларга хос эканлиги исботланди, бу эса Бухоро - Хива минтакасидаги юра даври терроген ва карбонатли формациялари ни литолли -биостратиграфик тархини деталлаштириш имкониятини яратади ва янги нефт ва газ конларини аниқлаш борасида олиб борилаётган геологразведка ишларининг самарадорлигини оширишга омил бўладиган макон - замон муносабатларини самарали уфкларини очади.
5. Кўриб чиқилаётган худудда Ўзбекистонда шу вақтга қадар учратилмаган Spirillina cf granulosa Terquem. Epistomina cf neminensis Grig., Epistomina cf. stelligeraeformis Mjatl., Lenticulina cf russiensis Mjatl, Epistomina ex gr. peregrina Kaptarenko, Lenticulina cf sphaerica (Kubler et Zwingli), L. cf polonica (Wisniowski), Valvulina ajf lugeoni Septfontaine, Frondicularia cf oolithica Terquem, Globulina cf oolithica (Terquem) фораминиферлар аниқланди ва қўшимча материаллар йиғиб ўрганилганидан сўнг ушбу фораминиферлар янги тур сифатида маълум қилинади.
6. Илмий тадқиқот натижаларини амалиётга киритиб бориш, юра даври терроген ва карбонат формациялари чўкмаларининг юқори фильтрацион-сиғимли хусусиятларга эга бўлган углеводород конларини аниқлаш максадидаги геофизика ишларини, кесимларнинг нисбатан самарали ҳудудларида қудуқлар ўрнатиш билан боғлиқ самарали йўналишларини белгилаш имкониятини берди, бу эса ўз навбатида нефт ва газга бой Бухоро-Хива минтакасида нефт ва газ заҳираларини ўсиб боришига омил бўлади.
7. Фораминиферларни монографии тарифлашнинг мустакил илмий ва услубий моҳияти шундан иборатки, бу нафақат мутахассис -полеонтологлар, балки геология мутахассислиги бўйича таҳсил олаётган талабалар учун қўланма сифатида хизмат қилади.

37

Koʻrishlar

14

Yuklashlar

hh-index

0

Iqtibos