Жазо тизими, турлари ва мавзуни ўқитиш услуби

ЎЗБЕКИСТОН

РЕСПУБЛИКАСИ

ОЛИЙ

ВА

ЎРТА

МАХСУС

ТАЪЛИМ

ВАЗИРЛИГИ

МИРЗО

УЛУҒБЕК

НОМИДАГИ

ЎЗБЕКИСТОН

МИЛЛИЙ

УНИВЕРСИТЕТИ

ҲУҚУҚШУНОСЛИК

ФАКУЛЬТЕТИ

“

ЖИНОЯТ

ҲУҚУҚИ

ВА

ЖИНОЯТ

ПРОЦЕССИ

”

кафедраси

Қўлёзма

ҳуқуқида

УДК

347(571.1.14)

РАЗЗОҚОВ

ХАСАН

МИРЗАМАШРАПОВИЧ

ЖАЗО

ТИЗИМИ

,

ТУРЛАРИ

ВА

МАВЗУНИ

ЎҚИТИШ

УСЛУБИ

5

А

380124-

Касб

-

ҳунар

фанларини

ўқитиш

методикаси

(

юриспруденция

)

мутахассислиги

бўйича

магистр

академик

даражасини

олиш

учун

ёзилган

диссертация

АВТОРЕФЕРАТИ

Илмий

раҳбар

:

Тошкент

– 2011

М

У

Н

Д

А

Р

И

Ж

А

ю

.

ф

.

н

.

Р

.

Э

.

Қурбонов

К

И

Р

И

Ш

1

I-

боб

.

Жиноят

ҳуқуқида

жазо

тизимининг

тушунчаси

2

1.1.

Жиноий

жазо

тушунчаси

ва

моҳияти

3

1.2.

Суд

-

ҳуқуқ

ислоҳотлари

тизимида

жиноий

жазоларнинг

либераллаштирилиши

5

II-

боб

.

Жиноят

қонунига

биноан

тайинланадиган

жазо

турлари

6

2.1.

Жарима

7

2.2.

Муайян

ҳуқуқдан

маҳрум

қил

иш

8

2.3.

Аҳлоқ

тузатиш

ишлари

9

2.4.

Хизмат

бўйича

чеклаш

10

2.5.

Қамоқ

11

2.6.

Интизомий

қисмга

жўнатиш

12

2.7.

Озодликдан

маҳрум

қилиш

13

2.8.

Умрбод

озодликдан

маҳрум

қилиш

14

2.9.

Ҳарбий

ёки

махсус

унвондан

маҳрум

қ

илиш

15

III-

боб

.

Жазо

тизими

,

турлари

мавзусини

ўқитиш

услуби

16

3.1.

Жиноят

ҳуқуқи

фанининг

методологияси

17

3.2.

Жазо

тизими

ва

турлари

мавзусини

ўқитишнинг

замонавий

услублари

18

Х

У

Л

О

С

А

19

Фойдаланилган

адабиётлар

рўйхати

20

Кириш

Мавзунинг

долзарблиги

.

Ўзбекистон

Республикасида

барча

соҳаларида

туб

ислоҳотлар

амалга

оширилиб

келинмоқда

.

Бундай

ўзгаришлар

ва

янгиланишлар

бевосита

ҳуқуқий

демократик

давлатни

шакллантириш

,

фуқароларнинг

ҳуқуқ

ва

эркинликларини

янада

тўлароқ

таъминлаш

,

шунингдек

,

шахс

учун

қонунларга

риоя

этишнинг

ҳуқуқий

рағбатлантирувчи

тизимини

яратишга

қаратилган

бўлиб

,

худди

шундай

ишлар

жиноий

жазо

тизими

ва

унинг

мавжуд

турларини

замон

руҳи

ва

талабига

мослаб

такомиллаштириш

ҳамда

жиноий

жазоларни

либераллаштириш

сиёсати

ҳисобланиб

келмоқда

.

Ўзбекистон

Республикаси

Президенти

И

.

Каримов

2010

йил

12

ноябрда

Олий

Мажлис

палаталари

қўшма

мажлисида

сўзлаган

маърузасида

жиноий

жазоларнинг

либераллаштирилиши

борасида

бир

қанча

фикрларни

билдирдилар

,

жумладан

, “

Шуни

алоҳида

қайд

этиш

лозимки

,

жиноий

-

ҳуқуқий

соҳадаги

сиёсатни

такомиллаштиришда

жиноят

ва

жиноят

-

процессуал

қонунчилигини

янада

либераллаштириш

ва

инсонпарварлик

тамойилларига

мувофиқлаштириш

энг

муҳим

йўналишга

айланди

.

Ушбу

соҳада

амалга

оширилган

чора

-

тадбирлар

,

хусусан

, 2001

йилда

“

Жиноий

жазоларнинг

либераллаштирилиши

муносабати

билан

Ўзбекистон

Республикаси

Жиноят

,

Жиноят

-

процессуал

кодекслари

ҳамда

Маъмурий

жавобгарлик

тўғрисидаги

кодексига

ўзгартишлар

ва

қўшимчалар

киритиш

ҳақида

”

ги

Қонуннинг

қабул

қилиниши

улкан

социал

ва

ижтимоий

-

сиёсий

аҳамият

касб

этганини

ишонч

билан

таъкидлаш

лозим

.

Мазкур

қонунга

кўра

,

жиноятларнинг

таснифи

ўзгартирилди

.

Бунинг

натижасида

оғир

ва

ўта

оғир

тоифадаги

жиноятларнинг

қарийб

75

фоизи

ижтимоий

хавфи

катта

бўлмаган

ва

унча

оғир

бўлмаган

жиноятлар

тоифасига

ўтказилди

.

Иқтисодиёт

соҳасидаги

жиноят

ишлари

бўйича

қамоқ

ва

озодликдан

маҳрум

этиш

жазолари

ўрнига

жарима

шаклидаги

иқтисодий

санкцияни

қўллаш

имконияти

анча

кенгайтирилди

.

Жиноий

жазо

тизимидан

инсонпарварлик

тамойилларига

мутлақо

зид

бўлган

мол

-

мулкни

мусодара

қилиш

тарзидаги

жазо

тури

чиқариб

ташланди

.

Шунингдек

,

Жиноят

кодексининг

11

та

моддасига

етказилган

моддий

зарарнинг

ўрни

қопланган

тақдирда

озодликдан

маҳрум

қилиш

тариқасидаги

жазо

қўлланмаслиги

ҳақидаги

қоидалар

киритилди

. A

йтиш

керакки

,

жазо

тизимини

либераллаштириш

бўйича

амалга

оширилган

бундай

чора

-

тадбирларнинг

нақадар

тўғри

бўлганини

ҳаётнинг

ўзи

тасдиқлаб

бермоқда

.

Ишончим

комил

,

хўжалик

ишлари

билан

боғлиқ

жиноий

ишлар

бўйича

одамларни

қамаш

шарт

эмас

–

бу

давлатга

жуда

қимматга

тушади

,

қолаверса

,

бундай

жазо

тури

маҳкумларни

тарбиялаш

ва

қайта

тарбиялаш

вазифасини

ҳал

қилмайди

.

Жиноий

жазоларни

либераллаштириш

борасидаги

бундай

чоралар

натижасида

Ўзбекистонда

ҳозирги

кунда

қамоқдагилар

сони

жаҳон

миқёсида

энг

паст

кўрсаткични

,

яъни

ҳар

100

минг

нафар

аҳолига

166

кишини

ташкил

қилади

.

Қиёслаш

учун

айтиш

мумкинки

,

Россияда

бу

кўрсаткич

611

кишини

,

A

ҚШда

738

кишини

ташкил

этади

.

Мамлакатимизда

сўнгги

ўн

йилда

озодликдан

маҳрум

қилиш

жойларида

сақланаётган

маҳбуслар

сони

икки

баробардан

кўпроқ

камайганининг

ўзи

ҳам

бу

соҳада

олиб

борилаётган

ислоҳотларимизнинг

қандай

ижобий

натижалар

бераётганидан

далолатдир

”

1

.

Ўзбекистон

Республикаси

Жиноят

кодексида

жиноий

жазонинг

муҳим

шартлари

маҳкумни

аҳлоқан

тузатиш

,

унинг

жиноий

фаолиятни

давом

эттиришига

тўсқинлик

қилиш

ҳамда

маҳкум

,

шунингдек

бошқа

шахслар

янги

жиноятлар

содир

этишининг

олдини

олиш

ҳисобланади

.

Президентимиз

И

.

А

.

Каримов

таъкидлаб

ўтганларидек

: “

Жиноятчиликнинг

олдини

олиш

,

унга

қарши

кураш

самарадорлигини

ошириш

жазонинг

шафқатсизлигига

эмас

,

балки

биринчи

навбатда

,

қонунни

бузган

шахс

жазонинг

муқаррарлигини

нечоғлик

англашига

боғлиқ

.

Жазонинг

муқаррарлиги

жиноятчиликнинг

олдини

олишга

самарали

таъсир

кўрсатувчи

омилларидан

ҳисобланади

”

2

.

1

Каримов

И

.

А

.

М

a

мл

a

к

a

тимизд

a

демокр

a

тик

ислоҳотл

a

рни

ян

a

д

a

чуқурл

a

штириш

в

a

фуқ

a

ролик

ж

a

миятини

ривожл

a

нтириш

концепцияси

.

Тошкент

,

Ўзбекистон

. 2010. –

Б

. 16-18

2

И

.

А

.

Каримов

.

Адолат

-

қонун

устворлигида

.

Ўзбекистон

Республикаси

президенти

И

.

Каримовнинг

Олий

Мажлиснинг

иккинчи

чақириқ

VI

сессиясидаги

маърузаси

/

Халқ

сўзи

. 2001

й

. 30

август

Жиноят

деган

салбий

ижтимоий

ҳодисага

қарши

кураш

Ўзбекистоннинг

энг

муҳим

вазифаларидан

бири

десак

адашмаган

бўламиз

.

Бир

мураккаб

сиёсий

тузумдан

иккинчи

бир

сиёсий

тузумга

ўтиш

вақтида

жамиятда

турли

туман

зиддиятлар

юзага

чиқади

.

Бунда

жиноятчиликнинг

ўсиши

ҳам

кузатилиши

мумкин

.

Лекин

бунга

республикамизда

кўрилган

илмий

асосланган

оқилона

чоралар

ўз

натижаларини

бермоқда

.

Худди

шундай

муҳим

чоралардан

бири

маҳкумни

аҳлоқан

тузатиш

билан

бирга

жиноятчиликка

қарши

курашувчи

муҳим

чораларидан

бир

бу

жиноий

жазолардир

.

Жиноятчиликка

қарши

кураш

ишида

ва

унинг

олдини

олишда

жиноий

жазо

чораларидан

ҳам

кенг

фойдаланилади

.

Жиноий

жазо

давлатда

жиноятчиликка

қарши

курашнинг

асосий

воситаси

эмас

,

ўтиш

даврида

жиноятчиликка

қарши

курашнинг

ўткир

қуроли

сифатида

фойдаланиш

мумкин

.

Танланган

мавзунинг

долзарблиги

1994

йил

22

сентябрда

қабул

қилинган

амалдаги

Жиноят

Кодекси

қўлланилишида

муаммолар

ва

айрим

нормаларнинг

назарий

қоидаларини

жиноят

ҳуқуқида

ишлаб

чиқиш

зарурати

туғилганлигидир

.

Чунки

янги

Жиноят

кодекси

бозор

иқтисодиёти

тизимига

асосланган

ҳуқуқий

демократик

давлатнинг

жиноят

қонуни

бўлиб

, 1959

йилда

қабул

қилинган

ЖК

дан

ҳамда

унда

назарда

тутилган

жазо

тизими

ва

турларидан

тамоман

фарқ

қилади

.

Шунинг

учун

ҳам

янги

ЖК

га

асосланган

жиноят

ҳуқуқи

ва

унинг

энг

муҳим

мустақил

институтларидан

бири

бўлган

жазо

тизими

ва

турларининг

нормаларини

такомиллаштириш

,

ҳуқуқий

давлат

ва

адолатли

фуқаролик

жамиятининг

принципларига

ҳамда

давлатимиз

томонидан

олиб

борилаётган

хозирги

кундаги

жиноий

жазоларни

либераллаштириш

сиёсатига

мослаб

,

бугунги

кундаги

айрим

жазо

тизимидаги

қаттиқ

жазо

турларини

ЖК

дан

чиқариб

ташлаш

ҳамда

хозирги

замонга

мос

бўлган

бошқа

жазо

турларини

жорий

этиш

каби

муаммоларни

назарий

жиҳатдан

илмий

асосда

тадқиқ

этиш

ва

эришилган

илмий

-

назарий

ютуқ

ғояларини

амалиётга

тадбиқ

этиш

муҳим

аҳамиятга

эга

.

Ҳар

қандай

демократик

ислоҳатларнинг

изчиллик

билан

ҳаётга

татбиқ

этилиши

,

давлат

ҳуқуқни

муҳофаза

қилувчи

органлар

фаолиятида

қонунийлик

принципининг

жорий

қилиниши

қонунда

содир

этган

шахсларга

қандай

жазо

қўлланиши

кераклиги

ҳақида

аниқ

таъриф

бўлишини

талаб

этади

.

Бундай

шахсга

нисбатан

давлат

мажбурловининг

ҳар

қандай

чораси

эмас

,

балки

амалдаги

жиноят

қонунида

кўзда

тутилган

жазо

турларини

қўлланилиши

лозим

бўлади

.

Шунинг

учун

,

жазо

турларини

айримларидаги

камчиликларни

ҳал

қилиш

,

уларни

замон

талабига

янада

мослаб

такомиллаштириш

заруриятидан

келиб

чиқади

.

Ушбу

муаммолар

устидан

илмий

тадқиқот

олиб

бориш

ҳам

назарий

,

ҳам

амалий

жиҳатдан

муҳим

аҳамиятга

эга

.

Муаммонинг

ўрганилганлик

даражаси

:

Бизга

маълумки

,

ҳуқуқшунослик

соҳасида

тадқиқ

қилинган

кўпчилик

муаммолар

орасида

жиноий

жазо

тизими

ва

турларини

такомиллаштириш

масалалари

ҳам

муҳим

ўрин

эгаллаб

келган

.

Бироқ

,

бундай

ишлар

билан

яқиндан

танишиб

чиқиш

жазо

тизимининг

тушунчаси

ва

моҳияти

,

мақсади

ва

унинг

муҳим

белгилари

,

жазонинг

тарихий

шаклланиш

жараёни

,

ҳозирги

жазо

тизимига

тавсиф

ҳамда

жазонинг

алоҳида

турларидаги

нормаларни

янада

такомиллаштириш

борасида

кам

эътибор

берилганлигини

гувоҳи

бўлиш

мумкин

.

Аммо

,

мазкур

мавзу

бўйича

умуман

тадқиқотлар

олиб

борилмаган

,

деб

айтиш

нотўғридир

.

Ушбу

мавзуни

тадқиқ

қилишда

республикамиз

олимларидан

махсус

асарлар

тасниф

этганлари

М

.

Усмоналиев

Ўзбекистон

Республикаси

Жиноят

ҳуқуқида

аҳлоқ

тузатиш

ишлари

1

,

шариатда

жиноят

ва

жазо

М

.

Ражабовалар

бўлишса

2

,

М

.

Х

.

Рустамбоев

,

Й

.

М

.

Каракетов

,

К

.

Р

.

Абдурасулова

,

Ф

.

Тохиров

,

Ю

.

М

.

Якубов

,

А

.

Абдумажидов

,

Э

.

Норбўтаев

,

Б

.

А

.

Миренский

каби

бир

қатор

кўзга

кўринган

ҳуқуқшунос

олимлар

ўзларининг

илмий

изланишларида

қисман

эътибор

бериб

ўтган

бўлсаларда

,

лекин

мазкур

мавзу

юзасидан

барча

жазо

турларидаги

муаммоларни

яхлит

1

М

.

Усмоналиев

.

Ўзбекистон

Республикаси

Жиноят

ҳуқуқида

аҳлоқ

тузатиш

ишлари

.

ТДЮИ

.

Т

.: 2003.-

Б

.88.

2

М

.

Ражабова

.

Шариатда

жиноят

ва

жазо

.

Т

.:

Адолат

. 1996.-

Б

.132.

(

комплекс

)

тарзда

қамраб

олинган

махсус

тадқиқот

иши

шу

бугунги

кунга

қадар

Ўзбекистонда

амалга

оширилмаган

.

Мазкур

магистрлик

диссертациясида

баён

этилаётган

айрим

жиҳатларига

МДҲ

даги

қуйидаги

бир

қатор

ҳуқуқшунос

олимлар

яъни

,

Благов

Е

.

В

.,

Борзенков

Г

.

Н

.,

Бриллиантов

А

.

В

.,

Виттенберг

Г

В

.,

Галкин

В

.

М

.,

Гальперин

И

.

М

.,

Дементьев

СИ

.,

Иванов

В

.

Н

.,

Козлов

А

.

П

.,

Кудрявцев

В

.

Н

.,

Малков

В

.

П

.,

А

.

И

.

Кригер

.,

Карпец

И

.

И

.,

Милюков

С

.

Ф

.,

Минская

В

.,

Михлин

А

.

С

.,

Стручков

Н

.

А

.,

Сундуров

Ф

.

Р

.,

Шаргородским

М

.

Д

.,

Шмаров

И

.

В

.,

Чучаев

А

.

И

.,

У

.

С

.

Джекебаев

.,

С

.

А

.

Шапинова

.,

Н

.

К

.

Садвакасов

ва

бошқаларнинг

илмий

ишларида

Багрий

-

Шахматов

Л

.

В

.

Е

.

Г

.

Фролова

и

P.P.

Галиакбарлар

докторлик

диссертацияларини

ҳимоя

қилган

бўлсалар

,

Россиялик

олим

Сакаев

А

.

И

1

ва

Қирғизистонлик

олима

Л

.

Ч

.

Сыдыкова

докторлик

диссертациясини

ёзганлар

2

.

Магистрлик

диссертациясининг

мақсади

Мазкур

илмий

-

тадқиқот

иши

билан

шуғулланишнинг

мақсади

мамлакатимиз

Жиноят

ҳуқуқи

бўйича

жазо

тизими

ва

турларини

мантиқий

илмий

асосларда

кўриб

чиқиш

ва

такомиллаштириш

бўйича

тавсиялар

ишлаб

чиқиш

ва

ушбу

мавзуни

ўқитиш

услубини

тадқиқ

қилишдир

.

Ушбу

мақсадга

қуйидаги

вазифаларни

ҳал

этиш

орқали

эришиш

мумкин

:

-1994

йилда

қабул

қилинган

Жиноят

кодекси

бўйича

жазо

тизимини

илмий

таҳлил

қилиш

;

-

Ўзбекистон

Республикасида

жиноий

жазоларнинг

либераллаштирилиши

масалаларини

илмий

-

назарий

жиҳатдан

ўрганиш

;

-

хорижий

мамлакатлар

Жиноят

қонунларидаги

жазо

тизимини

тадқиқ

қилиш

;

-

Ўзбекистон

Республикаси

Жиноят

кодекси

бўйича

жазо

тизими

ва

турларини

такомиллаштириш

бўйича

илмий

тавсиялар

ишлаб

чиқиш

;

1

Сакаев

А

.

И

.

Система

наказаний

по

уголовному

праву

России

.

Автореферат

.

канд

.

дис

.

юрид

.

наук

.

Самара

1999

г

.

2

Сыдыкова

Л

.

Ч

.

Система

и

виды

наказаний

по

уголовному

праву

Кыргызской

Республики

.

Бишкек

1999

г

.

-

жазо

тизими

ва

турлари

мавзусини

ўқитишнинг

мавжуд

услубларини

таҳлил

қилиш

ва

ушбу

жараёнда

янги

педагогик

технологиялардан

фойдаланиш

масалаларини

ўрганиш

.

Тадқиқот

ишининг

объекти

:

Авваламбор

,

Ўзбекистон

Республикаси

Жиноят

қонунидаги

жазо

тизими

ва

турларини

илми

-

назарий

жиҳатдан

ўрганиш

;

МДҲ

таркибига

кирувчи

Россия

Федерацияси

ЖК

,

Қозоғистон

ЖК

ва

Қирғизистон

ЖК

ҳамда

Романа

-

Герман

ҳуқуқ

оиласига

мансуб

бўлган

хорижий

мамлакатлар

ҳисобланган

Польша

ЖК

,

Болгария

ҳамда

Хитой

Халқ

Республикаларининг

ЖК

бўйича

жазо

тизими

ва

турларини

ҳам

илмий

-

назарий

томонларини

ўрганиш

ҳисобланади

.

Шунингдек

,

илмий

ва

педагогик

адабиётларни

таҳлил

қилиш

орқали

жазо

тизими

ва

турлари

мавзусини

ўқитиш

масалаларини

кўриб

чиқишдир

.

Тадқиқот

ишининг

предмети

:

Ўзбекистон

жазо

тизими

ва

турлари

ҳақидаги

ҳуқуқ

нормаларининг

шартлари

ва

амалда

қўлланиши

ҳамда

жазо

тизими

ва

турларини

илмий

жиҳатдан

киёсий

солиштириб

кўриш

йўли

билан

таҳлил

қилиб

миллий

ЖК

даги

жазо

тизими

ва

турларидаги

мавжуд

муаммоларни

бартараф

этиш

ва

уларни

такомиллаштиришдан

иборатдир

.

Диссертациянинг

илмий

-

назарий

ва

методологик

асосини

:

Ўзбекистон

Республикаси

Конституцияси

,

Президент

асарлари

,

нутқлари

,

Ўзбекистон

Республикаси

Жиноят

кодексига

шарҳлар

,

бу

борадаги

ўқув

дарсликларидаги

жазо

тизими

ва

турларига

оид

бўлган

боблари

,

бир

-

қатор

ривожланган

романа

-

герман

ҳуқуқ

оиласига

мансуб

бўлган

,

хусусан

Россия

Федерацияси

ЖК

,

Қозоғистон

Республикаси

ЖК

,

Қирғизистон

Республикаси

ЖК

,

Хитой

Халқ

Республикаси

ЖК

,

Болгария

Республикаси

ЖК

,

Польша

Республикаси

каби

давлатларнинг

ЖК

даги

жазо

тизими

ва

турларига

доир

бўлган

нормаларининг

қиёсий

таҳлили

,

мавзуга

доир

бўлган

турли

рисолалар

ва

ўқув

қўлланмалар

ҳамда

ушбу

мавзуга

айнан

тааллуқли

ва

мазмунан

яқин

бўлган

соҳадаги

илмий

изланишлар

олиб

бораётган

олимларнинг

илмий

қарашлари

ташкил

этади

.

Ҳимояга

олиб

чиқилаётган

асосий

ҳолатлар

:

биринчидан

:

Ўзбекистон

Республикаси

Жиноят

кодекси

42-

моддасидаги

жиноий

жазо

тушунчасига

берилган

таърифлар

ўрганилиб

,

жазо

тушунчасига

аниқ

таъриф

бериб

бўлмаслигини

,

ҳар

-

бир

таъриф

танқидга

учраши

мумкинлигини

,

чунки

жазога

аниқ

ҳеч

қачон

аниқ

таъриф

бериб

бўлмаслигини

,

бироқ

амалда

бўлган

Жиноят

кодексининг

42-

моддасидаги

жазога

берилган

таърифни

давлатимизнинг

хозирги

жиноят

ҳуқуқи

сиёсатининг

талабига

мослиги

таъкидланди

.

иккинчидан

:

Ўзбекистон

ҳудудидаги

миллий

давлатчилигимизда

жазо

тизимининг

тарихий

ривожланиши

ўзига

хослиги

ва

аралаш

жазо

тизими

вужудга

келган

деган

ғоялар

илгари

сурилди

.

учинчидан

:

Ўзбекистон

Республикаси

Жиноят

кодекси

44-

моддасида

назарда

тутилган

жарима

жазосини

янги

таҳрирда

икки

хил

кўринишда

янгидан

баён

қилишни

яъни

,

биринчиси

,

жарима

жазосининг

янги

номланиши

«

Пуллик

жарима

»

деб

ўзгартирилиши

лозим

.

Бунда

жарима

жазоси

фақат

пул

тўлови

йўли

билан

ижро

этилади

.

Иккинчиси

,

Жарима

сўзининг

маъноси

анча

кенг

тушунча

бўлиб

у

фақат

пул

билан

қопланиш

тушунчаси

билан

чегараланиб

қолмасдан

балки

ўз

ичига

бошқа

тушунчаларни

ҳам

олади

яъни

,

муайян

қийматга

эга

бўлган

нарса

билан

ҳам

жиноий

жазода

кўрсатилган

миқдордаги

жаримани

тўлашни

ҳам

назарда

тутиш

яъни

,

ҳам

пул

шакли

ҳам

натура

шаклида

ундириш

ғояси

илгари

сурилмоқда

ҳамда

жарима

жазосининг

жиноятнинг

хусусияти

ва

оғирлигига

ҳамда

маҳкумнинг

моддий

ҳолатига

қараб

минимал

ва

максимал

миқдорларини

ҳам

ўзгартириш

таклифи

билдирилмоқда

.

Бунга

биноан

,

ижтимоий

хавфи

катта

бўлмаган

жиноятлар

учун

-

энг

кам

ойлик

ҳақининг

беш

бараваридан

юз

бараваригача

,

ўртача

оғир

жиноят

учун

–

энг

кам

ойлик

иш

ҳақининг

юз

бараваридан

уч

юз

бараваригача

миқдорда

,

оғир

жиноятлар

учун

эса

–

энг

кам

ойлик

иш

ҳақининг

уч

юз

бараваридан

етти

юз

баравари

миқдорида

,

ўта

оғир

жиноятлар

учун

–

энг

кам

ойлик

иш

ҳақининг

етти

юз

бараваридан

минг

баровари

миқдорида

тайинлаш

ғояси

таклиф

этилди

.

тўртинчидан

:

Ўзбекистон

Республикаси

Жиноят

кодекси

46-

моддасидаги

аҳлоқ

тузатиш

ишлари

жазосидаги

меҳнатга

қобилиятсизлар

деган

сўзни

олиб

ташлаб

,

унинг

қўлланилиши

доирасини

кенгайтириб

I, II,

III-

гуруҳ

ногиронларига

нисбатан

ҳам

қўлланилмайди

деб

ўзгартириш

таклиф

қилинди

.

бешинчидан

:

Ўзбекистон

Республикаси

жиноят

қонунчилигидаги

қамоқ

жазоси

қисқа

муддатли

қаттиқ

жазо

тури

бўлсада

,

унинг

қўлланилиши

доираси

аниқ

кўрсатилмаган

ва

суд

лозим

топган

барча

судланувчиларга

нисбатан

қўлланилавериши

мумкин

.

Бироқ

,

ушбу

жазо

турининг

қаттиқлигини

ҳисобга

олиб

,

ушбу

жазо

тури

16

ёшга

тўлмаган

вояга

етмаганларга

,

ҳомиладор

аёлларга

, 8

ёшгача

боласи

бор

борларга

яъни

,

асосий

боқувчиси

бўлса

,

ҳарбий

хизматчиларга

тайинланмайди

ҳамда

ҳарбий

хизматчилар

қамоқ

жазосини

ўрнига

гауптвахталарда

жазони

ўтайдилар

деб

киритилса

ҳамда

16

ёшдан

юқори

ёшдаги

вояга

етмаганларга

нисбатан

қамоқ

жазоси

1

ойдан

3

ойгача

муддатга

қўлланилса

деб

ўзгартириш

тўғрисидаги

таклиф

берилди

.

олтинчидан

:

Ўзбекистон

Республикаси

Жиноят

кодекси

49-

моддаси

,

Интизомий

қисмга

жўнатиш

жазоси

бугунги

кунда

давлатимиз

томонидан

ҳарбий

соҳада

олиб

борилаётган

ислоҳатларни

ҳисобга

олиб

,

бир

ойлик

ҳарбий

хизматни

ўтаётган

“

заҳирадаги

чақирув

резерви

ҳирбий

хизмати

”

да

хизмат

қилаётган

ҳарбийларни

ҳам

ушбу

жиноятнинг

субъекти

қилиб

белгилаш

фикри

илгари

сурилди

.

еттинчидан

: 2008

йил

1

январдан

бошлаб

ўлим

жазосини

жазо

тизимидан

буткул

бекор

қилиниб

,

унинг

ўрнига

умрбод

ва

узоқ

муддатли

озодликдан

маҳрум

қилиш

жазоси

киритилганлигини

инобатга

олиб

,

озодликдан

маҳрум

қилиш

жазосининг

номланиши

ҳам

ўз

-

ўзидан

мантиқан

олиб

қаралганда

ўзгартиришни

тақозо

қилади

.

Шундан

келиб

чиққан

ҳолда

,

озодликдан

маҳрум

қилиш

жазосини

, “

Муайян

муддатга

озодликдан

маҳрум

қилиш

”

деб

номини

ўзгартириш

лозимлиги

ҳақидаги

таклиф

билдирилди

.

саккизинчидан

:

Ўзбекистон

Республикаси

ЖКга

«

Жамоат

иззаси

»

деган

жазони

ЖК

га

киритиш

таклиф

этилди

.

Тадқиқотнинг

илмий

янгилиги

:

Ушбу

магистрлик

диссертацияси

Ўзбекистон

Республикаси

жиноят

қонунларига

биноан

жазо

тизими

ва

турларини

илмий

-

назарий

жиҳатларини

комплекс

тарзда

ўрганиш

асосида

бир

қатор

янги

жазо

турларини

ЖК

га

киритиш

ва

мавжуд

бўлган

бошқа

жазо

турларидаги

нормаларни

такомиллаштиришга

бағишланган

дастлабки

ишлардан

бири

ҳисобланиб

,

жиноят

ҳуқуқи

фанидаги

муайян

бўшлиқни

тўлдиришга

хизмат

қилади

.

Тадқиқотнинг

амалий

аҳамияти

:

Диссертациянинг

илмий

аҳамияти

шундан

иборатки

,

тадқиқот

жиноят

ҳуқуқи

назариясининг

ривожланишига

муайян

хисса

қўшиши

мумкин

.

Жазо

тизими

ва

турларини

такомиллаштиришдаги

айрим

муаммоларни

ҳал

этишда

мавжуд

бўлган

бўшлиқни

тўлдиради

.

Тадқиқотнинг

амалий

аҳамияти

келажакда

жазо

тизими

турларидаги

мавжуд

такомиллаштирилиши

лозим

бўлган

муаммоларни

илмий

-

назарий

жиҳатдан

ечиб

ҳал

этади

ҳамда

бир

қатор

қоидалар

ва

амалий

тавсиялар

ишлаб

чиқиш

бароварида

Жиноят

қонунларини

такомиллаштиришда

,

қонун

ижодкорлиги

фаолиятида

,

юридик

ўқув

муассасаларида

жиноят

ҳуқуқи

фани

ўқитилишида

фойдаланиш

мумкин

.

Ишнинг

синовдан

ўтиши

:

Диссертация

мавзусига

доир

бўлган

бир

қанча

илмий

-

амалий

семинар

ва

конференцияларда

иштирок

этилди

.

Тадқиқот

ишига

айнан

тааллуқли

бўлган

асосий

натижалар

учта

илмий

мақолаларда

ўз

аксини

топди

.

Диссертациянинг

тузилиши

:

Диссертация

унда

таҳлил

қилинган

муаммоларнинг

моҳиятидан

келиб

чиқиб

,

кириш

,

ўн

учта

параграфни

ўз

ичига

олган

уч

боб

,

хулоса

ва

фойдаланилган

адабиётлар

рўйхатидан

иборат

бўлиб

, 96

та

адабиётдан

фойдаланилган

.

Ҳажми

107

бет

.

I-

БОБ

.

ЖИНОЯТ

ҲУҚУҚИДА

ЖАЗО

ТИЗИМИНИНГ

ТУШУНЧАСИ

1.1.

Жиноий

жазо

тушунчаси

ва

моҳияти

Жиноят

ҳуқуқининг

мустақил

институти

бўлган

жазога

алоҳида

тизим

сифатида

қараш

мумкин

.

Бундай

тизимнинг

самарадорлиги

жазонинг

мавжудлиги

,

унинг

истиқболи

ва

жиноят

ҳуқуқининг

умумий

тизимидаги

ўрнини

мақсадга

йўналтирилганлиги

билан

боғлиқ

.

Жиноятчиликка

қарши

кураш

ишида

ва

унинг

олдини

олишда

жиноий

жазо

чораларидан

ҳам

кенг

фойдаланилади

.

Жиноий

жазо

давлатда

жиноятчиликка

қарши

курашнинг

асосий

воситаси

эмас

,

ўтиш

даврида

жиноятчиликка

қарши

курашнинг

ўткир

қуроли

сифатида

фойдаланиш

мумкин

1

.

Хозирга

келиб

эса

жазога

берилаётган

таърифлар

ҳам

турли

тумандир

.

Ўзбекистон

Республикаси

ЖКнинг

7-

моддаси

“

Жазо

ва

бошқа

таъсир

чоралари

жисмоний

азоб

бериш

мақсадини

кўзламайди

2

.

Жиноий

жазо

-

жиноят

содир

этишда

айбли

деб

топилган

шахсларга

нисбатан

жуда

қадимдан

қўлланилиб

келаётган

чорадир

.

Уни

реализация

қилишда

эса

жиноят

сиёсатига

мувофиқ

равишда

янги

ғояларни

мужассамлаш

жиноят

ҳуқуқининг

институти

ҳисобланади

.

Жиноий

жазо

қадимдан

жиноят

учун

қасд

олиш

ва

қўрқитиш

воситаси

сифатида

қўлланиб

келинган

3

.

Мамлакатимизнинг

ЖК

да

эса

жазога

қуйидагича

таъриф

берилган

бўлиб

,

жазо

жиноят

содир

этишда

айбли

деб

топилган

шахсга

нисбатан

давлат

номидан

суд

ҳукми

билан

қўлланиладиган

ва

маҳкумни

қонунда

1

Муаллифлар

жамоаси

.

Жиноят

ҳуқуқи

/

Дарслик

.

Умумий

қисм

.

Т

.,

Адолат

. 1998.-

Б

.178.

2

Ўзбекистон

Республикаси

Жиноят

Кодекси

,

Расмий

нашр

. 2004

йил

29

сентябргача

бўлган

ўзгартириш

ва

қўшимчалар

билан

қайта

нашри

Т

,:

Ўзбекистон

Республикаси

Адлия

Вазирлиги

, 2004.-

Б

.5.

3

М

.

Усмоналиев

.

Жиноят

ҳуқуқи

.

Умумий

қисм

:

Дарслик

/ -

Т

.:

Янги

аср

авлоди

. 2005.-

Б

.626.

назарда

тутилган

муайян

ҳуқуқ

ва

эркинликларидан

маҳрум

қилиш

ёки

уларни

чеклашдан

иборат

мажбурлов

чорасидир

1

.

Жазо

жиноят

содир

этган

шахсга

нисбатан

тайинланади

,

барча

замонларда

ва

давлатларда

шундай

бўлган

.

Жамиятда

яшаш

шароитлари

қандай

бўлишидан

каътий

назар

жазо

унга

ҳуқуқбузарликлардан

ўзини

-

ўзи

ҳимоя

қилиш

воситаси

сифатида

зарурдир

.

Жиноят

ҳуқуқи

назариясида

жазо

масалаларига

катта

эътибор

берилади

.

Бу

масалалар

ҳуқуқни

мухофаза

қилиш

органларининг

фаолиятида

ҳам

долзарб

аҳамиятга

эгадир

.

Маълумки

,

республикамизнинг

олдинги

1926, 1959

йиллардаги

ЖК

да

жазога

таъриф

берилмаган

эди

.

Бу

масала

жиноят

ҳуқуқи

назариясида

кўриб

чиқилган

холос

2

.

Чунончи

,

М

.

Д

.

Шаргородский

жазо

жиноятчини

унга

тегишли

бўлган

муайян

неъматлардан

маҳрум

қилиш

бўлиб

,

жиноятчи

ва

унинг

фаолиятини

давлат

томонидан

қораланишида

ифодалайди

деган

3

.

Рус

олими

С

.

И

.

Дементьев

эса

жазога

бошқача

таъриф

берган

.

Унинг

фикрича

,

жазо

айбдорни

қонунда

белгиланган

азоб

-

уқубатлар

ва

маҳрумликларга

атайлаб

дучор

этишдан

иборат

бўлган

,

шунга

махсус

мўлжалланган

чоралигини

айтган

4

.

Жиноий

жазонинг

аҳамияти

шундай

намоён

бўладики

,

жиноят

ҳуқуқи

жазолаш

ва

уни

қўллаш

билан

ўзини

намоён

қилади

5

.

Деярли

кўплаб

криминалист

назариётчи

олимлар

.

Жазо

жиноят

содир

этишда

айбли

деб

топилган

шахсларга

нисбатан

жиноятларнинг

умумий

ва

махсус

олдини

олиш

мақсадида

давлат

номидан

суд

ҳукми

билан

қўлланиладиган

давлатнинг

мажбурлов

чорасидир

6

.

1

Ўзбекистон

Республикаси

Жиноят

Кодекси

, 2004

йил

29

сентябргача

бўлган

ўзгартириш

ва

қўшимчалар

билан

қайта

нашри

Т

,:

Ўзбекистон

Республикаси

Адлия

Вазирлиги

, 2004.-

Б

.19.

2

Қ

.

Р

.

Абдурасулова

.

Аёллар

жиноятчилигининг

жиноят

ҳуқуқий

ва

криминологик

муаммолари

.

Т

:,

ТДЮИ

,

2005.-

Б

.149.

3

Шаргородский

М

.

Д

.

Наказание

,

его

цели

и

эффективность

.

Л

., 1973.-

с

.12-13.

4

Дементьев

С

.

И

.

Лишение

свободцы

.

Уголовно

-

правовые

и

исправительно

-

рудовыие

аспеты

.

Ростов

, 1981.-

С

.45.

5

Джекебаев

У

.

Основные

принципы

уголовного

права

Республика

Казахстан

(

сравнительный

комментарий

книга

Дж

.

Флетчера

и

А

.

В

.

Наумова

«

Основные

концепции

современного

уголовного

права

»)

Алматы

:

Жет

i

жары

, 2000,-

С

.54

бет

.

6

Беляев

Н

.

А

.

Цели

наказания

и

средства

их

дистижения

в

исправителное

-

трудових

учреждение

.-

Л

.,

ЛГУ

.

1963.-

С

.10.

Юқорида

кўрсатиб

ўтилган

олим

С

.

И

.

Дементьевнинг

фикрига

биз

қўшила

олмаймиз

,

сабаб

жазога

айбдорни

азоб

-

уқубатлар

ва

маҳрумликларга

атайлаб

дучор

этиш

воситаси

деб

қараш

аксарият

мамлакатларнинг

жиноят

қонунчилигида

,

хусусан

бизнинг

ЖКнинг

инсонпарварлик

принципига

хилофдир

.

Ўз

.

Р

.

ЖКнинн

7-

моддасида

жазо

ва

бошқа

ҳуқуқий

таъсир

чоралари

жисмоний

азоб

бериш

ёки

инсон

қадр

-

қимматини

камситиш

мақсадини

кўзламайди

1

.

И

.

И

.

Карпец

жиноятчиликка

қарши

кураш

воситаларидан

бири

бўлган

жазонинг

мазмунида

ишонтириш

ва

мажбурлаш

уйғундир

дейди

2

.

Жазо

муайян

жиноятни

содир

этган

шахсга

нисбатан

давлат

номидан

суд

хукми

билан

қўлланиладиган

ва

хар

бир

турдаги

жазо

учун

қонунда

белгиланган

ҳуқуқий

чеклашлар

тизимидан

иборат

бўлган

жиноятларнинг

олдини

олиш

чорасидир

3

.

Жиноий

жазо

давлат

мажбурловининг

энг

кескин

шакли

ҳисобланади

.

Унинг

замирида

ҳуқуқий

тартиботни

сақлаш

зарурияти

ётади

.

Ушбу

зарурият

ҳуқуқ

манфаатлар

қўриқчиси

деган

умумий

тушунчадан

келиб

чиқади

.

Ҳуқуқ

нормалари

таъқиқлаш

ва

талаб

қилиш

,

муайян

харакат

ёки

харкатсизликнинг

жоизлигини

кўрсатиш

орқали

ҳуқуқий

неъматлар

ҳимоя

қилинади

.

Ўз

қоидалари

ва

нормаларига

фуқаролар

бўйсуниши

таъминлаш

учун

ҳуқуқ

кучга

муҳтож

бўлади

.

Бу

кучни

эса

унга

давлат

беради

.

Давлат

хокимияти

ҳуқуқ

талаблари

ва

тақиқларини

одил

судлов

тартибида

муайян

жазолаш

чора

-

тадбирлари

орқали

амалга

ошириладиган

жиноят

-

ҳуқуқий

нормада

ифодаланган

.

Агар

шахс

жиноят

эмас

,

бошқа

ҳуқуқбузарлик

содир

этса

,

унга

нисбатан

бошқа

ҳуқуқий

таъсир

кўрсатиш

чоралари

қўлланилади

.

Жиноий

жазо

содир

этилган

жиноятнинг

табиий

оқибати

хисобланади

ва

умумий

қоидага

кўра

,

қилмишнинг

оғирлиги

ва

ижтимоий

хавфлилик

даражасига

мос

1

Ўзбекистон

Республикаси

Жиноят

Кодекси

, 2004

йил

29

сентябргача

бўлган

ўзгартириш

ва

қўшимчалар

билан

қайта

нашри

Т

,:

Ўзбекистон

Республикаси

Адлия

Вазирлиги

, 2004.-

Б

.5.

2

Карпец

И

.

И

.

Наказание

:

Социальные

,

прововые

и

криминологические

проблемы

.-

М

.: 1973.-

С

.10.

3

Стручков

Н

.

А

.

Наказание

,

системе

его

виов

и

иных

мерах

уголовно

-

правового

воздействия

.

В

сб

.

Актуальные

проблемы

уголовного

права

.-

М

.,

АН

СССР

,1988.-

С

.

келиши

керак

.

Жазо

ҳар

доим

шахсий

хусусиятга

эга

ва

фақат

жиноятчиларнинг

ўзига

тайинланадиган

ва

зинҳор

бошқа

шахсларнинг

манфаатларига

дахл

этмаслиги

керак

1

.

Ҳақикатан

ҳам

содир

этилган

ҳар

-

бир

жиноят

учун

жиноятни

содир

этган

шахснинг

айнан

ўзи

қонун

олдида

жавоб

бериши

лозимлиги

қонун

билан

кафолатланади

.

Ўтмиш

ва

яқин

ўтмишдаги

каби

оила

аъзоларининг

содир

этган

қилмишлари

учун

бошқалари

жавоб

бергани

каби

эмас

.

Бу

эса

ўз

навбатида

адолат

ва

демократик

номаларнинг

жамиятимиз

ҳаётида

хусусан

ЖК

нинг

жазолаш

сиёсатида

ҳам

ўз

ўрнини

топаёганлигининг

бир

мисолидир

.

Жиноий

жазо

фақат

суд

томонидан

жиноий

қонун

нормаларини

бузган

вақтидаги

ҳуқуқбузарларга

нисбатан

яъни

,

айбдор

деб

топилган

шахсларга

қўлланилиши

мумкин

бўлган

давлатнинг

мажбурлов

таъсир

чорасидир

.

Агарда

шахс

бошқа

ҳуқуқ

нормаларини

бузган

тақдирда

,

унга

нисбатан

бошқа

турдаги

ҳуқуқбузарликларга

доир

бўлган

қонун

нормалари

қўлланилади

.

Масалан

:

меҳнат

интизомини

бузган

ходимга

нисбатан

меҳнат

қонунлари

,

маъмурий

ҳуқуқбузарлик

содир

қилган

шахсга

нисбатан

МЖТК

нормалари

,

фуқаролик

ҳуқуқий

муносабатларидан

келиб

чиқадиган

низоларга

нисбатан

бошқа

ҳуқуқ

номалари

қўлланилади

.

Жазонинг

шакли

ва

мазмуни

қандай

бўлишидан

қаътий

назар

унинг

замирида

ҳам

доим

жиноий

қилмишни

қоралаш

ётади

2

.

Жазолаш

коралаш

ғояси

негизида

жиноят

қонунчилигини

такомиллаштиришга

қаратилган

чора

-

тадбирлар

тизимини

яратган

,

деган

ўхшаш

фикр

беради

3

.

Жиноий

жазо

жазолашнинг

роли

ва

аҳамияти

жазонинг

мақсадлари

ҳақидаги

таълимотнинг

энг

баҳсли

масалаларидан

биридир

.

Бир

қатор

олимларнинг

фикрича

,

жазолаш

жиноий

жазонинг

алоҳида

мақсадидир

4

.

Аксарият

тадқиқотчиларнинг

фикрича

,

жиноий

жазо

бундай

мақсадни

1

Қ

.

П

.

Пайзуллаев

ва

бошқа

.

Ўлим

жазоси

:

Ўтмишда

,

ҳозирда

ва

келажакда

-

Т

.: Turon-Iqbol. 2005.-

Б

.6-7.

2

Сергиевский

Н

.

Д

.

Русское

уголовное

право

.-

С

.64-65.

3

Мокринский

С

.

П

.

Наказание

,

его

цели

и

предложения

.-

М

.: 1911.-

С

.175-158.

4

Беляев

Н

.

А

.

Цели

наказания

и

средства

их

дистижения

в

исправителное

-

трудових

учреждение

.-

Л

.,

ЛГУ

.

1963.-

С

.138-148.

кўзламайди

.

Масалан

:

А

.

Л

.

Ременсон

жазолаш

жиноий

жазонинг

мақсади

бўлиши

мумкин

эмас

,

деб

қайд

этади

.

Жазолаш

жиноий

жазонинг

мазмунидир

,

деган

фикрга

қўшилса

бўлади

.

Жазолаш

жиноий

жазонинг

мақсади

деб

эътироф

этиш

билан

баробардир

1

.

Э

.

Х

.

Норбўтаевнинг

фикрига

кўра

,

жазолаш

жиноий

жазонинг

асосий

мазмунини

ташкил

этади

2

.

Бошқа

олимлар

эса

жиноий

жазонинг

мақсади

ижтимоий

онгни

одамларнинг

адолат

туғусини

қаноатлантиришдан

иборат

3

.

Жиноий

жазо

қўллаш

айбдорнинг

ҳаракатини

давлат

томонидан

қоралашдан

иборат

.

Жиноят

содир

қилган

шахсга

нисбатан

жазо

қўллаш

унинг

жиноий

қилмишини

,

аҳлоқий

,

сиёсий

ва

ҳуқуқий

жиҳатдан

баҳо

беришдир

.

Суд

шахсни

содир

қилган

жинояти

учун

муайян

турдаги

жазога

ҳукм

қилар

экан

,

ҳукмни

давлат

номидан

чиқаради

4

.

Демак

,

жиноий

жазо

жиноятчини

ва

жиноятни

суд

томонидан

давлат

номидан

қоралашнинг

ҳуқуқий

ифодаланиши

бўлиб

ҳисобланади

ҳамда

маҳкумга

нисбатан

унинг

содир

қилган

жиноятининг

ижтимоий

хавфлилик

ва

айбли

даражасига

қараб

маълум

даражада

мусибат

келтиради

.

Суд

жиноят

содир

қилган

шахсга

нисбатан

ЖКнинг

43-

моддасида

назарда

тутилган

жазоларнинг

қайси

бирини

қўлламасин

маҳкумнинг

Конституция

билан

белгиланган

ва

амалга

ошириши

кафолатланган

ҳуқуқини

чеклайди

.

Маҳкумга

эса

келтирилган

мусибат

эса

мулкий

ёки

маънавий

бўлиши

мумкин

5

.

Демак

,

шахсга

нисбатан

жиноий

жазо

қўллаш

орқали

унинг

жамият

олдидаги

айби

,

ўзининг

тор

манфаатлари

йўлида

жамият

манфаатларини

бузганлиги

эканлигини

кўриш

мумкин

.

Жиноий

жазо

давлат

мажбурловининг

энг

кескин

шакли

ҳисобланади

.

Унинг

замирида

ҳуқуқий

тартиботни

сақлаш

зарурияти

ётади

.

Ушбу

зарурият

ҳуқуқ

манфаатлар

қўриқчиси

деган

умумий

тушунчадан

келиб

чиқади

.

Ҳуқуқ

нормалари

таъқиқлаш

ва

талаб

қилиш

,

муайян

харакат

ёки

харкатсизликнинг

1

Ременсон

А

.

А

.

Является

ли

кара

целью

и

её

реализация

.-

Воронеж

,

ВГУ

, 1983.-

С

.

2

Борьба

с

преступносью

:

Закон

и

прктики

.

Т

,

Мехнат

, 1991.-

С

.195.

3

Ткачевский

Ю

.

М

.

Режим

исполнения

лишения

свободи

.

Вестник

.

МГУ

,

серия

11,

Право

. 1992,-

С

.64.

4

Муаллифлар

жамоаси

Жиноят

ҳуқуқи

/

Дарслик

.

Умумий

қисм

. .

Т

.,

Адолат

. 1998.-

Б

.180.

5

Муаллифлар

жамоаси

Жиноят

ҳуқуқи

/

Дарслик

.

Умумий

қисм

.

Т

.,

Адолат

. 1998.-

Б

.180.

жоизлигини

кўрсатиш

орқали

ҳуқуқий

неъматлар

ҳимоя

қилинади

.

Ўз

қоидалари

ва

нормаларига

фуқаролар

бўйсуниши

таъминлаш

учун

ҳуқуқ

кучга

муҳтож

бўлади

.

Бу

кучни

эса

унга

давлат

беради

.

Давлат

хокимияти

ҳуқуқ

талаблари

ва

тақиқларини

одил

судлов

тартибида

муайян

жазолаш

чора

-

тадбирлари