Ўзбекистоннинг жанубий ҳудуди чўл тупроқларининг нефть ва нефть маҳсулотлари билан ифлосланиши ва уларнинг рекультивацияси

Зафаржон Жаббаров

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Бугунги кунда дунёда турли саноат тизимлари фаолияти, фойдали кизилма конларини қазиш, улардан турли соҳаларда фойдаланиш жараёнлари ва антропоген омиллар таъсирида тупрок қопламининг кимёвий ифлосланиши, уларнинг хосса-хусусиятларини ўзгариши хамда унумдорлигининг пасайиши кузатилмокда. 'Тупроқларнинг ифлосланиши турли шаклларда вужудга келиб, уларнинг деградациясига, хосилдорлигининг сифат ва микдор жиҳатдан пасайишига хамда экосистема билан боглик муаммоларни шаклланишига олиб келмокда.
Республикамиз мустақилликка эришгач барча соҳаларда, жумладан ер ресурсларини муҳофаза қилиш ва улардан оқилона фойдаланиш соҳаларида илмий, амалий ишлар тизимли йўлга қўйилди хамда муайян натижаларга эришилди. Бу борада турли тупрок типлари бўйича нефть ва нефть махсулотлари билан ифлосланишнинг генетик катламлар ва масофалар бўйича фарклари исботланди, тупрок унумдорлигининг тикланиш кўрсаткичлар хамда мос коэффицентлари ишлаб чиқилди, чўл минтақаси тупроклари учун рекультивациянинг индивидуал тадбирлари ва биологик усулга асосланган технологияси яратилди. Мамлакатимизни жадал ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегиясида ресурсларни тежайдиган замонавий агротехнологияларни жорий этишга каратилган чора-тадбирлар доирасида ер ресурсларидан оқилона фойдаланиш, мавжуд муаммоларни замонавий биологик технологиялар асосида хал этиш, органик дехқончиликни кенг жорий этиш каби тадбирларга алохида эътибор қаратилмокда.
Бугунги кунда жаҳонда нефть ва нефть махсулотлари билан турли даражада ифлосланган тупроқлар учун ҳудуд иқлим шароитига мое рекультивация тадбирларини яратиш долзарб вазифалардан ҳисобланади. Чўл минтакаси шароитида нефть ва нефть махсулотлари билан ифлосланган тупроклар рекультивацияси учун манбалар бўйича ифлосланиш ҳолатини, улардаги фарқларни ўрганиш, тупрокларнинг физик-кимёвий, агрокимёвий, микробиологик, биологик хоссаларини аниклаш, рекультивация омиллари, алгоритми, боскичларини ажратиш, тупрок хоссалари ва ифлосланиш тавсифини инобатга олган тарзда тадбирларни танлаш, рекультивация жараёнини даврлаштириш, тупрок унумдорлигининг дастлабки тикланиш кўрсаткичлари, улар учун тегишли коэффицентлар ишлаб чиқиш, тупрокларнинг хозирги ифлосланиш холатини тахдил килиш, келажакда ифлосланиш бўйича башорат килинган хаританомаларни яратиш, олинган натижалар асосида ер ресурсларидан окилона фойдаланиш тадбирларини белгилаш долзарб масалалардан ҳисобланади.
Узбекистан Республикаси Президентининг 2015 йил 29 декабрдаги «2016-2020 йиллар давомида қишлоқ хўжалигини ривожлантириш ва ислоҳ қилиш бўйича чора-тадбирлар тўғрисида»ги ПҚ-2460-сон Қарори, 2017 йил 7 февралдаги «Узбекистан Республикасини янада ривожлантириш бўйича ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги ПФ-4947-сон Фармони, 2017 йил 31 майдаги «Ерларни муҳофаза қилиш ва улардан оқилона фойдаланиш борасида назоратни кучайтириш, геодезия ва картография фаолиятини такомиллаштириш, давлат кадастрлари юритишни тартибга солиш чора-тадбирлари тўғрисида»ги ПФ-5065-сон Фармони ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадкикоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг максади Ўзбекистоннинг жанубий ҳудуди чўл минтақаси тупрокларининг нефть ва нефть маҳсулотлари билан ифлосланишини манбалар бўйича фарқларини ажратиш, биологик тозалаш усулига асосланган рекультивацияни яратишдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги куйидагилардан иборат:
илк бор чўл минтақасида таркалган бир неча тупроқ типларининг нефть ва нефть маҳсулотлари билан ифлосланиш манбалари кесимида масофалар, тупрок катламлари бўйича фарқлари очиб берилган;
нефть ва нефть маҳсулотлари билан ифлосланган чўл минтакаси тупрокларида органик ва антропоген углерод ҳамда гумус микдорининг ўзгариши аникланган;
нефть ва нефть маҳсулотлари билан ифлосланган чўл минтақаси тупроклари учун MFD-100 Pseudomonas stutzeri, MFD-200 Pseudomonas catyophyllis, MFD-5000 Bacillus subtilis штаммлари биргаликда қўлланилган рекультивация технологияси ишлаб чиқилган;
нефть ва нефть маҳсулотлари билан ифлосланган тупроқлар рекультивациясининг индивидуал омиллари, алгоритми, босқичлари ишлаб чиқилган ҳамда рекультивация жараёнининг даврлаштирилиши яратилган;
нефть ва нефть маҳсулотлари билан ифлосланган тупроқларнинг рекультивациясидан сўнг тупрок унумдорлигининг тикланиш кўрсаткичлари ва коэффицентлари ишлаб чикилган.
Хулосалар
1. Ўзбекистоннинг жанубий ҳудуди чўл тупроқларининг нефть ва нефть махсулотлари билан ифлосланишида нефть конлари ҳамда нефтгаз саноат тизими асосий ифлословчи манба ҳисобланиб, ифлосланиш даражаси нефть конидан узоқлашган сари камайиши, нефтгаз саноати тизимида ортиб-камайиши, тупрок қатламлари бўйича эса, ҳар икки манбада юкоридан пастга томон бир текис камайиб бориши аниқланди. Ифлосланишнинг вужудга келиши ва таркалишида нефть конида техник носозлик ва ҳалокатли ҳолатлар, нефтгаз саноати тизимида ҳароратнинг юқорилиги хамда шамолнинг тезлиги асосий омил эканлиги асосланди, ифлосланиш ҳолати нефть кони бўйича I, II, III, нефтгаз саноати бўйича II, III, ва IV минтакаларда юқори бўлади.
2. Нефть ва нефть маҳсулотлари билан ифлосланиш натижасида тупроклар огир металлар (As, Cd, Си, Sb, Cr, Pb, Ni V) билан турли хил даражада ифлосланган. Натижалар тахдилига кўра тупроклар нефть кони атрофида асосан As, Cd, Ni, Си, Sb, V билан, нефтгаз саноати атрофида эса Cr, Pb, Ni билан ифлосланади.
3. Урганилган барча тупроклар таркибида нефть ва нефть махсулотлари билан ифлосланиш даражасига мос равишда углерод микдори ортган, бу углерод антропоген углерод (Сан„,.) хисобланиб, тупрок гумуси билан корреляцией боғликликка эга эмас хамда тупрок унумдорлиги учун ахамиятсиздир.
4. Нефть ва нефть махсулотлари концентрацияга (5-15%) боғлиқ ҳолатда тупроклар таркибида тадкик этилган агрегатлар (0,25; 0,5; 1; 2; 3; 5; 7; 10 мм) микдорига сезиларли даражада таъсир кўрсатиши, жумладан 0,25 мм агрегатлар микдори камайиши, 2-3 мм агрегатлар микдори ортиши исботланди.
5. Рекультивациянинг индивидуал омиллари сифатида - ифлосланиш тавсифи (нефтнинг кимёвий таркиби ва хоссалари, ифлосланиш муддати, кучсиз, ўрта, купли ва жуда купли ифлосланиш даражалари), иқлим омили (шамол, ҳарорат), тупроқнинг кимёвий таркиби (кимёвий таркиб ва органик модда), тупрок хоссалари, тупрокнинг микробиологик кўрсаткинлари (нефть парналовни, нитрификатор, денитрификатор бактериялар, актиномицетлар ва замбуруглар), тупрокнинг биологик кўрсаткинлари (тупрок ферментлари ва нафас олиш фаоллиги) ташкил этди.
6. Узбекистоннинг жанубий ҳудудида таркалган нўл тупроклар улун рекультивацияга тайёрлаш алгоритми, рекультивациянинг индивидуал вариантлари, босқинлари ишлаб ниқилди. Биологик тозалаш усулига асосланган рекультивация технологиясини 3 давр, 3 боскин давомида, 6 турдаги 11 та нора-тадбирлар мажмуидан ташкил топган тавсифда амалга ошириш тавсия қилинди.
7. Тупрок қопламининг тозаланишида вақт сарфи кунсиз—»ўртана—>кунли—>жуда купли ифлосланиш даражалари, шунингдек сугориладиган сур кўнғир—»такирли—>суғориладиган ўтлоқи-аллювиал—>сур қўнғир—>суғориладиган такирли-ўтлоқи—>кумли чўл тупроқлари кетма-кетлигида ортиб борди.
8. Чўл минтақаси суғориладиган ва суғорилмайдиган тупроқлари учун тупроқ унумдорлигининг тикланиш кўрсаткичлари (умумий микроорганизмлар микдори, фермент ва нафас олиш фаоллиги, намлиги, агрегатлар микдори, pH муҳити, гумус, органик модданинг гумификация даражаси, органик углерод, ялпи азот, ҳаракатчан фосфор ва калий, ўсимликлар уругининг унувчанлик даражаси, хажм массаси, микроэлементларнинг ҳаракатчан шакли) ва коэффицентлари ишлаб чиқилди.
9. Тупроқларнинг нефть ва нефть махсулотлари билан ифлосланиши олдиндан башорат қилиш бўйича ишлаб чикилган хаританомаларга кўра, келажакда Сурхондарё вилоятининг жанубий, марказий, марказий-шаркий ҳудуд тупроқлари ифлосланиш ҳавфи юқори, шимолий, шимолий-гарбий ҳудудларида ифлосланиш хавфи кам, Қашқадарё вилоятининг гарбий, гарбий-жанубий, марказий худуд тупроқларининг ифлосланиш хавфи юкори, шарқий, жанубий, шимолий-шаркий худудларида ифлосланиш хавфи камлиги башорат килинди.
10. Чўл минтакаси шароитида нефть ва нефть махсулотлари билан ифлосланган, шўрланмаган ва кучсиз шўрланган тупроклар рекультивация жараёнида MFD-100 Pseudomonas stutzeri, MFD-200 Pseudomonas caryophyllis, MFD-5000 Bacillus subtilis, ўртача шўрланган тупроқларда MFD-200 Pseudomonas caryophyllis, MFD-5000 Bacillus subtilis бактерия штаммларини 2,0x10s - 8,2x10й ҳуж/мл титрида биргаликда қўллаш тавсия этилди.
11. Рекультивациянинг биоремедиация жараёнини фаоллаштириш учун кучсиз шўрланган, суғориладиган тақирли-ўтлоқи ва сур қўнғир тупрокларда беда (Medicago falcata L.), ўртача шўрланган суғориладиган ўтлоқи-аллювиал тупроқларда қанд жўхори {Sorghum saccharatum), суғориш имконияти бўлмаган тақирли ва сур қўнғир тупроқларда ёвшан (Artemisia diffusa H.Krasch), қумли чўл тупрокларда қиркбуюрғун (Anabasis eriopoda (Scnrcnk) Benth) ўсимликларидан фойдаланиш тавсия этилди.

44

Koʻrishlar

10

Yuklashlar

hh-index

0

Iqtibos