ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ
ҚИШЛОҚ ВА СУВ ХЎЖАЛИГИ ВАЗИРЛИГИ
ЎЗБЕКИСТОН ҚИШЛОҚ
ХЎЖАЛИГИ ИЛМИЙ- ИШЛАБ ЧИҚАРИШ МАРКАЗИ
«ПЛЕМЭЛИТА» ИИБ
ЎЗБЕКИСТОН ЧОРВАЧИЛИК ИЛМИЙ – ТАДҚИҚОТ ИНСТИТУТИ
Қўлёзма хуқуқида
УДК: 636.2+636.083
НАРБАЕВА МАВЛИДА КОСИМОВНА
ЎЗБЕКИСТОННИНГ ЖАНУБИЙ ХУДУДИ ШАРОИТИДА ҚОРА-ОЛА,
ГОЛШТИН ЗОТЛАРИ ВА УЛАРНИ АВЛОДЛАРИНИНГ
МАҲСУЛДОРЛИГИ
06.02.04-«хусусий зоотехния; чорвачилик
маҳсулотларини ишлаб чиқариш технологияси»
Қишлоқ хўжалик фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун
тақдим этилган диссертация
АВТОРЕФЕРАТИ
Тошкент - 2012
2
Иш Самарқанд қишлоқ хўжалик институтида бажарилган
Илмий раҳбар
: қишлоқ хўжалик фанлари доктори,
профессор
Кахаров Абдусаттор
Кахарович
Расмий оппонентлар:
қишлоқ хўжалик фанлари доктори,
профессор
Аширов
Муродилла
Эшонкулович
қишлоқ хўжалик фанлари номзоди
Эшматов
Изатулла Янгибоевич
Етакчи ташкилот:
Ўзбекистон қоракўлчилик ва чўл
экалогияси илмий -тадқиқот институти
Ҳимоя «_5_» ___июль__ 2012 йил соат 10 да «Племэлита» ИИБ
Ўзбекистон чорвачилик илмий – тадқиқот институти хузуридаги Д.020.33.01
бирлашган ихтисослашган кенгашнинг йиғилишида ўтказилади. Манзил:
111212, Тошкент вилояти, Қибрай тумани, «Қизил шалола» п\б. факс (8-370)
956-53-45. e-mail:info@uzanimal.uz.
Диссертация билан “Племэлита” ИИБ Ўзбекистон чорвачилик илмий –
тадқиқот институти кутубхонасида танишиш мумкин.
Автореферат 2012 йил «__2_» ____июнь___ да тарқатилди.
.
Бирлашган ихтисослашган кенгаш
илмий котиби, биология фанлари номзоди Б.У.Насириллаев
3
1. ДИССЕРТАЦИЯНИНГ УМУМИЙ ТАВСИФИ
Мавзунинг долзарблиги
. Бизнинг мамлакатимизда аҳолининг жон
бошига ишлаб чиқарилаётган гўшт, илмий меъёр даражасига етган эмас.
Шунинг учун ҳам маҳсулот ўзининг миқдори ва сифати жихатидан истеъмол
таълабига тўлиқ жавоб бермайди. Бугунги кунда ҳар хил тоифадаги
хўжаликларда гўшт муаммосини ечимида қорамол гўшти ишлаб чиқаришни
кўпайтириш муҳим ҳисобланади. Маҳсулотни кўпайтириш кўп ҳолларда ёш
қорамолларни парваришлаш ва бўрдоқилашни, хўжаликларнинг ўзида ва
хўжаликлараро ихтисослашишини ишлаб чиқишга жадал усулларни ва янги
технологияларни такомиллаштиришни жорий қилишни талаб қилади. Бундан
кейин ҳам мамлакат гўшт балансида қорамол гўшти етакчи ўринни
эгаллашини (70%) эътиборга олган ҳолда келгусида қорамолларни
парваришлаш ва бўрдоқилаш, озиқа базаси мустаҳкам бўлган деҳқон ва фермер
хўжаликларида ўтказилади.
Шуни таъкидлаш лозимки, ишлаб чиқариш жараёни қанчалик
жадаллашмасин, меҳнат самарали ташкил қилинмасин асосий объект бу
ҳайвондир. Бугунги кунда қорамолларни маҳсулдорлик бўйича генетик
потенциалини 80 - 95 % фойдаланиш мумкин бўлган имкониятдан 55 - 67 %
гина фойдаланилмоқда холас.
Қорамол гўшти ишлаб чиқаришни илмий асослашда етиштирилаётган
истеъмол гўштини 98 - 99 % ни бераётган сут қорамолчиликда ёш қора-
молларни парваришлаш ва сўқимлашда мавжуд бўлган технологияларни
такомиллаштириш ва янгиларини ишлаб чиқиш муҳим халқ хўжалик
аҳамиятига эгадир. (У.Н.Носиров ва бошқалар, 2011).
Соф зотли голштиннинг гўшт маҳсулдорлиги тўғрисида ҳар хил фикрлар
мавжуд. Шунинг учун ҳам мамлакатнинг жанубий худуди шароитида голштин
зотини гўшт маҳсулдорлиги ва голштинлаштиришни қора-ола зотининг гўшт
маҳсулдлорлигига таъсирини ўрганиш ушбу ишнинг долзарблигини
белгилайди.
Муаммонинг ўрганганлик даражаси.
Соф зотли қора-ола, голштин ва
уларни ўзаро чатиштириш натижасида олинган ҳар хил генотипли
қорамолларнинг маҳсулдорлик кўрсаткичлари ва биологик хусусиятлари
Республиканинг жанубий худуди фермер хўжаликлари шароитида махсус
тадқиқотларда етарли даражада ўрганилмаган.
Диссертация ишининг илмий-тадқиқот ишлари билан боғлиқлиги
Диссертация мавзуси Самарқанд қишлоқ хўжалик институти, илмий -
тадқиқотлар мавзуси ва режасига асосан олиб борилди (Давлат қайднома
рақами 01.90004513).
Тадқиқот мақсади.
Ўзбекистоннинг
Сурхон вохасининг иқлим шароити
тез ўзгарувчан жанубий худудида қора-ола, голштин зотлари ва уларни
авлодларининг ўсиш, ривожланиш кўрсаткичларини, гўшт ва сут
маҳсулдорлиги ҳамда айрим биологик хусусиятларини ўрганиш тадқиқотнинг
асосий мақсади ҳисобланади.
4
Тадқиқотнинг вазифалари:
-
ҳайвонларни озиқлантириш шароитини тахлил қилиш;
-
тажрибадаги ҳайвонларни ўсиш ва ривожланиш кўрсаткичларини
ўрганиш;
-
айрим биологик хусусиятларини ўрганиш;
-
гўшт маҳсулдорлигини аниқлаш;
-
гўштнинг сифат кўрсаткичларини аниқлаш;
-
подани қайта тўлдириш хусусиятини бахолаш;
-
биринчи туғим сигирларининг сут маҳсулдорлигини лактациянинг
дастлабки 90 кунида ўрганиш;
-
тадқиқотларнинг иқтисодий самарадорлигини аниқлаш;
-
хўжаликларга амалий тавсиялар ишлаб чиқиш ва уни тадбиқ этиш.
Тадқиқотнинг объекти ва предмети.
Қора-ола, голштин ва уларнинг
биринчи бўғин буқачаларининг ўсиш ва риволжланиши, гўшт
маҳсулдорлиги, биринчи туғим сигирларининг сут маҳсулдорлиги ва уларни
биологик хусусиятлари.
Тадқиқот методлари:
Зоотехникавий, биологик ва иқтисодий.
Тадқиқотнинг
гипотезаси
.
Ўзбекистоннинг
жанубий
худудий
шароитида қорамол гўшти ва сут ишлаб чиқаришда соф зотли голштин, қора-
ола ва уларни ўзаро чатиштириш натижасида олинган биринчи бўғин
авлодларидан фойдаланиш имконияти ишимизнинг гипотезасидир.
Ҳимояга олиб чиқилаётган асосий холатлар
:
- ҳар хил зот ва зотдорликдаги ёш қорамолларни ўсиш ва ривожланиш
кўрсаткичлари;
- истеъмол қилган озуқани маҳсулот бирлиги билан қоплаш хусусияти;
- генетик келиб чиқиши турлича бўлган ҳайвонларни иссиқ иқлим
шароитида айрим биологик хусусиятлари;
- буқачаларнинг гўшт маҳсулдорлиги ва гўштнинг сифати;
- биринчи туғим сигирларининг лактациянинг дастлабки 3 ойидаги сут
маҳсулдорлиги;
- ёш қорамолларни парваришлашнинг иқтисодий самарадорлиги;
- тез ўзгарувчан иқлим шароитида қорамол гўшти ва сут ишлаб
чиқаришни кўпайтиришда голштин, қора-ола ва уларнинг авлодларидан
фойдаланишни исботлаш.
Ишнинг илмий янгилиги.
Қора-ола, голштин зотлар ва уларни ўзаро
жуфтлашдан олинган биринчи бўғин авлодларининг ўсиш ва ривожланиш
кўрсаткичлари, биологик хусусиятлари, гўшт ва сут маҳсулдорлиги бўйича
генетик потенциалини юзага чиқариши ва маҳсулотнинг сифати,
Ўзбекистоннинг иқлим шароити кескин ўзгарувчан Сурхондарё воҳаси
шароитида биринчи бор ўрганилди.
Тадқиқот
натижаларининг
илмий
ва
амалий
ахамияти.
Тадқиқотнинг асосида соф зотли қора- ола ва голштин ҳамда уларни
чатиштириш натижасида олинган биринчи бўғин авлодларнинг ўсиш
кўрсаткичлари, экстеръер, маҳсулотни озуқа билан қоплаш ва биологик
5
хусусиятлари, буқачаларнинг гўшт, сигирларнинг сут маҳсулдорлиги ва
уларнинг сифати ўрганилиб илмий жиҳатдан асосланди.
Натижаларнинг
жорий
этилганлиги
.
Тадқиқотларни
асосий
натижалари
Қумқўрғон
тумани
“Чорвадор”
фермер
хўжалигининг
қорамолчилик фермасида жорий этилди. Шунингдек Самарқанд қишлоқ
хўжалик институтининг Зоотехния, фермер хўжалигини бошқариш ва
ветеринария йўналишларининг ўқув жараёнида жорий қилинган.
Ишнинг синовдан ўтиши.
Илмий тадқиқотлардан олинган натижалар
Самарқанд қишлоқ хўжалик институти профессор-ўқитувчиларининг хисобот
илмий конференцияларида (2008, 2009, 2010, 2011); «Қишлоқ тараққиёти ва
фаровонлигини оширишда аграр фанлар ютуқларининг ўрни» Республика
илмий-амалий конференциясида (Самарқанд, 2009); «Чорвачилик ҳамда
ветеринария фани ютуқлари ва истиқболлари» Республика илмий амалий
конференциясида (Самарқанд, 2010); «Чўл-яйлов чорвачилиги генофондидан
экологик жихатдан мутаносиб фойдаланиш муаммолари» Республика илмий-
амалий конференциясида (Самарқанд, 2010); Самарқанд қишлоқ хўжалик
институти, “Зоотехния, хайвонлар генетикаси ва урчитиш” кафедрасининг
кенгайтирилган йиғилишида (Самарқанд, 2012); Ўзбекистон Чорвачилик
илмий-тадқиқот институти хузуридаги Д.020.33.01 бирлашган ихтисослашган
кенгаш қошидаги Илмий семинарда (Тошкент, 2012 й) муҳокама қилинган.
Натижаларнинг эълон қилинганлиги.
Диссертация мавзуси бўйича 8
та илмий ишлар, шу жумладан 2 та журналларда чоп этилган.
Диссертациянинг тузилиши ва хажми.
Диссертация
120 бетда
компьютер матнида ёзилган бўлиб, кириш, адабиётлар шарҳи, тадқиқотни
ўтказиш манбаси ва услуби, шахсий тадқиқот натижалари, олинган
натижаларнинг тахлили, хулосалар ва амалий тавсиялар, фойдаланган
адабиётлар рўйхати каби бўлим ва қисмлардан иборат. Диссертацияда 21 та
жадвал ва 6 та расм келтирилган. Фойдаланилган адабиётлар сони 214 та бўлиб,
шулардан 20 таси хорижий адабиётлардир.
2. ДИССЕРТАЦИЯНИНГ АСОСИЙ МАЗМУНИ
2.1. Тадқиқотларнинг асоси ва бажариш услуби.
Илмий тадқиқот
ишларии 2008- 2011 йиллар давомида Сурхандарё вилояти Қумқўрғон
туманига қарашли “Чорвадор” фермер хўжалигида бажарилган. Тажриба учун
ўхшашлик белгилари: келиб чиқиши, жинси, ёши, тирик вазни ҳисобга олинган
ҳолда, 3 ойлик голштин, қора-ола ва уларнинг биринчи бўғин авлодларига
мансуб бўлган урғочи ва эркак бузоқлар қуйидаги тасвир бўйича (1- жадвал)
ажратилган.
Илмий хўжалик тажриба давомида: Мол-2 шаклига асосан тажрибадаги
ҳайвонларни генотик келиб чиқиши, барча гуруҳлардаги ҳайвонларни тирик
вазни, ўсиш даври ва физиологик ҳолати бўйича, озиқлантириш шароити
ўрганилган. Тажрибадаги ҳайвонларни озиқлантириш ва сақлаш шароити бир
хил бўлган.
6
1- жадвал
Тадқиқотлар тасвири
Гуруҳлар
Ҳайвонлар-
нинг
генотипи
п
Ҳайвонлар
жинси
Тажрибанинг мақсади
ва вазифаси
1
(назорат)
Қора-ола
10
урғочи
Ўсиш, ривожланиш,
биологик кўрсаткичлари
ва сут маҳсулдорлигини
ўрганиш
II
(тажриба)
Голштин
10
урғочи
Ўсиш, ривожланиш,
биологик кўрсаткичлари
ва сут маҳсулдорлигини
ўрганиш
III
(тажриба)
1/2 қора-ола х
1/2 голштин
10
урғочи
Ўсиш, ривожланиш,
биологик кўрсаткичлари
ва сут маҳсулдорлигини
ўрганиш
IV
(назорат)
Қора-ола
10
эркак
Ўсиш, ривожланиш,
биологик кўрсаткичлари
ва гўшт маҳсулдорлигини
ўрганиш.
V
(тажриба)
Голштин
10
эркак
Ўсиш, ривожланиш,
биологик кўрсаткичлари
ва гўшт маҳсулдорлигини
ўрганиш.
VI
(тажриба)
1/2 қора-ола х
1/2 голштин
10
эркак
Ўсиш, ривожланиш,
биологик кўрсаткичлари
ва гўшт маҳсулдорлигини
ўрганиш.
Озиқа сарфи ва истемол қилган озиқасини маҳсулот билан қоплаш
хусусиятлари назорат озиқлантириш йўли билан ҳамда 1 кг тирик вазнга ва
сутга сарфланган озиқа бирлигини аниқлаш йўли билан ўрганилди.
(А.П.Калашников ва бошқалар, 2003).
Ҳайвонларнинг ўсиш кўрсаткичлари, буқачаларда 3, 6, 9, 12, 15, 18 ва 21
ойлигида, урғочи таналар 18 ойлигигача, кейин, 3 ойлик бўғозликдаги
ғунажин ва лактациянинг 3 - чи ойидаги биринчи туғим сигирларни ҳар бири
алоҳида, торозида тортиш йўли билан аниқланди.
Ҳайвонларни экстеръер хусусиятлари уларнинг 6 ва 18 ойлигида тана
ўлчамларини олиш ва кейинчалик унга асосан тана тузилиш индексларини
ҳисоблаш йўли билан ўрганилди.
Тадқиқотларда, ҳайвонларнинг клиник кўрсаткичслари Е.А.Арзуманян
(1957) усулида, гематологик кўрсаткичлари, эритроцитлар ва лекоцитлар
миқдори Горяева камерасида, гемоглабин миқдори эса Сали усулида
7
аниқланади. Қон зардобидаги умумий оқсил Робертсон, оқсил фракциялари эса
электрофарез усулида аниқланди.
Хайвонларни сўйим кўрсаткичлари, гўшт маҳсулдорлиги ва унинг сифати
18 ва 21 ойлигида БЧИТИ (1972) ва БГСИТИ (1977) тавсия қилган услуб
ёрдамида аниқланган.
Биринчи туғим сигирларнинг сут маҳсулдорлиги назорат соғим ўтказиш
йўли билан, сутнинг таркибидаги ёғ миқдори Гербер усули билан, қуруқ модда
қуритиш йўли билан, ёғ, оқсил, 4 % сут миқдори ва СЁҚМ – чиқими
Н.Барабашников (1986) тавсия қилган формула ёрдамида хисобланган.
Тадқиқотларнинг иқтисодий самарадорлиги ҳайвонларга сарфланган жами
харажатлар ва улардан олинган маҳсулотлар қиймати ўртасидаги фарқни
аниқлаш билан ўрганилди.
Барча олинган рақамий маълумотлар биометрик тахлил этилди
(Е.К.Меркурьева, 1983).
3.Хусусий тадқиқотлар натижалари.
3.1.Тажрибадаги
ҳайвонларни
озиқлантириш.
Ҳайвонларни
маҳсулдорлик кўрсаткичига ва маҳсулот сифатига
таъсир қиладиган асосий
омиллардан бири бу озиқадир. 2- жадвалда тажрибадаги хайвонларга
сарфланган ҳақиқий ем-хашак миқдори берилган.
2- жадвал
Тажрибадаги ҳайвонларга сарфланган ем-хашак миқдори,
(ҳар бир бошга ўртача), кг
Озуқа тури
Г у р у ҳ л а р
I
II
III
IV
V
VI
Ёғи олинмаган сут
100
100
100
100
100
100
Ёғи олинган сут
120
120
120
120
120
120
Яшил беда
6754
6841
6904
3784
3820
3840
Яшил маккажўхори
2785
2765
2760
2640
2680
2680
Маккажўхори силоси 2877
2913
2955
310
320
310
Сенаж
1430
1440
1457
745
755
785
Хашаки лавлаги
710
720
744
350
345
335
Беда пичани
850
867
870
365
355
356
Турли ўт пичани
420
410
421
432
414
420
Буғдой сомони
220
200
205
х
х
х
Пахта шелухаси
1160
1149
1162
376
370
370
Омухта ем
2047
2047
2047
1156
1156
1156
Истеъмол қилинган
озуқаларнинг
тўйимлилиги:
озуқа бирлиги
6512,6
6533,1
6570,3
3712,2
3715,2
3740,5
Қуриқ модда
8404,4
8382,4
8443,1
4548,7
4550,8
4576,7
Хазмланувчи
протеин
784,7
789,6
794,8
433,3
433,5
437,8
8
Алмашинувчи
энергия, МДж
65043,3
65082,2
65737,9
35278,3
35363,1
35580,4
Кальций
1031,4
1040,1
1042,9
684,9
688,5
694,2
Фосфор
469,3
472,1
471,4
323,6
327,0
328,7
2 - жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики III - VI гуруҳлардаги
биринчи бўғин авлодлари соф зотли тенгқурларига қараганда кўпроқ озиқа
истемол қилишган. Хусусан III - гуруҳлардаги сигирлар истемол қилган
озиқанинг умумий тўйимлилиги ўз тенгқурлари 1 - II гуруҳдаги сигирларга
нисбатан тегишлича: 57,7 ва 37,2 кг озиқа бирлигига кўп бўлган. Бу фарқ VI
гуруҳ буқачалари фойдасига IV ва V- гурухларга нисбатан шунга мос равишда
28,3 ва 25,3 кг озиқа бирлигини ташкил қилган.
Озиқа рационларида яшил ва ширали, дағал ҳамда омихта ем салмоғи
тегишлича 50,0; 18,0 ва 28,0 фоизни ташкил қилган.
3.2. Ҳайвонларни тирик вазнининг ўсиши.
Тажрибадаги ҳайвонлар
зот, зотдорлиги ва жинсига қараб ҳар хил тирик вазнга эга бўлишди. Ҳар хил
ўсиш даврида VI – гуруҳдаги биринчи бўғин чатишма буқачалари ўзининг
тенқурларидан ўсиш тезлиги ва тирик вазни бўйича юқори кўрсаткичларга
эришди (2.3.1 - -жадвал). Хусусан, 21 ойлигида уларнинг тирик вазни 5,5
мартадан кўпроқ ошиб 501,8 кг ни ташкил қилган бу эса , ўз тенгқурлари I,
II, III, IV, V-гуруҳлардаги ҳайвонларга нисбатан тегишлича: 80,0 кг (Р< 0,01),
63,5 кг (Р< 0,01), 42,4 кг (Р< 0,01), 35,9 кг (Р< 0,01) ва 16,1 кг (Р< 0,05) кўп
демакдир.
3 - жадвал.
Тажрибадаги ҳайвонларни тирик вазнининг ўсиш динамикаси, кг
п
= 10
Ёши,
ойлар
ҳисобида.
Г у р у ҳ л а р
I
II
III
IV
V
VI
3
75,1±
0,36
80,9±
0,39
82,6±
0,33
78,5±
0,33
86,6±
0,31
88,2±
0,25
6
118,5±
0,39
130,6±
0,45
136,1±
0,41
127,7±
0,28
140,5±
0,62
144,0±
0,40
9
164,6±
0,53
180,8±
0,84
185,3±
0,59
184,1±
0,87
194,8±
0,66
196,8±
0,70
12
210,8±
0,76
230,3±
0,56
242,7±
0,86
244,7±
0,83
255,2±
0,56
260,5±
0,66
15
272,0±
0,86
292,5±
0,76
307,4±
0,73
310,2±
0,60
324,5±
0,66
334,0±
0,70
18
348,4±
0,76
363,3±
0,80
380,9±
0,56
385,8±
0,53
402,2±
0,73
415,5±
0,63
21(
п
=5)
421,8±
0,86
438,3±
0,83
459,4±
0,63
465,9±
0,35
485,7±
0,50
501,8±
1,0
9
Шуни такидлаш лозимки, бир кунлик, мутлоқ, нисбий ва ўсиш
коэффициенти, шунингдек тана ўлчамлари ва тана индекслари бўйича
гуруҳлараро фарқ аниқланган. Бунда III ва VI- гуруҳлардаги чатишма
ҳайвонлар ўз тенгқурлари соф зотли I, II, IV, V-гуруҳлардаги хайвонларга
нисбатан ижобий кўрсаткичларга эришган.
3.3.Тажрибадаги ҳайвонларнинг айрим физиологик хусусиятлари.
Килиник кўрсаткичлари.
Сурхандарё вилоятининг
тез ўзгарувчан
иқлим шароитида ҳайвонларни мослашиш даражасини аниқлаш учун,
уларнинг физиологик кўрсаткичларини ўрганиш муҳим амалий ахамият касб
этади. Олинган маълумотлар (2.4.1 – жадвал) шуни кўрсатганки тана
харорати асосан физиологик меъёр даражасида бўлган.
4 - жадвал
Ҳайвонларни йилнинг фаслларига боғлиқ ҳолда
клиник кўрсаткичлари (X
±
S x),
п
= 5
Гурухлар
Тана харорати,
º
С
Юрак уриши
(1 дақақада)
Нафас олиши
(1 дақақада)
баҳорда
I
38,1 ±0,09
64,6 ± 0,77
45,0 ± 0,82
II
38,2 ±0,08
64,8 ± 1,14
44,0 ±0,50
III
38,2 ±0,09
66,4 ± 0,80
44,0 ± 0,50
IV
38,3 ±0,1
67,2±1,07
46,0±1,22
V
38,3 ±0,12
68,0±1,38
45,2±0,58
VI
38,5 ±0,17
68,2±1,16
45,0±1,23
ёзда
I
38,3 ±0,07
66,4 ±0,90
52,0 ±0,87
II
38,4 ±0,05
66,8 ±1,04
51,0 ±0,60
III
38,3 ± 0,08
67,6 ±0,69
52,0 ±0,33
IV
38,84±0,06
67,0±0,71
52,6±1,08
V
38,70 ±0,09
67,8 ±0,36
52,6±1,08
VI
38,82 ±0,07
67,6 ±0,33
52,6 ±1,17
кузда
I
38,2 ±0,07
64,0 ±0,53
44,6 ±0,90
II
38,2 ±0,09
64,2 ±1,04
44,0 ±0,72
III
38,2 ±0,10
65,4 ±0,69
44,0 ±0,56
IV
38,9± 0,07
64,2±0,09
45,0±0,05
V
38,5±0,07
64,4±0,08
44,0±0,09
VI
38,4±0,06
64,4±0,08
44,0±0,93
қишда
I
38,0 ±0,08
62,8 ±0,55
46,0 ±0,91
II
38,0 ±0,09
63,0 ±1,08
46,8 ±0,55
III
38,1 ±0,10
64,8 ±0,80
46,0 ±0,33
IV
38,7 ±0,07
64,6±0,8
48,8±1,20
V
38,7±0,07
64,0±0,81
47,4±1,03
VI
38,6±0,06
64,2±0,81
47,5±1,03
10
Шунинг билан бир қаторда шуни такидлаш лозимки ҳаво ҳароратининг
ошиши билан (ёзда) барча гуруҳдаги ҳайвонларни юрак уриши, нафас олиши
тезлашган ва кам бўлсада тана ҳарорати ошган.
Ҳайвонларни физиологик ҳолати ва организмнинг оксидланиш-
тикланиш жараёнини ёш ва йилнинг васлига қараб ўзгаришини ўрганишда
қоннинг морфологик таркиби муҳим рол ўйнайди. Биз шуни аниқладикки
қоннинг таркибида гемоглабин, эритроцит ва лейкоцитлар нисбатан кўп
сақланганда, ҳайвон организмида озиқ моддалар тўпланиши кучаяди. Бу эса ўз
навбатида организмни жадал равишда ўсиши ва ривожланшга олиб келади ва
интерьер кўрсаткичлар билан маҳсулдорликни боғлиқлигини ифодалайди.
3.4. Гўшт маҳсулдорлиги.
Тажрибадаги барча гуруҳ ҳайвонлари
ўзининг зот ва зотдорлигига қараб юқори семизлик даражасига етган. Уларнинг
гўшти 1- категорияга киритилган. Барча гурухлардаги буқачаларнинг
майдаланмаган нимтаси
гўштга тўлалиги ва сезиларли даражада ёғ қопламига
эга эканлигини кўрсатди ( 5 - жадвал).
5- жадвал
Тажрибадаги буқачаларнинг сўйим кўрсаткичлари. (Х
±
Sx),
п
= 5
Кўрсаткичлар
Ёши, ойлар ҳисобида
18 ойлик (n=5)
21 ойлик (n=5)
Гуруҳлар
Гуруҳлар
IV
V
VI
IV
V
VI
Cўйишдан
олдинги тирик
вазни, кг
380,6
±
0,55
398,4
±
0,45
409,4
±
0,43
461,0
±
0,99
479,1
±
0,51
495,2
±
1,0
Нимталанмаган
гўшт оғирлиги, кг
203,2
±
0,50
214,7
±
0,42
219,8
±
0,42
252,2
±
1,0
265,4
±
0,49
273,3
±
0,93
Ички ёғ
оғирлиги, кг
14,8
±
0,55
16,3
±
0,85
17,2
±
0,29
19,8
±
0,87
21,1
±
0,37
21,8
±
0,49
Сўйим оғирлиги,
кг
218,0
±
1,0
231,0
±
1,2
237,0
±
0,70
272,0
±
1,7
286,5
±
0,85
295,1
±
1,1
Нимталанмаган
гўшт чиқими, %
53,4
53,9
53,7
54,7
55,4
55,2
Ички ёғ чиқими,%
3,9
4,1
4,2
4,3
4,4
4,4
Сўйим чиқими, %
57,3
58,0
57,9
59,0
59,8
59,6
Тери чиқими, %
7,6
7,2
7,4
7,1
7,6
7,0
18 ойлигида нимталанмаган гўшт оғирлиги, VI-гуруҳда 219,8 кг га тенг
бўлиб, 1V-гуруҳдан тегишлича: 16,6 кг (р<0,05) , V-гуруҳдан эса 5,1
кг(р<0,05) ортиқ бўлган.
Тажрибанинг 21 ойлигида нимталанмаган гўшт оғирлиги ва чиқими
бўйича энг юқори кўрсаткич VI – гуруҳ буқачаларида кузатилган (273,3 кг ва
55,2 %) IV ва V- гуруҳ буқачаларида бу кўрсаткич шунга мос равишда 252,2 кг
11
ва 54,7 % ; 265,4 кг 55,4 % ни ташкил қилган. Ички ёғ оғирлиги ва чиқими VI –
гуруҳда 21,8 кг ёки 4,4 % . IV ва V- гуруҳ буқачалари бу кўрсаткич бўйича VI
– гуруҳ буқачаларидан орқада қолишган. Энг юқори сўйим оғирлиги ва чиқими
ҳам VI – гуруҳ буқачаларида бўлган ва 295,1 кг ва 59,6 % га етган, соф зотли
тенгқурларида бу кўрсаткич шунга мос равишда 272,0 кг ёки 59,0 % ва 286,5
кг ва 59,8 % ни ташкил қилган. Шуни таъкидлаш лозимки, ҳайвонларнинг
сўйим оғирлиги ва сўйим чиқими ёш ортиши билан ошиб борган. Умуман
олганда, барча сўйим ёшларида голштин бўйича 1\2 қон улиши бўлган
чатишма ҳайвонлар (VI - гуруҳ), сўйим кўрсаткичлари бўйича соф зотли
тенгқурларига
нисбатан
ижобий
кўрсаткичларга
эришган.
Демак,
голштинлаштириш қора-ола зотининг гўшт маҳсулдлорлигига салбий таъсир
кўрсатмайди.
VI – гуруҳдаги 18 ва 21 ойликдаги буқачалардан нисбатан оғир терилар
олинган. Уларнинг оғирлиги 31,1 ва 34,7 кг бўлган. Бу кўрсаткич IV ва V-
гуруҳларда тегишлича: 29,3 ва 33,1, 29,6 ва 33,9 кгни ташкил қилган.
Фарқ VI -гуруҳ фойдасига шунга мос равишда 1,8 кг (6,1 %) ва 1,6 кг
(4,8 %) 1,5 кг (5,1 %) ва 0,8 кг кг (2,4 % ) бўлган.
3.5.Ярим нимтанинг морфологик таркиби
Ярим нимтанинг мускул ва суякларини ажратиш натижаси шуни
кўрсатдики , ёш бўйича уларнинг таркиби бир хил бўлмаган, чунки мускул ва
ёғ тўқмалари жадал ўсган, суяк, бириктирувчи тўқма, тоғай ва пайлар секин
ўсган. (2.5.2 – жадвал). 18 ва 21 ойликда VI – гуруҳ буқачалари мускул
тўқмаларининг мутлоқ оғирлиги бўйича ўз тенгқурлари IV ва V- гуруҳдан
устун бўлишган. Хусусан 18 ойликда бу устунлик тегишлича 7,3 кг (р<0,05)
ёки 8,9 % ва 4,5 кг (р>0,05) ёки 5,3 %. 21 ойликда 9,1 кг (р<0,05) ёки 9,0 % ва
3,6 кг (р<0,05) ёки 3,4 % ни ташкил қилган.
Суяклар оғирлиги бўйича гуруҳлар аро фарқ унча катта бўлмаган, аммо
18 ойликдан то 21 ойликкача қўшимча оғирлик шунга мос равишда 4,5 кг
(24,9 % ), 3,8 кг (19,4 %), 5,0 кг (26,5 %) га тенг бўлган. Шуни такидлаш
лозимки гўштдорлик коэффициенти барча гуруҳдаги ҳайвонларда етарлича
юқори бўлган ва 18, 21 ойликда ўртача мутанносиб равишда: IV- 4,0 -4,0; V -
3,8-4,1 ва VI- 4,3- 4,1 бирликка тенг бўлган.
Барча тажриба гурухлардаги ҳайвонларнинг ярим нимтаси ўзининг
истеъмол қилинадиган чиқимининг юқори эканлиги, морфологик таркибининг
оптимал нисбаттда эканлиги билан ажралиб турди ва олий нав талабларига
жавоб берди.
3.6. Биринчи туғум сигирларнинг сут маҳсулдорлиги
ва подани қайта
тўлдириш хусусиятлари.
Барча тажриба гурухларидаги ҳайвонлар ўзининг зоти ва зотдорлигидан
қатий назар подани қайта тўлдириш хусусияти билан яхши кўрсаткичга
эришган. Бўғозликнинг давомийлиги ва оталантириш индекси бўйича ишончли
даражада гурухлараро фарқ аниқланмаган. Шу билан бир қаторда III –
гуруҳдаги биринчи туғим сигирларнинг тирик вазни ўз тенгқурлари I ва II –
гуруҳларга нисбатан шунга мос равишда 29,5 кг (4,6 %) ва 7,8 кг (1,7 %) кўп
бўлган.
12
6- жадвал
Ярим нимтанинг морфологик таркиби, (Х
±
Sx),
п
= 5
Кўрсаткичлар
Г у р у х л а р
IV
V
VI
Назорат сўйим ёши, ойлар хисобида
18
(
п
= 5)
21
(
п
= 5)
18
(
п
= 5)
21
(
п
= 5)
18
(
п
= 5)
21
(
п
= 5)
Совитилган нимта гўшт
оғирлиги, кг
102,3
±
0,91
126,1
±
1,18
107,1
±
1,09
132,5
±
1,41
110,0
±
0,98
136,7
±
1,11
Лахм гўшт оғирлиги, кг
81,8
±
1,57
100,7
±
1,21
84,6
±
0,98
106,2
±
1,57
89,1
±
1,18
109,8
±
1,51
Суяклар оғирлиги, кг
18,1
±
0,04
22,6
±
0,06
19,6
±
0,02
23,4
±
0,59
18,9
±
0,02
23,9
±
0,04
Суяклар нисбати, %
17,6
±
0,01
17,9
±
0,02
18,3
±
0,02
17,8
±
0,01
17,2
±
0,02
17,5
±
0,01
Тоғай, пай ва
бириктирувчи тўқмалар
оғирлиги, кг
2,1
±
0,01
2,3
±
0,01
2,6
±
0,01
2,5
±
0,01
1,5
±
0,01
2,4
±
0,01
Тоғай, пай ва
бириктирувчи тўқмалар
нисбати, %
2,1
±
0,01
1,8
±
0,01
2,4
±
0,01
1,9
±
0,01
1,0
±
0,01
1,8
±
0,01
Техник йўқотиш, кг
0,3
±
0,01
0,5
±
0,01
0,3
±
0,01
0,4
±
0,01
0,5
±
0,01
0,6
±
0,01
Техник йўқотиш
нисбати,%
0,3
±
0,01
0,4
±
0,01
0,3
±
0,01
0,3
±
0,01
0,5
±
0,01
0,4
±
0,01
Гўштнинг истеъмол
қлинадиган қисми, %
80,0
79,9
79,0
80,2
81,0
80,3
Истеъмол қлинмайдиган
қисми, %
20,0
20,1
21,0
19,8
19,0
19,7
Гўштдорлик
коэффициенти
4,0
4,0
3,8
4,1
4,3
4,1
Сигирларни насл хусусиятини аниқлашда асосий кўрсаткичлардан бири
уларнинг сут маҳсулдорлигидир. Шундан келиб чиққан ҳолда ва
тадқиқотларнинг услубига биноан биз биринчи туғум сигирларни
лактациянинг дастлабки 90 кунида сут маҳсулдорлигини ўргандик. (7-
жадвал).
Олинган маълумотлар шундан далолат берадики, энг кўп сут миқдори II -
гуруҳдаги биринчи туғим сигирларида кузатилган бўлиб, 1276,5 кг ни ташкил
қилган. Бу кўрсаткич бўйича улар ўз тенгқурлари I ва III - гуруҳлардаги
сигирларни тегишлича: 175,5 кг (р<0,01) ёки 15,9 фоиз ва 100,5 кг (р<0,05)
ёки 8,5 фоиз орқада қолдиришган.
7 – жадвал маълумотлари шундан далолат берадики, II - гуруҳдаги
биринчи туғим сигирлари ўз тенгқурлари I ва III – гуруҳлардаги сигирларга
13
нисбатан тегишлича: 8,8 кг (р<0,01) ёки 21,0 % ва 5,7 кг (р<0,01) ёки 12,7 %,
сутнинг ёғ чиқими, 5,4 кг (р<0,01) ёки 14,3 % ва 3,1 кг (р<0,05) ёки 7,8 %
сут оқсили, 145,0 кг (р<0,01) ёки 14,1 % , 86,6 кг (р<0,05) ёки 8,0 % 4 % ли
сут миқдори бўйича устунликка эришган.
7 – жадвал
Сигирларнинг лактациянинг дастлабки 90 кунидаги сут
соғими,(Х
±
Sx)
Кўрсаткичлар
Г у р у ҳ л а р
I
( п=10)
II
( п=10)
III
(п=10)
90 кунлик сут соғими, кг
1101,0
±
2,1
1276,5
±
1,5
1176,0
±
1,1
Сут таркибидаги ёғ, %
3,74
±
0,01
3,68
±
0,02
3,70
±
0,01
Сут ёғи чиқими, кг
41,2
±
0,05
46,9
±
0,08
43,5
±
0,07
Сут таркибидаги оқсил, %
3,43
±
0,006
3,38
±
0,006
3,40
±
0,008
Сут оқсили чиқими, кг
37,7
±
0,06
43,1
±
0,07
40,0
±
0,07
4 % ёғ бўйича сут соғими, кг
1029,4
±
1,5
1174,4
±
1,8
1087,8
±
1,9
Қуруқ модда, %
12,14
12,13
12,13
Сутнинг
ёғсизлантирилган
қуруқ моддаси (СЁҚМ), %
8,62
8,64
8,71
Сут қанди, %
4,47
4,48
4,48
3.7. Сут ишлаб чиқаришга сарфланган озиқалар.
Олинган натижалар
шуни кўрсатдики
озиқа истеъмоли бўйича III – гуруҳдаги ҳайвонлар ўз
тенгқурлари I ва II – гуруҳлардагига қараганда шунга мос равишда 2,9 ва 1,1
озиқа бирлигини кўп истемол қилишган. (2.6.2- жадвал).
8 - жадвал
Сут ишлаб чиқаришга озиқа сарфи
Кўрсаткичлар
Г у р у ҳ л а р
I
II
III
Лактациянинг дастлабки 90 кунида
сарфланган озуқа, кг озуқа бирлиги
1028,1
1046,3
1057,9
90 кунлик сут соғими, кг
1101,0±2,1
1276,5±1,5
1176,0±1,1
Ўртача бир кунлик сут соғими, кг
12,2±0,14
14,2±0,11
13,1±0,15
4 % ёғ бўйича сут соғими
1029,4±1,5
1174,4±1,8
1087,8± 1,9
1 кг сут учун сарфланган озуқа
бирлиги, кг
0,93
0,86
0,90
1 кг 4 % ли сут соғимига
сарфланган озуқа бирлиги, кг
1,01
0,92
0,97
100 кг озуқа бирлигига олинган
сут, кг
107,1
122,0
111,2
100 кг озуқа бирлигига олинган 4 %
100,2
112,2
102,8
14
сут, кг
100 кг озуқа бирлигига олинган сут
ёғи, кг
4,1
4,8
4,3
100 кг озуқа бирлигига олинган сут
оқсили, кг
3,7
4,4
3,9
II – гуруҳлардаги сигирлар 1 кг сут ишлаб чиқаришга ўз тенгқурларига
нисбатан мутанносиб равишда 8,1 ва 4,7 % кам озиқа сарфлашган.
Аммо, ҳар 100 кг озиқа бирлигига тўғри келадиган сут миқдори бўйича II -
гуруҳдаги сигирлар, ўз тенгқурлари I ва III - гуруҳлардаги сигирлардан
тегишлича: 14,9 кг (13,9 фоиз) ва 11,8 кг (9,7 фоиз) юқори кўрсаткичга
эришган.
3.8. Тадқиқотнинг иқтисодий самарадорлиги.
Қорамол гўшти ва сут
ишлаб чиқаришнинг иқтисодий самарадорлиги, генетик келиб чиқиши билан
фарқ қилган буқача ва сигирларнинг гўшт ва сут маҳсулдорлигининг таннархи,
сотиш баҳоси, қилинган харажатлар ва олинган ялпи даромад кўрсаткичларини
тахлил қилиш бўйича аниқланди (9-жадвал).
9-жадвал маълумотлари тахлили шундан далолат берадики, II – гуруҳ
ҳайвонларини маҳсулотларини сотишдан олинган ялпи даромади ва соф
фойда, ўз тенгқурлари I ва III гуруҳга нисбатан шунга мос равишда: 78,7
(13,8 %) ва 46,7 (7,8 %) ҳамда 71,8 (39,7 %) ва 49,7 (24,5 %) минг сўм кўп
бўлган.
Олинган натижалар, барча гуруҳдаги буқачаларни парваришлаш ва
бўрдоқилашни юқори иқтисодий самара берганлигини кўрсатган. Шунинг
билан бир қаторда, VI- гуруҳдаги буқачаларидан олинган соф фойда 18 ва 21
ойлигида 447,4 ва 549,5 минг сўмни ташкил қилиб, ўз тенгқурлари IV ва V-
гуруҳлардаги ҳайвонларини тегишлича: 81,0 (22,1 %), 102,7 (23,0 %), 43,9
(10,8) ва 54,1 (10,9 %) минг сўмга орқада қолдирган. Рентабеллик 38,4, 42,3,
46,6 ва 21 ойлигида 38,8 , 40,6 , 44,7 % ташкил қилди.
Шундай қилиб, ҳар хил зот ва зотдорликдаги буқачаларни парваришлаш
ва бўрдоқига боқиш иқтисодий жихатдан илмий ва амалий ахамият касб этади
ва самарали хисобланади.
15
9 -Жадвал
Тажрибанинг иқтисодий самарадорлиги (ўртача 1 бош ҳайвонга)
Кўрсаткичлар
Г р у п п а
I
II
III
IV
V
VI
18
21
18
21
18
21
Тажриба давомида олинган қўшимча
тирик вазн, кг
х
х
х
307,3
387,4
315,6
399,1
327,3
413,6
Базис ёғлиликда бир бош сигирдан
олинган сут соғими, кг
1143,8
1304,9
1208,7
х
х
х
х
х
х
Тажриба давомида қилинган барча
харажатлар, минг сўм
З87,7
394,6
398,7
955,0
1219,7
953,6
1220,7
960,0
1229,0
Шу жумладан:
озуқа харажати, минг сўм
308,4
313,9
317,4
668,5
853,8
667,5
854,5
672,0
860,3
1 ц тирик вазннинг таннархи, минг сўм
х
х
х
310,8
314,8
302,2
306,0
305,5
297,1
1 бош сигирдан олинган сут ва 1 бош
буқачаларни сотишдан олинган жами
даромад, минг сўм
560,5
639,4
592,3
1321,4
1665,8
1357,1
1716,1
1407,4
1778,5
Олинган соф фойда, минг сўм
181,0
252,8
203,1
366,4
446,8
403,5
495,4
447,4
549,5
Рентабеллик даражаси, %
46,7
64,1
50,9
38,4
36,6
42,3
40,6
46,6
44,7
16
4. ХОТИМА
Х у л о с а л а р
1. Барча гуруҳлардаги ҳайвонларнинг ўсиш кўрсаткичлари ва
маҳсулдорлик хусусиятлари уларнинг озиқлантириш даражаси билан
боғлиқдир. Тажриба давомида, биринчи бўғин чатишма буқачалари, ўз
тенгқурлари соф зотли қора-ола ва голштин буқачаларига, голштин зот
сигирлари эса қора-ола ва биринчи бўғин чатишма тенгқурларига қараганда
тегишлича: 28,3 ва 25,3 кг 57,7 ва 37,2 кг озуқа бирлиги кўп истеъмол
қилишган. Бу эса улар организмида модда алмашиниш жараёни жадал
кечганлигини характерлайди.
2. Тажрибадаги ҳайвонларнинг ўсиш кўрсаткичи бўйича олинган
маълумотлар, урғочи таналарга нисбатан буқачаларни ва соф зотлиларга
нисбатан чатишма авлодларни тирик вазни жадал суратлар билан
ошганлигини кўрсатади. 21 ойликда энг юқори тирик вазн биринчи бўғин
чатишма буқачаларида кузатилган бўлиб, 501,8 кг ни ташкил қилган, бу
кўрсаткич бўйича улар, ўз тенгқурлари қора ола, голштин ва биринчи бўғин
чатишма урғочи таналар ҳамда қора –ола ва голштин буқачаларни шунга
мос равишда: 80,8 кг (Р<0,01), 63,5 кг (Р<0,01), 42,4 кг (Р<0,05), 35,9 кг
(Р<0,05), 16,1 кг (Р>0,05) ортда қолдирган. Тажриба давомида олинган
қўшимча тирик вазн кўрсаткичлари бўйича бу фарқ шунга мос равишда: 12,9
кг (Р<0,05), 11,3 кг (Р<0,05), 7,8 кг (Р<0,05), 6,2 (Р<0,05), 2,8 кг (Р>0,05) ни
ташкил қилган. Демак чатишма ҳайвонларда кам бўлсада гетерозис ходисаси
рўй берган.
3. Тадқиқотлар ёши ва жинсидан қатъий назар, голштин ва
голштинлаштирилган ҳайвонлар, мутаносиб тана тузилишга эга бўлганлиги,
баландлик ва энига ўсиш кўрсаткичлари талаб даражасида бўлганлиги, кўкрак
қафаси яхши ривожланганлиги билан ажралиб туради, буларнинг барчаси
уларнинг сут йўналиши хилига мансуб бўлганлигини белгилайди. Гўшт
маҳсулдорлиги билан боғлиқ ҳолда ўзгарадиган кўкрак, тос-кўкрак ва
зичликка ўхшаган тана тузилиш индекслари урғочи таналарга нисбатан
буқачаларда бир мунча юқори бўлган.
4. Ёши ва йил даврлари бўйича ҳайвонларнинг клиник статусини
ўрганиш шуни кўрсатадики, улар асосан физиологик меъёр даражасида
бўлган. Аммо ёз ва эрта куз фаслларида барча гуруҳлардаги ҳайвонлар
қонида эритроцитлар, лейкоцитлар, гемоглобин, умумий оқсил ва унинг
фракцияларининг миқдори бошқа фаслларга нисбатан юқори бўлган. Бу эса,
айнан шу даврда яшил озуқалар орқали қоннинг зарур моддалар билан
тўйинганлигини кўрсатадива уларни Республиканинг жанубий худудининг
иссиқ иқлим шароитига яхши мослашаётганидан дарак беради.
5. Биринчи бўғин чатишма буқачаларнинг гўшт махсулдорлиги
ўзларининг тенгқурларига нисбатан яхши бўлган. Ҳар иккала сўйим ёшида
биринчи бўғин чатишма буқачаларнинг сўйим кўрсаткичлари ва гўшт
маҳсулдорлиги юқори бўлган. Хусусан, улар гўшт нимтасининг оғирлиги ва
сўйим оғирлиги бўйича 18 ойлигида ўз тенгқурлари соф зотли қора-ола ва
17
голштин буқачаларни мутаносиб равишда: 16,6 кг (Р<0,05), 19,0 кг (Р<0,01),
ва 5,1 кг (Р>0,05), 6,0 кг (Р>0,05) ортда қолдиришган. Бу фарқ 21 ойликда
тегишлича: 21,1 кг (Р>0,05), 23,1 кг (Р<0,05) ва 7,9 кг (Р>0,05), 8,6 кг
(Р>0,05) ни ташкил қилган. Бу эса уларнинг организмидаги гетерозиготлик
даражаси, гўшт маҳсулдорлигига ижобий таъсир қилганлигини ифодалайди.
6. Барча гуруҳлардаги ҳайвонлар ярим нимта гўштининг морфологик
таркиби ўзининг мутлоқ ва нисбий кўрсаткичлари ва табиий анотомик
бўлаклари бўйича юқори кўрсаткичларга эришган. Аммо, лахм гўшт миқдори
биринчи бўғин чатишма буқачаларда ўз тенгқурлари соф зотли қора-ола ва
голштин зотли ҳайвонларига қараганда ҳар иккала назорат сўйимида ҳам
тегишлича: 7,3 кг (Р<0,05), 4,5 кг (Р>0,05) ва 9,1 кг (Р<0,05), 3,6 кг (Р>0,05)
ортиқ бўлган. Демак гўштнинг мутлоқ кўрсаткичлари билан сифат
кўрсаткичлари орасида қандайдир ўзаро боғлиқлик мавжуд.
7. Тадқиқот натижалари шуни кўрсатдики голштин зотли ва биринчи
бўғин чатишма сигирлари ўзининг репродуктив кўрсаткичлари билан соф
зотли қора-олага нисбатан устунлигини кўрсатган. Бу эса репродуктив
кўрсаткичларни генотип билан яқин боғлиқликда эканлигидан далолат
беради.
8. Генетик келиб чиқишидан қатиий назар барча гурухлардаги биринчи
туғим сигирларнинг сут маҳсулдорлиги юқори бўлди. Лекин, лактацияда энг
юқори сут, соф зотли голштин сигирларидан олинди, уларнинг сут
маҳсулдорлиги соф зотли қора - ола ва биринчи бўғин чатишма
тенгқурларидан мутаносиб равишда: 175,5 кг (Р<0,01) ва 100,5 кг (Р<0,05);
сут ёғи чиқими 8,8 кг (Р<0,01) ва 5,7 кг (Р<0,01); сут оқсили чиқими 8,0 кг
(Р<0,01) ва 5,2 кг (Р<0,05) ва 4 % ли сут миқдори 145 кг (Р<0,01), 86,6 кг
(Р<0,05) юқори бўлганлиги кўрсатилган. Буларнинг барчаси голштин зотини
Ўзбекистоннинг жанубий худуди шароитида яхши мослашганлигини
кўрсатади.
9. Ҳайвонларни истеъмол қилган озуқасини маҳсулот билан қоплаш
хусусияти, уларнинг гўшт ва сут маҳсулдорлик даражасига боғлиқ бўлади.
Голштин зотига мансуб сигирлар 1 кг сутга ўз тенгқурлари қора-ола ва
биринчи бўғин чатишма сигирларига нисбатан 8,1 кг 3,5 % кам озиқа
бирлиги сарфлашган. 1 кг қўшимча тирик вазн учун биринчи бўғин чатишма
буқачалари ўз тенгқурлари тоза зотли қора-ола ва голштин буқачаларига
нисбатан: 4,9 ва 3,0 % кам озиқа бирлиги истемол қилишган. Бу эса биринчи
бўғин чатишма авлодларини соф зотли тенгқурдларига нисбатан маҳсулот
бирлигига кам озиқа истемол қилишини кўрсатади.
10. Тадқиқотлар биринчи бўғин чатишма буқачалардан гўшт етиштириш
учун ва соф зотли голштин сигирлардан эса, сут ишлаб чиқариш учун
фойдаланиш иқтисодий жихатдан самарали эканлигини кўрсатди. Хусусан,
голштин зотининг ҳар бир бош сигиридан ва ҳар бир бош биринчи бўғин
чатишма буқачалардан, ўз тенгқурлари соф зотли қора-ола ва биринчи бўғин
чатишма сигирлари ҳамда соф зотли қора-ола ва голштин зотига мансуб
буқачалардан мутаносиб равишда: 71,8 (39,7 %) ва 49,7 (24,5 %) ва 107,2
(23,0 %), 54,1 (10,9 %) минг сўм кўп соф фойда олинди.
18
Диссертация натижаларидан фойдаланиш бўйича тавсиялар
1. Сут йўналишидаги қорамол зотларини гўшт маҳсулдорлиги бўйича
генетик потенциалини тўлиқ юзага чиқариш ва қорамол гўшти етиштиришни
кўпайтириш мақсадида, соф зотли қора-ола ва голштин зотларини ҳамда
уларнинг чатиштиришдан олинган биринчи бўғин буқачаларни жадал усулда
боқиш тавсия этилади.
2. Сурхондарё вохаси шароитида юқори маҳсулдор подалар яратиш ва
қора-ола зотли сигирларини генофондини янада такомиллаштириш мақсадида,
зот учун яхшиловчи бўлган дунё генофондига хос голштин зотидан самарали
фойдаланиш таклиф қилинади.
4. ЭЪЛОН ҚИЛИНГАН ИШЛАР РЎЙХАТИ
1
. Нарбаева М.К., Кахаров А.К. Ҳар хил генотипли ёш қорамолларнинг ўсиш
кўрсаткичлари. //Қишлоқ хўжалигини ривожлантириш муаммолари ва ёш
олимларнинг тадқиқотлар. Сам КХИ. Илмий мақолалар тўплами. -
Самарканд. 2009. -93-95 б.
2. Нарбаева М.К., Кахаров А.К. Голиштинлаштиришни қора-ола зотли
қорамолларнинг айрим хўжалик фойдали белгиларига таъсири. //Қишлоқ
тараққиёти ва фаровонлигини оширишда аграр фанлар ютуқларининг ўрни
мавзусидаги республика илмий-амалий конференцияси. Сам.КХИ. Илмий
мақолалар тўплами. -Самарканд. 2009. -134-136 б.
3. Нарбаева М.К., Кахаров А.К. Голштинлаштирилган ёш молларнинг клиник
кўрсаткичи. //Чорвачилик ҳамда ветеринария фани ютуқлари ва
истиқболлари. Республика илмий-амалий конференцияси. Сам.ҚХИ.
Илмий мақолалар тўплами. -Самарқанд. 2010. -140-142 б.
4. Нарбаева М.К. Голштинлаштирилган қора-ола зотли буқачаларнинг гўшт
маҳсулдорлиги. //Чўл-яйлов чорвачилиги генофондидан экологик
жиҳатдан мутаносиб фойдаланиш муаммолари. Республика илмий-амалий
конференциясининг матераллари. -Самарқанд. 2010. -95-96 б.
5. Нарбаева М.К., Махмадиёров О. Ҳар хил генотипли голштинлаштирилган
ёш молларнинг ўсиш кўрсаткичлари. «Қишлоқ хўжалигида ислохатларни
чуқирлаштиришда ёш олимларнинг эришган ютуқлари ва муаммолари».
Сам ҚХИ. Илмий маколалар тўплам. –Самарканд, 2011. 113-117 б.
6. Нарбаева М.К., Кахаров А.К. Голштинлашган буқачаларнинг гўшт
маҳсулдорлиги. //Зооветеринария. Тошкент, 2011. -№ 8. -32-33 б.
7. Нарбаева М.К., Шерматов А., Шаптаков Э. Урғочи таналарни ва
ғуножинларни парваришлаш. //Республикада чорвачилигини
ривожлантириш ва сохада озуқа базасини мустахкамлашнинг устивор
вазифалари. Республика илмий–амалий конференция материаллари.
Тошкент, 2011. -35- 37 б.
8. Нарбаева М.К., Кахаров А.К., Шарапов Р. Голштин ва голштинлашган қора
- ола зотли сигирларнинг сут маҳсулдорлиги. //Зооветеринария Тошкент,
2011. -№11-12. -49-50 б.
19
Қишлоқ хўжалиги фанлари илмий даражасига талабгор Нарбаева
Мавлида Косимовнанинг 06.02.04- «хусусий зоотехния; чорвачилик
маҳсулотларини ишлаб чиқариш технологияси» ихтисослиги бўйича
«Ўзбекистоннинг жанубий худуди шароитида қора-ола, голштин зотлари ва
уларни авлодларининг маҳсулдорлиги» мавзусида бажарилган диссертация
ишининг
Резюмеси
Таянч сўзлар
: қора-ола ва голштин зотлари, генотип, буқача, сигир,
озиқлантириш ва сақлаш усуллари, тирик вазн, лактация, гўшт ва сут
маҳсулдорлиги, экстерьер, биологик хусусиятлар.
Тадқиқот объектлари
: соф зотли қора-ола ва голштин ҳамда уларнинг
биринчи бўғин урғочи тана ва буқачалари.
Ишнинг мақсади
: Ўзбекистоннинг, иқлим шароити тез ўзгарувчан
бўлган жанубий худуди шароитида голштин, қора-ола зотлари ва уларнинг
авлодларини ўсиш ва ривожланишини, гўшт ва сут маҳсулдорлигини ҳамда
айрим биологик хусусиятларини ўрганиш.
Тадқиқот методлари
: зоотехникавий, биологик ва иқтисодий.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги:
қора-ола, голштин зотлари
ва уларни ўзаро чатиштириш натижасида олинган биринчи бўғин
авлодларининг гўшт ва сут маҳсулдорлиги бўйича генетик потенциалидан
самарали фойдаланиш, иссиқ иқлим шароитида биринчи марта махсус
тадқиқотларда ўрганилди. Голштин зотга мансуб биринчи туғум
сигирларининг лактациясининг дастлабки 90 кунида ўз тенгқурлари соф зотли
қора-ола ва биринчи бўғин авлодларидан 175,5 ва 100,5 кг кўп сут, шунингдек,
биринчи бўғин чатишма буқачаларнинг ўз тенгқурлари соф зотли қора-ола ва
голштин зотига мансуб тенгдошларидан 18 ва 21 ойлигида тегишлича: 16,6 ва
5,1 ҳамда 21,1 ва 7,9 кг кўп гўшт берганлиги аниқланди.
Амалий ахамияти:
қора-ола ва голштин зотларини соф ҳолда урчитиш
ва уларни ўзаро чатиштириш натижасида олинган чатишма авлодларини
маҳсулдорлик кўрсаткичларини ҳамда айрим биологик хусусиятларини
Сурхон воҳасининг иссиқ иқлим шароитида ўрганиш, воҳада сут ва қорамол
гўшти ишлаб чиқаришни жадаллаштириш муҳим амалий аҳамият касб этади.
Тадбиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги:
тадқиқотлар
натижалари Сурхондарё вилояти Қумқўрғон туманидаги «Чорвадор» фермер
хўжалигининг қорамолчилик фермасида жорий этилди. Олинган натижаларга
кўра ҳар бир бош сигир, ҳамда 18 ва 21 ойликдаги буқачалар ҳисобига олинган
соф фойда тегишлича: 181,0 – 252,8; 366,4-447,4 ва 446,8- 549,5 минг сўмга
тўғри келиб, рентабеллик даражаси мос равишда 46,7-64,1; 38,4-46,6 ва 36,6-
44,7 фоизни ташкил этди.
Қўлланиш соҳаси
: қора-ола ва голштин зотли қорамолларни урчитишга
ихтисослашган барча тоифадаги хўжаликлар.
20
РЕЗЮМЕ
диссертации Нарбаевой Мавлиды Косимовны на тему:
«Продуктивность
голштинских, черно-пестрых пород и их помесей в условиях южной зоны
Узбекистана» на соискание ученой степени кандидата сельскохозяйственных
наук по специальности 06.02.04-«частная зоотехния; технология производства
продуктов животноводства».
Ключевые слова
: черно-пестрая и голштинская породы, бычки, коровы,
условия кормления и содержания, живая масса, лактация, мясная и молочная
продуктивность, экстерьер, биологические особенности.
Объект исследований
: чистопородные, помесные телки и бычки
голштинских и черно-пестрых пород.
Цель работы
: изучение роста и развития, мясной и молочной
продуктивности, а также некоторые биологические особенности голштинских,
черно-пестрых пород и их помесей в резкоконтинентальных условиях южной
зоны Узбекистана.
Методы исследований:
зоотехнические, биологические и экономические.
Полученные результаты и их новизна:
впервые в исследованиях
выявлен генетический потенциал чистопородного голштинского, черно-
пестрого скота и их помесей по молочной и мясной продуктивности в условиях
жаркого климата. Чистопородные первотелки голштинской породы по удою
молока за первые 90 дней лактации превосходили своих аналогов черно-
пестрых и помесных пород, соответственно, на 175,5 и 100,5 кг. Также
помесные бычки при убое в 18 и 21 месячном возрасте давали на 16,6 и 5,1;
21,1 и 7,9 кг парной туши больше, их сверстниц из IV и V групп,
соответственно.
Практическая значимость
: для увеличения производства мяса и молока в
условиях жаркого климата Сурхандарьинской долины, чисто-породное
разведение голштинских и черно-пестрых пород и их скрещивание между
собой имеет большое практическое значение.
Степень внедрения и экономическая эффективность:
результаты
исследований внедрены в стадах крупного рогатого скота в фермерском
хозяйстве «Чорвадор» Кумкурганского района Сурхандарьинской области. В
результате внедрения в среднем от одной коровы голштинской породы, а также
от реализации одного бычка (18 и 21 месячного возраста) получено 181,0 –
252,8; 366,4-447,4 и 446,8- 549,5 тыс. сумов чистой прибыли, а норма
рентабельности составила, соответственно, 46,7-64,1; 38,4-46,6 и 36,6-44,7
процентов.
Область применения
: все категории животноводческих хозяйств, где
разводятся голштинские и черно-пестрые породы крупного рогатого скота.
21
RESUME
Thesis of
Narbayeva Mavlida Kosimovna for the dissertation on the theme “
The productivity of Golshtin, black – variegated breeds and their crossbreeds under
conditions of South zone of Uzbekistan, presented for candidate of agricultural
sciences degree on specialty 06.02.04 – “ private zootechnics; the technology of
production of stock – breeding products “.
Key words:
black – variegated and Goldstein breeds, bull calves, cows,
conditions of feeding and up keeping? living mass, lactation, meat and milk
productivity,exterior, biological peculiarities.
Subject of research
: pure- bred and crossbred heifers and calves of Golshtin
and black – variegated breeds.
Purpose of the work:
the study of the growth and development, meat and
milk productivity and also some biological peculiarities of Goldstein, black –
variegated breeds and their crossbreeds under a sharp-continental conditions of
South zone of Uzbekistan.
Methods of research
: zootechnical, biological and economical
Obtained results and their novelty: for the first time in the researches there was
revealed the genetic potential of pure – breed Goldstein, black-variegated cattle?
their crossbreds according to milk and meat productivity under conditions of hot
climate.
The resuits obtained and theier
novelty:
Purebred young cavs of Goldstein
breed exceeded their analogues of black- variegated and crossbred ones on yield of
milk during the first 90 days of lactation, correspondingly 175,5 and 100,5 kg.
Crossbred calves while slaughtering at the age of 18 and 21 months gave to 16,6 and
5,1; 21,1 and 7,9 kg more of fresh killed meat, than of their age of IV and V groups
correspondingly.
Practical value:
increasing the production of meat and milk under conditions
of hot climate of Surkhandarya valley, pure-bred rearing of Golshtin and black-
variegated breeds and their crossing between each other has a great practical
significance.
Degree of embed and economic effectiveness
: The results of researches
where inculcated into the herds of cattle on a farm “Chjrvador” of Kumkurgan
district of Surkhandarya region. As a result of inculcation in average from one cow
of Golshtin breed and from realization of one bull-calf (at the age of 18 and 21
month) there was obtained 181,0-252,8; 366,4-447,4 and 446,8-549,5 thousand sums
of pure income, and the norm of profitableness comprised accordingly 46,7-64,1;
38,4-46,6 and 36,6-44.7%
Field of application
: all the categories of cattle-breeding farms, where there
are reared Golshtin and black- variegated breeds of cattle.
