Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Дунёда ишлаб чиқарилаётган ва тиббиёт амалиётида қўлланилаётган дори воситаларининг 40% дан ортиғини ўсимлик хом ашёсидан олинадиган дори воситалари ташкил қилади. Табиий бирикмалар асосида яратилаётган дори воситаларининг асосий қисми ўсимлиқдан ажратиб олинган биологик фаол моддалар-алкалоидлар, флаваноидлар, экдистероидлар, оқсиллар, гликозидлар, эфир мойлари, юқори молекулали углеводлар ва бошқалар асосида ишлаб чиқарилмокда. Фармацевтика саноатида ўсимлик хом ашёсидан олинаётган алкалоид таркибли дори воситалари таъсир килувчи моддаларининг физик ва кимёвий хусусиятларига монанд яратилган технологиялар асосида ишлаб чикариш амалга ошириб келинмокда. Бу холат субстанция ишлаб чиқариш корхоналарида бир қатор ноқулайликларни келтириб чиқаради, яъни фармацевтика заводларидаги маълум бир субстанция учун ишлаётган технологик тизимнинг бошқа субстанцияни олишга мос тушмаслиги йил давомида маълум вақт тўхтаб туришига олиб келади. Хусусан, Чимкент Кимё-фармацевтика заводида глауцин субстанциясини йилига 3-4 ой, цитизин субстанциясини эса йилига 5-6 ой мобайнида, Тошкент Кимё-фармацевтика заводида галантамин гидробромиди субстанциясини суюклик-суюклик технологияси асосида йилига 3-4 ой, Ўсимлик моддалари кимёси институтида дезоксипеганин гидрохлориди субстанциясини суюқлик-суюқлик технологияси усулида йилига 5-6 ой давомида ишлаб чикарилган, колган вакт мобайнида технологик тизим тўхтаб турган. Табиийки, бу холат технологик тизимларнинг самарадорлигини тушириб юборади. Тўхтаб турган даврда технологик тизимда бошқа бир маҳсулот ишлаб чикариладиган бўлса, жиҳозларнинг фойдали иш бирлиги ортади. Бунинг учун мавжуд ёки яратилаётган янги дори воситалар субстанцияларининг бир нечтасини ягона технологик тизимга олиб келиш лозим.
Мамалакатимизда фармацевтика саноатида ечилиши лозим бўлган муҳим муаммолардан бири махаллий хом ашёлардан олинадиган ва самарадорлиги жиҳатидан импорт маҳсулотлардан қолишмайдиган янги дори васиталарини яратиш, уларни тиббиёт амалиётига жорий килиш ҳисобланади. Чунки Республикамизда фармацевтика саноати катта ютукларга эришганлиги билан бир қаторда ҳали хам тайёр дори шаклларини ишлаб чиқарувчи корхоналар, асосан, импорт орқали келаётган субстанция ва ёрдамчи ярим махсулотлар ҳисобига ишламокда.
Юқорида келтирилган муаммолардан кўриниб турибдики, замонавий фармацевтика саноатида ўсимлик хом ашёсидан алкалоидлар асосида янги дори воситаларини ишлаб чиқиш, уларнинг субстанцияларини ишлаб чиқариш технологияларини яратиш, мавжуд технологияларни такомиллаштириш ва маълум бир гуруҳ маҳсулотларни ишлаб чиқариш технологияларини умумлаштириш долзарб вазифалардан биридир.
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 1996 йил 14 августдаги 283-сон «Узбекистан Республикасида тиббиёт ва фармацевтика саноатини ривожлантиришни давлат томонидан кўллаб - кувватлаш нора тадбирлари» тўғрисидаги ва Узбекистан Республикаси Президентининг 2007 йил 19 ноябрдаги ПҚ-731-сон «2011 йилгача бўлган даврда фармацевтика тармоғи корхоналарини модернизация килиш, техникавий ва технологик кайта жиҳозлаш дастури, ...» тўғрисидаги карорларидан келиб чиқиб, мазкур диссертация тадқиқоти ўсимлик хом ашёсидан биологик фаол субстанцияларни ажратиб олиш технологияларини ишлаб чиққан ҳолда республикамизда фармацевтика соҳасини ривожлантиришга қаратилган.
Тадқиқотнинг мақсади турли асослик кучига эга бўлган алкалоидлар (дитерпен, изохинолин, индол, пирролизидин ва стероид синфларига оид), асосида дори воситалари ҳамда биореактивларининг субстанцияларини ишлаб чиқаришнинг умумлаштирилган технологияларини яратиш.
1 адқиқотнинг илмин янгилиги қуиидагилардан иборат:
биринчи марта дитерпен, изохинолин, индол, пирролизидин ва стероид синфларига оид 11 та ўсимлик алкалоидларини ишлаб чикаришдаги кўп фазали жараёнларни ўрганишда фойдаланиш учун уларнинг асослик кучи (гелиотрин рНбм=7,3; d-P-гидрастин рНбм=2,2; бикукулин рНбм=3,2; ликорин рНбм=7,5; империалин рНбм=4,8; протопин рНбм=3,6; лаппаконитин рНбм=3,4; донаксин рНбм=6,2; галантамин pHg.M=5,8; N-дезацетиллаппаконитин рНб.м=3,7; аконитин рНб.м.=3,6) аникланган;
илк бор туз ҳолатида барча 11 та алкалоид, уларнинг асослик кучи ҳар хил бўлишидан қатъи назар, спиртнинг 75-85% ли эритмасида яхши эриши ва 55% ли эритмада эрувчанлиги энг юқори эканлиги топилган ва ушбу омил алкалоидларни ишлаб чиқаришнинг умумлаштирилган технологияси яратилишига асос бўлиши исботланган;
тажрибаларда кимёвий тузилишидан қатъи назар, жуда кам микдорда бошка экстрактив моддалар сакловчи алкалоидларни юқори унум билан ўсимлик хом ашёсидан 75-85% ли спирт эритмаси ёрдамида селектив ажратиб олиш яхши натижалар бериши ишлаб чиқилган;
тажрибаларни математик режалаштириш усули ёрдамида ўсимлик хом ашёсидан алкалоидларни экстракция килиш жараёнларининг оптимал шароитлари аникланган;
илк бор экстрагент сифатида 75-85% ли спирт эритмаси қўлланилиб, дитерпен, изохинолин, индол, пирролизидин, стероид тузилишидаги алкалоидлар асосида 7 та дори воситаси ва 6 та биореактивлар субстанцияларининг умумлаштирилган саноат ишлаб чикариш технологиялари ишлаб чиқилган.
ХУЛОСАЛАР
1. Биринчи марта 11 та алкалоид: лаппаконитин, N-дезацетил-лаппаконитин, гелиотрин, бикукулин, d-P-гидрастин, ликорин, галантамин, аконитин, протопин, донаксин, империалинларни кўп фазали технологик жараёнларини тадқиқот қилишда фойдаланиш учун уларнинг асослик кучлари (рНб.м.) аникланди ҳамда бикукулин ва d-P-гидрастин кучсиз асослар, лаппаконитин, N-дезацетиллаппаконитин, галантамин, аконитин, протопин, донаксин, империалин ўртача асослик кучига эга бўлган, гелиотрин ва ликорин кучли асослик кучига эга бўлган алкалоидлар эканлиги аникланди.
2. Илк бор ўрганиб чиқилган алкалоидларнинг кўпчилиги, туз ҳолатида асослик кучидан катъи назар, сув-спирт системасида яхши эрувчанлиги хамда 55% ли (ҳажмда) эритмада энг юқори эрувчанликка эга эканлиги аниқланди. Ўсимлик хом ашёсидан алкалоидларни селектив экстракция килиб олишда экстрагент сифатида этил спиртининг 75-85% ли эритмасидан фойдаланиш самарали эканлиги тажрибаларда исботланди.
3. Экстрагент сифатида этил спиртининг 75-85% ли эритмасидан фойдаланиб протопин гидрохлориди, ликорин гидрохлориди, галантамин гидробромиди, аллапинин, аклезин, аксаритмин, антиаритмин, гелиотрин, бикукулин, d-P-гидрастин, аконитин, донаксин гидрохлориди, империалин каби дори воситалари ва биореактивлар субстанцияларининг саноат ишлаб чикариш технологиялари ишлаб чиқилди.
4. Парпи ва шимол парписи ўсимлиги илдизи ва илдизпояларидан аллапинин субстанциясини иқтисодий самарадор ва экологик хавфсиз ишлаб чиқариш технологияси ишлаб чикилди. Аллапинин субстанциясини ишлаб чиқариш технологик жараёнларидан сульфат кислотаси, хлороформ, метил спиртининг ишлатилишини чиқариб ташлашга эришилди.
5. Аллапинин субстанциясини саноат ишлаб чиқариш чиқиндисидан янги антиаритмик хусусиятга эга бўлган аксаритмин дори воситасини ажратиб олиш технологияси ишлаб чикилди.
6. Яратилган дори воситалари ва биореактивларга керакли бўлган меъёрий-техник ҳужжатлар - тажриба саноат ишлаб чикариш регламентлари ёки саноат ишлаб чикариш регламентлари, ўсимлик хом ашёсига, субстанцияга ва тайёр дори шаклига фармакопея мақолалари, техник шартлар (биореактивларга) ишлаб чикилди.
7. Институт тажриба ишлаб чиқариш корхонасида ўсимлик хом ашёсини сув-спирт эритмаси ёрдамида экстракция килиш усули билан алкалоидларни ишлаб чикариш технологияси ишлаб чикаришга татбиқ этилди ва ушбу усул билан 5 та дори воситаларини (протопин гидрохлориди, ликорин гидрохлориди, аллапинин, аклезин, галантамин гидробромиди) ва 6 та биореактивларни (гелиотрин, бикукулин, d-^-гидрастин, аконитин, донаксин ва империалин) серияли равишда ишлаб чиқарилиши йўлга кўйилди. Дори воситалари ва биореактивларни ишлаб чикариш ҳажми Республика талабларини тўлиқ қондириб, уларни чет элларга (Россия Федерацияси, Франция) экспорт килиш имконини яратди.
8. Институт тажриба-ишлаб чикариш корхонаси базасида яратилган алкалоидларни ишлаб чикариш технологик тизимида аксаритмин, антиаритмин дори воситалари субстанциялари фармакологик, токсикологик, клиник синовлар учун ва уларнинг дори шаклларини ишлаб чиқиш учун етарли микдорда ишлаб чиқарилди.
9. Алкалоидларнинг ўсимлик хом ашёсидан сув, минерал ёки органик кислоталарнинг кучсиз эритмаси билан экстракция килиш, сўнгра ультрафильтрлаш усули билан ишлаб чикариш технологияси ишлаб чикилди. Технология аллапинин, галантамин гидробромиди, ликорин гидрохлориди дори воситалари ва аконитин биореактивини ишлаб чиқарилишида текшириб кўрилди. Ультрафильтрлаш йўли билан молекуляр массаси 10000 дан юқори (оқсиллар, пектинлар, полисахаридлар, липидлар ва бошқ.) бўлган юқори молекулали сирт-фаол моддаларни экстрактдан ажратиб олиш мумкинлиги ва бунинг ёрдамида эмульсия ҳосил бўлишини олдини олиш ва керакли маҳсулотни унумини кўпайтириш мумкин эканлигини аниқланди. Юқорида кўрсатилган дори воситаларининг тоза намуналари олинди.
Koʻrishlar
Yuklashlar
hh-index
Iqtibos
inLibrary — ochiq fan (Open Science) paradigmasi asosida qurilgan ilmiy elektron kutubxona boʻlib, uning asosiy vazifalari ilm-fan va ilmiy faoliyatni ommalashtirish, ilmiy nashrlar sifatini jamoatchilik nazorati, fanlararo tadqiqotlarni rivojlantirish, zamonaviy ilmiy tadqiqot instituti hisoblanadi. qayta koʻrib chiqish, oʻzbek ilm-fanining iqtiboslarini oshirish va bilim infratuzilmasini shakllantirish.
Aloqalar:
O‘zbekiston Respublikasi, Toshkent sh., Parkent ko‘chasi 51-uy, 2-qavat