Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Бирлашган Миллатлар Ташкилотнинг Наркотиклар ва жиноятчилик бўйича комиссиясининг (UNODC) маълумотларига кўра, ҳозирги вақтда дунёда 15,6 миллион киши опиатларга, уларнинг 11,1 миллион нафари героинга тобе бўлиб қолган1. Шу жиҳатдан наркотик моддаларини иистеъмол килиш ва уларга тобелик билан боғлиқ касалликларнинг тарқалганлиги жаҳондаги долзарб муаммоларидан биридир.
Мамлакатимизда наркология хизматини замонавий талаблар асосида ташкил этишга алоҳида эътибор қаратилиб, фуқаролар соғлиғини сақлаш ҳамда гиёҳвандлик воситаси, психотроп модда ва прекурсорларнинг муомаласига оид ижтимоий муносабатларни тартибга солиш каби тадбирлар юзасидан муайян натижаларга эришилди. Ўзбекистон Республикасининг «Гиёҳвандлик воситалари ва психотроп моддалар туғрисида»ги Қонуни гиёҳвандлик ва заҳарвандлик билан касалланган беморларни самарали текширувдан ўтказиш, маслаҳат бериш, ташҳис кўйиш, даволаш ва тиббий-ижтимоий тиклашдан иборат самарали наркологик хизмат кўрсатишда алоҳида аҳамият касб этмокда.
Таъкидлаш кераки, жаҳон миқёсида опий гиёҳвандлиги шаклланиши, ривожланиши ва кечиш механизмларининг гендер хусусиятлари асосида табақалашган реабилитация чора-тадбирларини ишлаб чиқишга алоҳида аҳамият берилмокда. Бу борада опий гиёҳвандлиги абстинент синдром ва постабстинент даврнининг тадқиқи асосида тегишли хулосаларни асослаш, опий гиёхвандлигига чалинган аёл ва эркаклар патологик мойиллигининг клиник-динамик хусусиятларини киёсий тавсифлаш, опий гиёхвандлиги кечиши типларининг гендер хусусиятларини аниқлаш, гиёҳвандликак чалинган шахсларда бош мия холатининг компьютер-томографик хусусиятлари ва нейрокогнитив бузилишларнинг ифодаланганлик
даражасини бахолаш, шунингдек, касалланган эркак ва аёллардаги соматик бузилишларнинг хусусиятини очиб бериш, касалликнинг клиник-динамик хусусиятларини хисобга олган холда даволаш-реабилитация тадбирларига турли хил ёндашувларни ишлаб чикиш алоҳида ахамият касб этмокда. Шу жиҳатдан тадқиқот мавзусининг долзарблиги изохданади.
Ўзбекистон Республикаси наркотикларни назорат қилиш бўйича Давлат комиссиянинг 2011 йилда 8 августдаги 11/11-сон қарори билан тасдикланган «2011-2015 йилларга мўлжалланган наркотикларни суиистеъмол килиш ва ноконуний муомалага чикаришга карши курашиш комплекс чора-тадбирлар дастури»да белгиланган вазифаларни муайян даражада бажаришга мазкур диссертация тадкикоти хизмат килади.
Тадқиқотнинг мақсади опий гиёҳвандлиги шаклланиши, ривожланиши ва кечиш механизмларининг гендер хусусиятлари асосида табакалашган реабилитация чора-тадбирларини ишлаб чиқишдан иборат.
Тадқиқотининг илмий янгилиги куйидагилардан иборат:
узок вақт давомида (беш йилдан ортиқ) опиатлар истеъмол килиш оқибатида бош миянинг морфо-структуравий ўзгаришининг шаклланиши исботланган;
миянинг бироз куриши (атрофияси)дан то субарахноидал макон ва ён қоринчаларнинг кенгайиши, оқ ва кулранг моддада зичлиги паст ўчоқлар пайдо бўлишигача ўзгариб туриши хамда морфологик ўзгаришлар когнитив функциялар ёмонлашувидан далолат берувчи клиник аломатлар билан кечиши ва ушбу функциялар наркотиклашув стажи беш йилгача бўлганида нисбатан сақланиб колиши асосланган;
аёлларда опиоид тобелик кечишига юкори даражадаги прогридиентлик хослиги, бу эса наркотиклар истеъмол килишнинг энг юкори даражада наркогенликка эга бўлган героиндан ва томир ичига юборишдан бошланиши сингари омиллар билан боғликлиги исботланган;
аёлларда аффектов вариант ва эркакларда аралаш вариант устунлик килиши тарзида опийли абстинент синдромнинг гендер хусусиятлари хамда постабстинент даврда опиатларга нисбатан патологик мойилликнинг клиник вариантларида ишончли гендер фарклар очиб берилган;
вирусли гепатит С ва ОИВ-инфекциялар наркотикларга тобе эркакларда хам, аёлларда хам опийли гиёхвандликнинг клиник кўринишларига таъсир кўрсатиши хамда ОИВ ва гепатит С га чалиниш частотаси жинсий мансублик ва наркотиклашув стажига чамбарчас боглик эмаслиги исботланган.
ХУЛОСА
1. Опий гиёҳвандлигининг шаклланиш механизмида наркотизациядан аввал келувчи биологик ва ижтимоий омиллар муҳим ўрин тутади.
Аёлларга наркологик касалликларнинг ирсиятга богликлиги хосдир. Ишончли кўпчилик аёллар опиатлар кабул килишни энг юкори даражадаги наркогенлиги билан бошқа наркотиклардан ажралиб турувчи героиндан бошлаганлар. Ишончли кўпинча аёллар бирданига томирга героин юборишдан, эркаклар эса опиатларни перорал тарзда (огиз оркали) кабул қилишдан бошлаганлар. Наркотик моддани илк бор эри ёки “маъшук”ининг (сексуал шеригининг) наркотикларга тобе ўртоклари даврасида кабул килган аёллар ишончли кўпроқ бўлган.
2. Индивиднинг психологик-ахлоқий шаклланишида унинг тарбияланиш шароитлари ва ижтимоийлашув жараёнлари, эҳтиёжлар мажмуи, жумладан касаллик динамикасида юзага келган эҳтиёжлар асосида шаклланадиган уни фаолиятга ундовчи мотивлар тизими муҳим ўрин тутади.
«Гиёҳванд» шахе шаклланишида преморбидда шахсий девиациялар мавжудлиги, айниқса, «шахенинг ғайриижтимоий йўналганлиги», ҳал қилувчи омил ҳисобланади. Характернинг истерик жиҳатлари аёлларда, импульсив (қўзғалувчан) жиҳатлари эса эркакларда кўпрок кайд этилган. Аёлларнинг аксариятида гайриижтимоий харакатлар опий гиёҳвандлиги шаклланишидан аввал кайд этилганлиги аник. Аксарият аёллар тўлиқсиз оилада тарбияланганлар, оилада тез-тез бўлиб турадиган ва кўпрок ота-оналарнинг характерологик (феълига хос) хусусиятлари билан боглик жанжаллар хам айнан аёлларда кўпроқ кайд этилган. Ҳали гиёҳвандлик шаклланмасидан аввал текширилган аёлларнинг ярмидан ортиғи меҳнат фаолияти билан шуғулланмаган, айни вақтда деярли хамма эркаклар фаолиятнинг турли соҳаларида банд бўлганлар.
3. Опий гиёҳвандлигининг шаклланиш хусусиятлари, унинг симптом хамда синдромлари клиникаси ва динамикасини, шунингдек ушбу касалликнинг тиббий-ижтимоий окибатлари ифодаланганлигини кўриб чиқиш асосида тобеликнинг шаклланиши, психопатологик симптомларнинг оғирлиги ва қарор топиш муддатларида муайян гендер фарклар мавжуддир. Клиник-статистик таҳлил натижалари улар опий гиёхвандлиги кечишининг турли суръатлари билан боғлиқ бўлганлигини исботлади. Аёлларга опий гиёхвандлиги кечишининг юкори даражадаги проградиент типи хосдир. Кечиш типи ва жинс ўртасида алокадорлик (корреляция) мавжуддир.
4. Опийли абстинент синдром клиникасида аёлларга опийли абстинент синдромнинг аффектив варианти хос. Постабстинент даврда аёллар ва эркакларда наркотикларга патологик мойиллик кучайишининг эмоционал-лабил варианти кўпроқ. Ушбу даврда аёлларда аффектив бузилишларнинг ўзига хос редукцияси кузатилади. Постабстинент даврда аффектив бузилишларнинг ифодаланганлиги текширилувчи эркаклар гуруҳида устунлик кила бошлайди.
5. Опий гиёхвандликда бош миянинг морфо-структуравий ўзгаришлари шаклланиши исботланган, уларнинг ифодаланганлик даражаси, компьютер-томографик тадқиқотлар маълумотига Караганда, миянинг бироз атрофиясидан то субарахноидал макон ва ён коринчаларнинг кенгайиши, ок ва кулранг моддада зичлиги паст ўчоқлар пайдо бўлишигача ўзгариб туради. Мазкур ўзгаришлар опиатларни 5 йилдан ортиқ вакт мобайнида истеъмол килган беморларга хос бўлган.
6. Касаллиги 5 йилдан кам хамда 6-10 йил давом этган беморлар ўртасида когнитив соҳадаги фарклар ишончли (р=0,02) мавжудлиги аникланди. Касаллик бундан ортик давом этган беморлардаги кўрсаткичларни қиёслашда муайян вақт мобайнида тўғри бажарилган интеллектуал топшириклар сони камайиб боради.
7. Верификацияланган вирусли гепатит С (ВГС) бўлган беморларда опийли абстинент синдромининг учала варианти бир хил даражада кайд этилган. Вирусли гепатит С ва ОИВ-инфекция (ВГС+ОИВ) ташхиси қўйилган эркак беморларга кўпроқ ЎАСнинг аралаш варианти хос бўлган, айни вактда худди шу гурухдаги аёлларда ЎАСнинг барча вариантлари кузатилган. Соматик патологияси йўк бемор эркакларда кўпинча ЎАСнинг аралаш варианти кайд этилган, худди шу тоифадаги аёлларга опийли абстинент синдромнинг аффектив варианти хос.
8. Вирусли гепатит С (ВГС) хамда ВИЧ-инфекция ташхиси аникланган беморларда бутун госпитализация даврида наркотик моддага патологик мойилликнинг юкори даражада ифодаланган бўлиши кузатилди. Касалхонадан чикиш арафасида ушбу тоифадаги беморларда ўрта даражадаги якқол мойиллик сакланиб колди, аммо бу варификацияланган вирусли гепатит С (ВГС) ташхиси кўйилган ва соматик патологияси йўқ беморларда кузатилмаган.
9. Аёлларни гиёҳвандликка жалб этиш учун куйидаги кўшимча хатар омиллари зарурлигидан далолат беради: нисбатан ёш бўлиш (20-25 ёш); ота-она оиласида дисгармоник тарбия кўриш хамда она, опа-сингил ва ака-укалар билан низоли муносабатлар; ўз оиласида можароли муносабатлар; наркотикларга тобе шерик (эр/маъшук) билан бирга яшаш; ҳаётий инкирозларни енгишда кийинчиликлар мавжудлиги.Шу муносабат билан, касалликнинг клиник-динамик хусусиятлари ва гендер фарқларини ҳисобга олган ҳолда даволаш-реабилитация бўйича табақалашган тадбирларни амалга ошириш мақсадга мувофиқ.
Koʻrishlar
Yuklashlar
hh-index
Iqtibos
inLibrary — ochiq fan (Open Science) paradigmasi asosida qurilgan ilmiy elektron kutubxona boʻlib, uning asosiy vazifalari ilm-fan va ilmiy faoliyatni ommalashtirish, ilmiy nashrlar sifatini jamoatchilik nazorati, fanlararo tadqiqotlarni rivojlantirish, zamonaviy ilmiy tadqiqot instituti hisoblanadi. qayta koʻrib chiqish, oʻzbek ilm-fanining iqtiboslarini oshirish va bilim infratuzilmasini shakllantirish.
Aloqalar:
O‘zbekiston Respublikasi, Toshkent sh., Parkent ko‘chasi 51-uy, 2-qavat