Ўзбекистоннинг турли экологик шароитларидаги қўйлар автоподий суяклари постнатал онтогенези

ЎЗБЕКИСТОН

РЕСПУБЛИКАСИ

ҚИШЛОҚ

ВА

СУВ

ХЎЖАЛИГИ

ВАЗИРЛИГИ

САМАРҚАНД

ҚИШЛОҚ

ХЎЖАЛИК

ИНСТИТУТИ

Қўлёзма

ҳуқуқида

УДК

636.31:591.4:591.471.3

Дилмуродов

Насриддин

Бабакулович

ЎЗБЕКИСТОННИНГ

ТУРЛИ

ЭКОЛОГИК

ШАРОИТЛАРИДАГИ

ҚЎЙЛАР

АВТОПОДИЙ

СУЯКЛАРИ

ПОСТНАТАЛ

ОНТОГЕНЕЗИ

16.00.02 –

Ҳайвонлар

патологияси

,

онкологияси

ва

морфологияси

Ветеринария

фанлари

доктори

илмий

даражасини

олиш

учун

тақдим

этилган

диссертация

АВТОРЕФЕРАТИ

Самарқанд

- 2011

2

Иш

Самарқанд

қишлоқ

хўжалик

институтида

бажарилган

.

Илмий

маслаҳатчи

:

ветеринария

фанлари

доктори

,

профессор

Расмий

оппонентлар

:

ветеринария

фанлари

доктори

,

профессор

Ибодуллаев

Фатхулло

Ибодуллаевич

тиббиёт

фанлари

доктори

,

профессор

Миршарапов

Уткур

Миршарапович

тиббиёт

фанлари

доктори

Тешаев

Шухрат

Жумаевич

Етакчи

ташкилот

:

Самарқанд

давлат

тиббиёт

институти

Ҳимоя

«____»______________ 2011

йил

соат

«____»

да

Самарқанд

қишлоқ

хўжалик

институти

қошидаги

Д

120.34.02

бирлашган

ихтисослашган

кенгашнинг

йиғилишида

ўтказилади

.

Манзил

: 140103,

Самарқанд

ш

.,

М

.

Улуғбек

кўчаси

, 77.

Самарқанд

қишлоқ

хўжалик

институти

.

Тел

.: (+99866)

234-33-20,

факс

:

(+99866)

234-07-86,

E-mail:

saai_info@mail.ru

.

http://www.samqxi.uz

Диссертация

билан

Самарқанд

қишлоқ

хўжалик

институти

кутубхонасида

танишиш

мумкин

Автореферат

2011

йил

«____»____________

да

тарқатилди

.

Бирлашган

ихтисослашган

кенгаш

илмий

котиби

,

ветеринария

фанлари

номзоди

,

доцент

А

.

С

.

Даминов

Ибрагимов

Шавкат

Ибрагимович

3

ДИССЕРТАЦИЯНИНГ

УМУМИЙ

ТАВСИФИ

Мавзунинг

долзарблиги

.

Ўзбекистон

Республикаси

Президентининг

23.03.2006

йилдаги

«

Шахсий

ёрдамчи

,

деҳқон

ва

фермер

хўжаликларида

чорва

молларни

кўпайтиришни

рағбатлантириш

чора

-

тадбирлари

тўғрисида

»

ги

ПҚ

-308-

сонли

, 21.04.2008

йилдаги

«

Шахсий

ёрдамчи

,

деҳқон

ва

фермер

хўжаликларида

чорва

моллар

кўпайтиришни

рағбатлантиришни

кучайтириш

ҳамда

чорвачилик

маҳсулотлари

ишлаб

чиқаришни

кенгайтириш

борасидаги

қўшимча

чора

-

тадбирлар

тўғрисида

»

ги

ПҚ

-842-

сонли

қарорларида

белгилаб

қўйилган

устувор

вазифалар

аҳолини

чорвачилик

маҳсулотлари

билан

таъминлашда

муҳим

аҳамият

касб

этади

.

Чорвачиликнинг

муҳим

соҳаларидан

бири

бўлган

қўйчилик

деҳқон

ва

фермер

хўжаликлари

,

қолаверса

аҳоли

,

хусусий

тадбиркорлар

,

шунингдек

кичик

бизнес

учун

озиқ

-

овқат

,

хўжалик

хом

ашёларини

етиштириш

манбаи

ҳисобланади

.

Ҳайвонлардан

олинаётган

маҳсулотнинг

сифати

ва

кўлами

кўп

жиҳатдан

уларнинг

зоти

ҳамда

ёши

,

улар

яшаётган

табиий

шароитга

боғлиқ

.

Шунинг

учун

қишлоқ

хўжалиги

ҳайвонларидан

рационал

фойдаланишда

уларнинг

биологик

хусусиятлари

ва

яшаётган

табиий

-

экологик

муҳитни

ҳисобга

олиш

зарур

.

Ривожланаётган

организм

индивидуал

тараққиёт

даврининг

барча

босқичларида

доимий

равишда

ташқи

муҳит

билан

ўзаро

муносабатда

бўлади

.

Ташқи

муҳитнинг

ушбу

динамик

ўзгарувчан

шароитларига

организм

ўзининг

фаолиятини

ўзгартириши

мумкин

,

шундай

қилиб

гомеостазни

ёки

яшаш

шароитига

адаптациясини

таъминлайди

.

Организмда

кечаётган

физиологик

жараёнлар

натижасида

юзага

келадиган

морфофункционал

ўзгаришлар

суякларнинг

морфологик

ҳолатида

ҳам

ўз

аксини

топади

.

Суяклар

таянч

-

ҳаракат

тизимининг

асосини

ташкил

қилади

ва

организмнинг

гомеостазини

таъминлашда

муҳим

аҳамиятга

молик

бўлган

минерал

тузлар

депоси

ҳисобланади

.

Шунинг

учун

ҳам

улар

организмда

кечаётган

моддалар

алмашинуви

жараёнининг

узлуксизлигини

таъминловчи

асосий

звенолардан

биридир

.

Суяклар

тизими

-

нафақат

моддалар

алмашинуви

жараёнида

муҳим

аҳамиятга

эга

бўлган

кальций

,

фосфор

каби

элементларнинг

заҳираси

,

балки

организмнинг

табиий

чидамлилигини

таъминловчи

иммунитет

омили

ҳамдир

.

Функционал

анатомиянинг

асосчиси

П

.

Ф

.

Лесгафт

(1905)

суякнинг

шаклланиши

бўйича

қатор

умумий

қонуниятларни

ажратиб

кўрсатади

:

суяк

тўқимаси

энг

кўп

қисилиш

ва

тортилиш

юзага

келадиган

жойларда

ҳосил

бўлади

;

суякнинг

ривожланганлик

даражаси

у

билан

боғланган

мускул

фаолиятининг

жадаллиги

билан

пропорционал

.

Суякнинг

ташқи

шакли

чўзилиш

ва

босим

таъсирида

ўзгаради

,

шаклининг

қайта

қурилиши

унга

таъсир

кўрсатадиган

ташқи

кучлар

остида

рўй

беради

.

Суяк

тўқимаси

организмда

рўй

берадиган

ҳар

қандай

физиологик

ёки

патологик

ўзгаришларга

одатдан

ташқари

таъсирчан

бўлади

.

Узоқ

йиллар

4

суяк

инерт

тизим

,

унинг

асосий

функцияси

фақатгина

механик

мустаҳкамликни

таъминлашдан

иборат

,

деб

қаралган

.

Ҳаттоки

,

суяк

«

тугалланган

маҳсулот

»,

ўзгармас

субстанция

сифатида

талқин

қилинган

.

1889

йилда

Конгейм

илк

бор

,

суяк

тўқимаси

бошқа

тўқималар

каби

тирик

организмда

доимий

яшаб

,

янгиланиб

туришини

исботлаб

берди

.

Суяк

тўқимаси

жуда

тез

қайта

қурилиш

,

жадал

регенерацияланиш

имкониятига

эга

,

функционал

жиҳатдан

осон

мослашади

.

Суяк

тўлиқ

тикланиши

жиҳатидан

қондан

кейинги

иккинчи

ўринни

эгаллайди

ва

буни

синиш

ёки

емирилишдан

сўнгги

регенерацияси

мисолида

қайд

этиш

мумкин

.

Организмнинг

туғилганидан

кейинги

тараққиёти

бевосита

ўзи

яшаб

турган

табиий

муҳит

шароитлари

билан

ўзаро

алоқадорликда

кечиб

,

мазкур

мутаносиблик

орган

ва

тўқималарнинг

морфофункционал

хусусиятларида

ўз

аксини

топади

.

Географик

релъефи

жиҳатидан

бир

-

биридан

фарқ

қилувчи

ҳудудларда

яшайдиган

ҳайвонларнинг

ихтиёрий

ҳаракат

органлари

тизимининг

анатомо

-

физиологик

тузилиши

маълум

хусусийликни

намоён

қилади

.

Ҳудуддаги

тафовут

ўз

навбатида

ҳайвонларда

ҳаракат

кўлами

,

механодинамикасида

ҳам

кузатилади

.

А

.

В

.

Безматерныхнинг

(2008)

маълумотларига

кўра

,

оёқ

скелетининг

дистал

звеносидаги

суяклар

бирмунча

ҳаракатчан

ва

ўзгарувчан

бўлиб

,

ташқи

муҳит

шароитларига

функционал

мосланувчанлиги

ҳам

ҳар

хил

кечади

ҳамда

яшаш

муҳитининг

таъсири

,

ҳаёт

кечириш

тарзига

ўзгача

жавоб

реакцияларини

намоён

қилади

.

Яқин

йилларга

қадар

ҳайвон

организмининг

анатомик

тузилиши

«

ёзма

», «

топографик

», «

солиштирма

»

йўналишларда

ўрганилган

.

Лекин

ҳайвон

туғилганидан

кейинги

мосланувчанлик

табиатига

эга

бўлган

генезини

тадқиқ

қилиш

постнатал

адаптогенезнинг

кечиш

механизми

ҳамда

организмларнинг

биологик

хусусиятларини

янада

мукаммал

ўрганиш

,

постнатал

ривожланишнинг

босқичларида

кузатиладиган

ўзига

хос

морфологик

ўзгаришларни

илғаб

олиш

имконини

беради

.

Ҳайвонларнинг

биологик

потенциаллари

ва

организмида

кечаётган

морфофизиологик

жараёнларни

билиш

юқумсиз

касалликларни

даволаш

ва

олдини

олишнинг

энг

самарали

усулларини

ишлаб

чиқиш

,

тўғри

ташҳис

қўйиш

,

улардан

рационал

фойдаланишда

муҳим

аҳамият

касб

этади

.

Муаммонинг

ўрганилганлик

даражаси

.

Ҳаракат

органларининг

морфофункционал

хусусиятлари

кўпгина

олимларимиз

(

Д

.

Х

.

Нарзиев

, 1972;

Н

.

А

.

Владимирова

, 1972;

Н

.

А

.

Слесаренко

, 1980-2008;

М

.

У

.

Мансурова

, 1982;

М

.

Д

.

Джумаев

, 1983;

Р

.

М

.

Таштемиров

, 1983;

Б

.

В

.

Криштофорова

, 1984-1992;

Л

.

Г

.

Харченко

, 1988;

М

.

Х

.

Алламуродов

, 1991-1999;

Ж

.

М

.

Турсагатов

, 1996;

Г

.

Е

.

Тилахун

, 2000

ва

б

.)

томонидан

ўрганилган

.

Шунга

қарамасдан

,

оёқ

скелетининг

дистал

қисмида

жойлашган

,

айни

пайтда

ташқи

омиллар

нисбатан

кўпроқ

таъсир

кўрсатадиган

автоподий

суякларининг

морфологик

хусусиятлари

ҳар

хил

зотли

ҳайвонларнинг

постнатал

онтогенезида

адекват

ва

экстремал

экологик

муҳит

таъсирига

боғлиқ

равишда

ўрганилмаган

.

5

Диссертациянинг

илмий

-

тадқиқот

ишлари

режалари

билан

боғлиқлиги

.

Диссертация

иши

СамҚХИнинг

ИТИ

мавзуий

режасига

киради

,

шунингдек

,

ДИТД

-16 «

Ўзбекистон

Республикасининг

айрим

ҳудудларида

Орол

инқирози

оқибатларининг

экотоксикологик

ўзгаришлари

» (2003-2006

йй

.),

А

-7-074 «

Қизилқум

чўлининг

саноат

зоналарида

техноген

факторларини

ҳайвонлар

организмига

таъсири

ва

уларни

зарарсизлантириш

усуллари

»

мавзулари

(2008

й

.)

билан

боғлиқликда

олиб

борилди

.

Тадқиқотнинг

мақсади

.

Ўзбекистоннинг

чўл

ва

тоғолди

-

тоғ

ҳудудларидаги

адекват

ҳамда

экстремал

шароитларида

яшайдиган

турли

ёшдаги

қоракўл

ва

ҳисори

зотли

қўйлар

автоподий

суякларининг

постнатал

онтогенезини

ўрганиш

ва

уларнинг

морфофункционал

хусусиятларига

ҳайвонларнинг

яшаш

шароити

ва

адаптациясини

аниқлаш

.

Тадқиқотнинг

вазифалари

:

-

адекват

ҳамда

экстремал

чўл

шароитида

парвариш

қилинган

қоракўл

зотли

қўйларнинг

постнатал

онтогенезида

автоподий

суякларининг

абсолют

ва

нисбий

ўлчамларини

аниқлаш

;

-

адекват

ва

экстремал

тоғолди

-

тоғ

шароитида

парвариш

қилинган

ҳисори

зотли

қўйларнинг

постнатал

онтогенезида

автоподий

суякларининг

абсолют

ва

нисбий

ўлчамларини

аниқлаш

;

-

найсимон

автоподий

суякларининг

микроанатомик

ўлчамларини

адекват

ва

экстремал

чўл

шароитидаги

яйловларда

парвариш

қилинган

қоракўл

зотли

қўйларнинг

постнатал

онтогенезида

аниқлаш

;

-

найсимон

автоподий

суякларининг

микроанатомик

ўлчамларини

адекват

ва

экстремал

тоғолди

-

тоғ

шароитидаги

яйловларда

парвариш

қилинган

ҳисори

зотли

қўйларнинг

постнатал

онтогенезида

аниқлаш

;

-

адекват

ва

экстремал

чўл

шароитидаги

яйловларда

парвариш

қилинган

қоракўл

зотли

қўйларнинг

постнатал

онтогенезида

метаподий

суякларининг

кимёвий

таркибини

аниқлаш

;

-

адекват

ва

экстремал

тоғолди

-

тоғ

шароитидаги

яйловларда

парвариш

қилинган

ҳисори

зотли

қўйларнинг

постнатал

онтогенезида

метаподий

суякларининг

кимёвий

таркибини

аниқлаш

;

-

адекват

ва

экстремал

чўл

шароитдаги

яйловларда

парвариш

қилинган

қоракўл

зотли

қўйларнинг

постнатал

онтогенезида

метаподий

суякларининг

мустаҳкамлигини

аниқлаш

;

-

адекват

ва

экстремал

тоғолди

-

тоғ

шароитидаги

яйловларда

парвариш

қилинган

ҳисори

зотли

қўйларнинг

постнатал

онтогенезида

метаподий

суякларининг

мустаҳкамлигини

аниқлаш

;

-

қоракўл

ва

ҳисори

зотли

қўйларнинг

постнатал

онтогенезида

автоподий

суякларининг

макро

-

микроанатомик

кўрсаткичларини

чўл

ва

тоғолди

-

тоғ

яйловларидаги

адекват

ва

экстремал

шароитлар

бўйича

таққослаш

;

-

қоракўл

ва

ҳисори

зотли

қўйларнинг

постнатал

онтогенезида

метаподий

суякларининг

физика

-

кимёвий

кўрсаткичларини

чўл

ва

тоғолди

-

6

тоғ

яйловларидаги

адекват

ва

экстремал

экологик

шароитлар

бўйича

таққослаш

.

Тадқиқот

объекти

ва

предмети

.

Тадқиқотлар

объекти

адекват

ва

экстремал

шароитларда

парвариш

қилинган

3

кунлик

, 3, 6, 12, 18, 36, 60

ойлик

қоракўл

ҳамда

ҳисори

зотли

қўйларнинг

280

комплект

автоподий

суяклари

.

Тадқиқотлар

предметига

кафт

усти

,

кафт

,

товон

усти

,

товон

,

олдинги

ва

кейинги

оёқларнинг

I, II, III

фаланг

суякларини

морфометрик

кўрсаткичлари

,

кафт

ва

товон

суякларининг

физика

-

кимёвий

хусусиятлари

кирди

.

Тадқиқот

услублари

.

Ишда

макроанатомик

,

микроанатомик

,

физикавий

,

колориметрик

,

спектрофотометрик

тадқиқот

услубларидан

фойдаланилди

.

Тадқиқот

гипотезаси

.

Турли

экологик

ҳудудларда

парвариш

қилинган

қоракўл

ҳамда

ҳисори

зотли

қўйларнинг

постнатал

онтогенези

даврида

автоподий

суяклари

ҳайвонларнинг

ёши

,

зоти

ва

табиий

яшаш

шароитларига

кўра

ўзига

хос

хусусиятларни

намоён

қилади

.

Ташқи

муҳит

шароитларига

сезувчанлиги

юқори

бўлган

дистал

бўлим

суякларининг

постнатал

онтогенездаги

морфофункционал

ўзгаришларини

ўрганиш

улар

ҳаётининг

қалтис

босқичларини

аниқлаш

ҳамда

ҳайвонлардан

уларнинг

биологик

хусусиятларини

ҳисобга

олган

ҳолда

рационал

фойдаланиш

имкониятини

беради

.

Ҳимояга

олиб

чиқилаётган

асосий

ҳолатлар

:

-

қоракўл

ва

ҳисори

зотли

қўйлар

автоподий

суякларининг

чизиқли

ўлчамлари

ҳамда

оғирликларини

постнатал

онтогенезда

морфометрик

ўзгариши

;

-

қоракўл

ва

ҳисори

зотли

қўйлар

автоподий

суякларининг

нисбий

кўрсаткичлари

ҳамда

ўсиш

коэффициентини

постнатал

онтогенезда

ўзгариши

;

-

экологик

жиҳатдан

турлича

бўлган

яйловларда

парвариш

қилинган

қоракўл

ва

ҳисори

зотли

қўйлар

постнатал

онтогенезида

автоподий

суякларининг

абсолют

ва

нисбий

кўрсаткичларини

фарқ

қилувчи

хусусиятлари

;

-

автоподий

бўлимининг

найсимон

суяклари

микроанатомик

ўлчамларининг

адекват

ва

экстремал

шароитдаги

қоракўл

ҳамда

ҳисори

зотли

қўйлар

постнатал

онтогенезида

морфофункционал

хусусиятлари

;

-

метаподий

суякларининг

кимёвий

таркибини

қоракўл

ва

ҳисори

зотли

қўйлар

постнатал

онтогенезида

экологик

яшаш

шароитига

кўра

ўзгаришлари

;

-

адекват

ва

экстремал

шароитларда

парвариш

қилинган

қоракўл

ҳамда

ҳисори

зотли

қўйлар

постнатал

онтогенезида

метаподий

суякларининг

физикавий

мустаҳкамлигини

ўзига

хос

хусусиятлари

.

Ишнинг

илмий

янгилиги

.

Илмий

текширишлар

натижасида

биринчи

марта

экологик

жиҳатдан

адекват

ва

экстремал

табиий

шароитларда

7

парвариш

қилинган

қоракўл

ҳамда

ҳисори

зотли

қўйлар

автоподий

суякларининг

постнатал

онтогенезда

қиёсий

морфофункционал

хусусиятлари

ўрганилди

.

Илк

бор

икки

хил

зотли

қўйларнинг

постнатал

онтогенезида

метаподий

суякларининг

физикавий

ва

кимёвий

хусусиятлари

ҳамда

уларга

табиий

экологик

шароитнинг

таъсири

тўғрисида

янги

маълумотлар

олинди

ва

қўйлар

постнатал

ҳаётининг

қалтис

босқичлари

аниқланди

.

Тадқиқот

натижаларининг

илмий

ва

амалий

аҳамияти

.

Тадқиқотлар

натижасида

олинган

маълумотлар

қоракўл

ва

ҳисори

зотли

қўйларнинг

биологияси

бўйича

мавжуд

илмий

хулосаларни

янада

кенгайтиришда

,

мазкур

зотларнинг

постнатал

онтогенезда

турли

экологик

шароитларда

адаптогенезини

ўрганишда

муҳим

илмий

-

назарий

аҳамият

касб

этади

.

Қўйларнинг

постнатал

онтогенезини

турли

босқичларида

суякларида

кузатиладиган

морфологик

ва

физика

-

кимёвий

ўзгаришларни

ҳисобга

олиб

,

ҳайвон

организмида

рўй

берадиган

салбий

оғишларнинг

олдини

олиш

чора

-

тадбирларини

ўз

вақтида

амалга

ошириш

имконияти

яратилади

.

Микроанатомик

ҳамда

физика

-

кимёвий

текширишлар

натижасида

олинган

маълумотларни

ветеринария

суд

экспертизасида

,

шунингдек

археологик

тадқиқотларда

қўллаш

мумкин

.

Илмий

тадқиқот

маълумотлари

ветеринария

врачи

,

қоракўлчи

-

технолог

,

зоотехник

,

биолог

,

экологлар

тайёрлаш

,

шунингдек

ҳайвонлар

анатомиясида

монография

,

дарслик

,

ўқув

қўлланмалари

ёзиш

учун

ўқув

жараёнида

ишлатилади

.

Натижаларнинг

жорий

қилиниши

.

Тадқиқотлар

натижалари

Самарқанд

қишлоқ

хўжалик

институти

ҳайвонлар

анатомияси

,

физиологияси

,

жарроҳлиги

ва

фармакология

,

Самарқанд

Давлат

университетининг

зоология

,

физиология

ва

кимё

кафедралари

ўқув

жараёнида

,

Ўзбекистон

Қоракўлчилик

ва

чўл

экологияси

илмий

тадқиқот

институтининг

наслчилик

ишлари

ва

урчитиш

,

биотехнология

,

қайта

урчитиш

ва

ҳайвонлар

экологияси

бўлимларида

жорий

этилган

.

Ишнинг

синовдан

ўтиши

.

Илмий

тадқиқотлардан

олинган

натижалар

Самарқанд

қишлоқ

хўжалик

институтининг

аспирант

,

докторантлари

ҳамда

профессор

-

ўқитувчиларининг

илмий

анжуманларида

(1997-2009

йй

.),

ЎзВИТИнинг

80

йиллигига

бағишланган

«

Мониторинг

распространения

и

предотвращения

особо

опасных

болезней

животных

и

птиц

»

номли

учинчи

Халқаро

илмий

конференциясида

(

ЎзВИТИ

, 2006),

«

Ветеринария

соҳаси

учун

дори

-

дармонлар

яратиш

,

синтез

қилиш

ва

ишлаб

чиқариш

муаммолари

»

номли

тўртинчи

Республика

илмий

-

амалий

конференциясида

(

ЎзВИТИ

, 2008),

ветеринария

,

зоотехния

ва

қоракўлчилик

факултетининг

апробация

комиссиясини

кенгайтирилган

йиғилишларида

(2006, 2009

йй

.)

муҳокама

қилинган

ва

тўпламларда

чоп

этилган

.

Диссертация

материаллари

ҳайвонлар

анатомияси

,

физиологияси

,

жарроҳлиги

ва

фармакология

кафедрасининг

кенгайтирилган

мажлисида

8

(15.01.2011

й

.)

ва

Самарқанд

қишлоқ

хўжалик

институти

қошидаги

илмий

семинарда

(28.04.2011

й

.)

муҳокама

қилинган

.

Натижаларнинг

эълон

қилинганлиги

.

Диссертация

материаллари

бўйича

39

та

илмий

ишлар

:

шундан

, 4

та

мақола

чет

эл

журналларида

, 16

та

мақолалар

республика

илмий

журналларида

, 14

та

мақолалар

республика

ва

СамҚХИ

илмий

конференцияларининг

тўпламларида

,

шунингдек

1

та

монография

, 3

та

методик

тавсиялар

чоп

этилган

, 1

та

услубий

қўлланма

тайёрлашда

фойдаланилган

.

Диссертациянинг

тузилиши

ва

ҳажми

.

Диссертация

иши

250

бет

компьютер

ёзувида

берилган

ва

унинг

таркибига

5

та

боб

–

адабиётлар

шарҳи

,

хусусий

текширишлар

,

хусусий

текширишлар

натижаларини

муҳокамаси

,

хулосалар

ва

амалий

тавсиялар

, 13

та

жадвал

, 20

та

расмлар

киритилган

.

Адабиётлар

руйхати

275

та

бўлиб

,

шундан

61

таси

хорижий

манбалардан

олинган

.

Илова

74

бетдан

иборат

бўлиб

,

жумладан

, 45

та

жадваллар

, 24

та

далолатномалар

ва

расмлар

келтирилган

.

ДИССЕРТАЦИЯНИНГ

АСОСИЙ

МАЗМУНИ

Адабиётлар

шарҳи

.

Скелет

тизимидаги

ҳар

хил

суякларнинг

макро

-,

микроанатомик

тузилишлари

,

кимёвий

ва

физикавий

хоссалари

турли

зотга

,

турга

,

ёшга

мансуб

бўлган

ҳайвонларда

ўрганилганлиги

ҳақида

муаллифларнинг

маълумотлари

келтирилган

.

Аммо

,

Ўзбекистоннинг

адекват

ва

экстремал

табиий

шароитларидаги

қоракўл

ҳамда

ҳисори

зотли

қўйлар

постнатал

онтогенезининг

турли

даврларида

автоподий

суякларини

микроанатомик

тузилмаларининг

морфофункционал

хусусиятлари

,

кимёвий

ва

физикавий

хоссалари

ўрганилмаган

.

Текшириш

объекти

ва

услублари

.

Илмий

текшириш

ишлари

адекват

табиий

шароитдаги

–

Навоий

вилояти

Конимех

тумани

,

Абай

номидаги

наслчилик

ширкат

хўжалиги

,

экстремал

табиий

шароитдаги

–

Қорақалпоғистон

Республикаси

Қўнғирот

тумани

,

Уст

-

юрт

ширкат

хўжалиги

,

Сурхондарё

вилоятининг

адекват

табиий

шароитидаги

Бойсун

ва

экстремал

табиий

шароитидаги

Сариосиё

тумани

фермер

хўжаликларида

парвариш

қилинган

,

постнатал

онтогенезнинг

3

кунлик

, 3, 6, 12, 18, 36, 60

ойлик

босқичларига

мансуб

бўлган

мустаҳкам

конституционал

типли

,

қора

рангли

қоракўл

ҳамда

ҳисори

зотли

қўйлардан

олинган

автоподий

суяклари

устида

олиб

борилди

.

Суяклар

тери

,

мускул

ва

пайлардан

тозалангач

,

уларнинг

оғирликлари

ВЛТК

-500

электр

тарозисида

0,01

г

аниқликда

ўлчанди

.

Суякларнинг

чизиқли

ўлчамлари

(

узунлиги

,

эни

,

қалинлиги

)

Н

.

П

.

Чирвинский

(1949)

услубида

ўлчанди

.

9

Суяк

илиги

бўшлиғини

баландлиги

,

эни

,

проксимал

ва

дистал

ғовак

модда

,

проксимал

ва

дистал

эпифиз

қалинликлари

морфометрик

циркул

ва

чизғич

ёрдамида

ўлчанди

.

Найсимон

автоподий

суякларининг

микроанатомик

тузилишини

ўрганиш

мақсадида

катта

қирқимлар

тайёрланиб

,

МБС

-2

микроскопида

8-

х

окуляр

ва

2-

х

объектив

остида

ўрганилди

.

Қирқимларни

тайёрлаш

қулай

бўлиши

учун

суяклар

ТН

-80

қисқичига

ўрнатилди

Бунда

,

суякларнинг

қуйидаги

қисмлари

:

проксимал

ва

дистал

метаэпифизар

тоғай

,

проксимал

ва

дистал

бўғим

тоғайларининг

қалинликлари

ўлчанди

.

Микроскоп

остида

олинган

ўлчамлар

Галилиев

коэффициентига

кўпайтирилди

.

Найсимон

автоподий

суяклари

моноэпифизар

суяклар

жумласига

кирганлиги

учун

кафт

ва

товон

суякларининг

дистал

метаэпифизар

тоғайи

, I

ва

II

фаланг

суякларининг

проксимал

метаэпифизар

тоғайи

бўйича

маълумотлар

берилди

. III

фаланг

суяклари

кесиб

кўрилганда

,

компакт

моддадан

иборат

бўлганлиги

сабабли

юқоридаги

микроанатомик

ўлчамлар

мазкур

суяк

бўйича

келтирилмади

.

Автоподий

суякларининг

макро

-

ва

микроанатомик

ўлчамларини

ҳайвонлар

постнатал

онтогенезида

таҳлил

қилиш

мақсадида

уларнинг

қуйидаги

кўрсаткичлари

:

суяк

оғирлигини

ҳайвоннинг

тирик

вазнига

,

суяк

узунлигини

олдинги

ва

кейинги

оёқ

узунлигига

,

проксимал

ва

дистал

метаэпифизар

тоғай

,

бўғим

тоғайлари

,

ғовак

модда

,

эпифиз

қалинлиги

,

суяк

илиги

бўшлиғи

баландлигини

тегишли

суяк

узунлигига

,

суяк

илиги

бўшлиғи

энини

суяк

қалинлигига

нисбатлари

ҳам

аниқланди

.

Суякларнинг

кимёвий

таркиби

,

яъни

табиий

ва

гигроскопик

намлик

,

умумий

органик

моддалар

,

кул

моддаси

,

макроэлементларнинг

фоиз

ҳисобидаги

миқдори

Е

.

А

.

Петухова

,

Р

.

Ф

.

Бессарабова

(1976),

П

.

Т

.

Лебедев

,

А

.

Т

.

Усович

(1965)

усулларида

аниқланди

.

Табиий

намлик

миқдорини

аниқлаш

учун

,

дастлаб

суякларнинг

оғирликлари

ўлчаниб

,

кейин

10

кун

давомида

хона

ҳарорати

шароитида

қуритилди

ва

яна

оғирликлари

ўлчанди

.

Буғланган

намлик

миқдори

аниқланиб

,

унинг

суяк

оғирлигига

нисбатан

фоиз

ҳисобидаги

миқдори

ҳисобланди

Гигроскопик

намлик

миқдорини

аниқлаш

учун

,

суяклар

кичик

бўлакчаларга

майдаланди

ва

оғирлиги

ўлчанди

.

Кейин

ТИП

2

В

-151

маркали

қуритиш

шкафида

100

0

С

ҳароратда

3-4

соат

давомида

қуритилди

.

Қуритилган

суяк

намуналари

тигеллари

билан

бирга

эксикаторда

совутилгач

,

уларнинг

оғирликлари

яна

ўлчанди

ва

буғланган

намлик

миқдори

аниқланди

.

Суяк

оғирлигига

нисбатан

фоиз

ҳисобидаги

миқдори

табиий

намликники

каби

ҳисоблаб

топилди

.

Суяк

таркибидаги

кул

моддасининг

миқдорини

аниқлаш

учун

қуритилган

суяклар

кичик

электр

тегирмонида

кукун

ҳолига

айланганига

қадар

майдаланди

.

Суяк

кукуни

доимий

оғирликка

келтирилган

катта

тигелларга

солиниб

,

МП

-2

УМ

маркали

муфель

печида

500-600

0

С

ҳароратда

10

4-5

соат

давомида

куйдирилди

.

Куйдирилган

суяк

кукуни

тигеллар

билан

бирга

эксикаторда

совутилгач

,

уларнинг

оғирликлари

ВЛТК

-500

тарозисида

ўлчанди

ва

суякларнинг

оғирликларига

нисбатан

фоиз

миқдори

ҳаводаги

қуруқ

ҳолати

ва

абсолют

қуруқ

ҳолати

ҳисобланди

.

Спектрал

таҳлил

графит

электроди

кратеридан

ўрганилаётган

намунани

буғланиши

усулини

қўллаган

ҳолда

амалга

оширилди

.

Таҳлил

учун

ИСП

-28

призмали

-

кварцли

спектрографдан

фойдаланилди

.

Қўзғалиш

манбаи

сифатида

ДГ

-2

генераторидан

ҳосил

қилинадиган

ўзгарувчан

ток

ёйидан

фойдаланилди

.

Суякларнинг

мустаҳкамлиги

А

.

В

.

Безматерных

,

Ю

.

М

.

Малофеевлар

услуби

(2007)

бўйича

ҳаводаги

қуруқ

ҳолатда

синаб

кўрилди

.

Бунинг

учун

суяк

диафизининг

ўрта

қисмидан

баландлиги

диаметрига

нисбатан

бирдан

учгача

бўлган

ўлчамда

цилиндрлар

кесилди

.

Кесимларнинг

юзасини

параллел

ён

ёқларини

минимал

тафовутигача

(0,1-0,15

мм

)

текисланди

,

ҳар

бир

намунанинг

компакт

моддасини

майдони

миллиметрли

қоғоздаги

излари

орқали

аниқланди

.

Сўнгра

ҳар

бир

цилиндр

юк

кучини

автоматик

қайд

қиладиган

2

ПГ

-10

маркали

синаш

машинаси

ёрдамида

10

мм

/

мин

қисиш

тезлигида

қисилишга

ва

тўлиқ

синишга

нисбатан

мустаҳкамлиги

ўрганилди

.

Илмий

текширишлар

натижасида

олинган

барча

рақамий

маълумотлар

Е

.

К

.

Меркурьева

услуби

[1970]

бўйича

математик

ишловдан

ўтказилиб

,

қуйидаги

кўрсаткичлар

аниқланди

:

ўртача

арифметик

қиймат

–M;

ўртача

арифметик

қийматнинг

квадратик

оғиши

- ±

δ

;

ўртача

арифметик

қиймат

хатоси

- m;

ўзгарувчанлик

коэффициенти

- C;

ишончлилик

мезони

-

t

d

;

ишончлилик

даражаси

– p (

Р

).

Математик

-

статистик

таҳлил

Стъюдент

ва

Фишер

мезонлари

ёрдамида

Microsoft Excel

электрон

жадвалида

амалга

оширилди

.

Суякларнинг

ўсиш

коэффициенти

(

К

)

К

.

Б

.

Свечин

(1961)

услуби

ёрдамида

аниқланди

.

Ўзбекистоннинг

турли

экологик

шароитларидаги

қўйларнинг

постнатал

онтогенезида

автоподий

суякларини

макроанатомик

хусусиятлари

.

Тадқиқотларимиз

натижаси

шуни

кўрсатадики

,

таянч

-

ҳаракат

тизимининг

дистал

бўлими

суякларини

морфофункционал

хусусиятлари

ҳайвонларнинг

постнатал

онтогенезида

уларнинг

яшаш

шароити

билан

узвий

боғлиқликда

намоён

бўлади

.

Базиподий

суякларининг

(

кафт

усти

,

товон

усти

)

абсолют

оғирликлари

ҳайвонлар

постнатал

ҳаётининг

дастлабки

3

ойлигига

қадар

жадал

ортади

.

Кейинги

6

ва

12

ойлик

босқичларда

абсолют

оғирликнинг

ортиб

бориш

жараёни

стабиллашади

, 18

ойликда

эса

энг

юқори

кўрсаткични

эгаллайди

. 36

ойлик

ҳайвонларда

мазкур

жараён

амалда

тўхтайди

, 60

ойликда

эса

уни

яна

кўтарилиши

рўй

беради

.

Суякларнинг

нисбий

оғирлиги

янги

туғилган

қўзиларда

юқори

бўлиб

,

постнатал

онтогенезнинг

кейинги

60

ойлик

босқичида

у

адекват

шароитдаги

қоракўл

зотли

қўйларнинг

кафт

усти

суякларида

– 0,17%

дан

0,04%

гача

,

товон

усти

суякларида

– 0,46%

дан

0,09%

гача

;

экстремал

шароитдаги

мазкур

11

ҳайвонларда

мос

равишда

: 0,15%

дан

0,03%

гача

ва

0,44%

дан

0,08%

гача

пасаяди

.

Адекват

шароитдаги

ҳисори

зотли

қўйларнинг

кафт

усти

суякларида

бу

кўрсаткич

0,11%

дан

0,05%

гача

,

товон

усти

суякларида

0,17%

дан

0,09%

гача

тушди

;

экстремал

шароитдаги

мазкур

ҳайвонларда

эса

мос

равишда

:

0,1%

дан

0,06%

гача

ва

0,17%

дан

0,11%

гача

ўзгарди

.

Базиподий

суякларининг

абсолют

оғирликлари

адекват

шароитдаги

қоракўл

ва

ҳисори

зотли

қўйларда

экстремал

шароитдагиларга

нисбатан

юқори

бўлиб

,

тафовутлар

асосан

постнатал

тараққиётнинг

18

ойлигидан

кейинги

босқичларида

яққол

кўринади

.

Периферик

скелетда

суякларнинг

жойлашуви

ҳамда

функционал

хусусиятлари

билан

боғлиқ

равишда

товон

усти

суякларининг

абсолют

оғирлиги

кафт

усти

суяклариникига

қараганда

юқори

бўлиши

кузатилди

.

Яъни

,

адекват

шароитдаги

қоракўл

зотли

қўйларнинг

18

ойлигида

кафт

усти

суякларининг

абсолют

оғирлиги

13,88

±

0,23

г

,

товон

усти

суяклариники

31,99

±

0,13

г

;

экстремал

шароитдаги

мазкур

ҳайвонларнинг

кафт

усти

ва

товон

усти

суякларининг

абсолют

оғирлиги

10,66

±

0,28

г

ва

26,54

±

0,53

г

;

адекват

шароитдаги

ҳисори

зотли

қўйлар

кафт

усти

суякларининг

ушбу

кўрсаткичи

22,4

±

0,37

г

,

товон

усти

суяклариники

41,46

±

0,18

г

;

экстремал

шароитдаги

мазкур

ҳайвонларнинг

кафт

усти

ва

товон

усти

суякларининг

абсолют

оғирлиги

21,4

±

0,22

г

ва

36,8

±

0,17

г

ни

ташкил

қилади

.

Бунинг

асосий

сабаби

–

бизнинг

фикримизча

,

ҳайвон

ҳаракатланганда

кейинги

оёқда

силтаниш

кучлироқ

бўлиши

натижасида

ушбу

соҳадаги

суякларнинг

ҳам

тараққийлашувига

олиб

келади

.

Кафт

суягининг

абсолют

узунлиги

ҳайвонлар

постнатал

онтогенезининг

дастлабки

3

ойлигида

жадал

ортади

ва

адекват

шароитдаги

қоракўл

зотли

қўйларда

– 8,14±0,05

см

дан

11,26±0,09

см

(

К

=1,38)

га

,

ҳисори

зотли

қўйларда

– 11,06±0,09

см

дан

15,12±0,35

см

(

К

=1,36)

га

;

экстремал

шароитдаги

қоракўл

зотли

қўйларда

– 7,08±0,04

см

дан

9,06±0,09

см

(

К

=1,27)

га

,

ҳисори

зотли

қўйларда

– 9,86±0,19

см

дан

14,62±0,15

см

(

К

=1,48)

га

етади

.

6

ва

12

ойликларда

бу

кўрсаткич

ўзгармайди

, 18

ойликдан

эса

уни

кескин

кўтарилиши

кузатилади

.

Шуни

таъкидлаш

лозимки

,

кафт

суягини

узунлигига

ортиб

бориши

экстремал

шароитдаги

ҳисори

зотли

қўйларда

бироз

секинлашади

(

К

=0,99).

Суякнинг

чизикли

ўлчами

постнатал

ривожланишнинг

36

ойлик

босқичида

ҳайвонларнинг

зоти

ва

яшаш

шароитидан

қатъий

-

назар

,

камаяди

(

мос

равишда

,

адекват

ва

экстремал

шароитдаги

қоракўл

зотли

қўйларда

:

К

=0,96;

К

=0,90;

ҳисори

зотлиларда

:

К

=0,90;

К

=0,92).

Бу

ҳолат

асосан

,

қиш

фаслининг

тугаши

ҳамда

баҳорнинг

бошланиш

даврига

ва

туғишдан

кейинги

даврга

тўғри

келиши

туфайли

,

бизнинг

фикримизча

,

ҳайвон

организмида

юзага

келадиган

морфофизиологик

ўзгаришлар

,

хусусан

,

суяклар

таркибидаги

макро

-,

микроэлементларни

кўплаб

қонга

чиқарилиши

билан

боғлиқдир

.

Суякнинг

мазкур

кўрсаткичи

60

ойлик

ҳайвонларда

яна

муътадиллашсада

,

лекин

18

ойликдагидан

ошиб

кетмайди

.

12

Кафт

суягининг

абсолют

оғирлиги

чўл

шароитида

яшайдиган

қоракўл

зотли

қўйларнинг

постнатал

онтогенези

мобайнида

суякнинг

чизиқли

ўлчамлари

каби

динамикага

эга

.

Янги

туғилганидан

18

ойлигига

қадар

адекват

ҳудуддагиларда

– 4,92

±

0,04

г

дан

28,64

±

0,04

г

(p<0,01)

гача

,

экстремал

шароитдагиларда

– 4,0

±

0,06

г

дан

26,12

±

0,04

г

гача

ортади

.

Суякнинг

бу

кўрсаткичи

ҳисори

зотли

қўйлар

постнатал

ҳаётининг

3

ойлигига

қадар

жадал

ортади

, 12

ойликда

эса

адекват

ва

экстремал

шароитдагиларда

бир

-

бирига

тенглашади

ва

мос

равишда

: 41,04

±

0,36

г

ва

41,74

±

0,08

г

(p<0,01)

ни

ташкил

қилади

.

Ҳудудлараро

тафовут

ҳар

иккала

зотга

мансуб

ҳайвонларда

ҳам

адекват

шароитдагиларда

юқорилиги

билан

намоён

бўлади

.

М

.

Д

.

Джумаевнинг

(1980)

кафт

суяги

устида

олиб

борган

тадқиқотлари

шуни

кўрсатадики

,

суякнинг

минимал

нисбий

кўрсаткичи

постнатал

тараққиётнинг

3

ёшлигига

тўғри

келади

.

Бизнинг

текширишларимизда

эса

бу

ҳолат

чўл

ҳудудидаги

адекват

ва

экстремал

шароитдаги

қоракўл

зотли

қўйларда

18

ойликда

,

тоғолди

-

тоғ

ҳудудидаги

ҳисори

зотли

қўйларда

60

ойликда

аниқланди

.

Суякнинг

нисбий

оғирлиги

постнатал

онтогенезнинг

3

кунлигидан

60

ойлигига

қадар

адекват

шароитдаги

қоракўл

зотли

қўйларда

– 0,20%

дан

0,08%

га

,

экстремал

шароитдагиларда

– 0,22%

дан

0,08%

га

;

ҳисори

зотли

қўйларда

мос

равишда

: 0,13%

дан

0,10%

га

, 0,11%

дан

0,10%

га

пасаяди

.

Товон

суягининг

чизиқли

ўлчами

ҳайвонларнинг

постнатал

ривожланиши

даврида

тирик

вазнига

мутаносиб

равишда

ўзгариб

борсада

,

улар

ҳаётининг

турли

босқичларида

ўз

хусусиятларига

эга

.

Мазкур

морфофункционал

жараёнга

ҳайвон

яшаб

турган

экологик

шароит

ҳам

сезиларли

таъсир

кўрсатади

.

Чўл

яйловларидаги

қоракўл

зотли

қўйлар

товон

суягининг

чизиқли

ўлчами

постнатал

онтогенезнинг

дастлабки

3

ойи

мобайнида

бирмунча

жадал

ортади

ва

адекват

ҳудуддагиларда

9,06

±

0,04

см

(p<0,01)

дан

12,04

±

0,05

см

(p<0,01)

га

,

экстремал

ҳудуддагиларда

эса

7,52

±

0,06

см

дан

11,06

±

0,04

см

(p<0,01)

га

етади

.

Бу

кўрсаткични

кейинги

кўтарилиши

18

ойлик

босқичга

тўғри

келади

(

мос

равишда

: 13,58

±

0,15

см

;

12,18

±

0,06

см

, p<0,02).

Суяк

оғирлигининг

абсолют

кўрсаткичи

постнатал

ривожланишнинг

дастлабки

3

ойлигида

адекват

шароитдаги

қоракўл

зотли

қўйларда

– 25,9

±

0,1

г

;

ҳисори

зотлиларда

– 32,52

±

0,34

г

;

экстремал

шароитдаги

қоракўл

зотли

қўйларда

– 18,16

±

0,07

г

;

ҳисори

зотлиларда

– 31,0

±

0,06

г

ни

ташкил

қилади

.

Кейинги

18

ойликда

бу

кўрсаткич

даврий

равишда

,

адекват

шароитдаги

қоракўл

зотли

қўйларда

– 32,28

±

0,20

г

(

К

=1,41)

гача

,

ҳисори

зотли

қўйларда

–

49,52

±

0,11

г

(

К

=1,15);

экстремал

шароитдагиларда

,

мос

равишда

: 28,14

±

0,14

г

(

К

=1,22)

гача

ва

49,52

±

0,04

г

(

К

=1,17)

гача

ортади

. 36

ойликда

ушбу

ўлчам

адекват

шароитдаги

қоракўл

зотли

қўйларда

– 28,06

±

0,09

г

(

К

=0,86)

гача

,

ҳисори

зотли

қўйларда

– 43,9

±

0,10

г

(

К

=0,88)

гача

;

экстремал

шароитдаги

13

қоракўл

зотли

қўйларда

– 26,08

±

0,04

г

(

К

=0,92),

ҳисори

зотлиларда

–

32,88

±

0,17

г

(

К

=0,66)

гача

камаяди

.

Товон

суягини

нисбий

оғирлиги

ҳайвонларнинг

яшаш

шароити

ва

зотидан

қатъий

-

назар

,

ёши

катталашган

сари

пасайиб

боради

.

Туғилгандан

кейинги

даврда

бу

кўрсаткич

адекват

ҳудуддаги

қоракўл

зотли

қўйларда

–

0,25%

дан

0,09%

гача

;

ҳисори

зотли

қўйларда

– 0,19%

дан

0,11%

гача

;

экстремал

ҳудуддагиларда

,

мос

равишда

: 0,3%

дан

0,08%

гача

ва

0,21%

дан

0,13%

гача

пасаяди

.

Суякларнинг

ривожланиши

организмнинг

яшаб

турган

шароитига

кўп

жиҳатдан

боғлиқ

бўлиб

,

маълум

қонуният

асосида

кечади

(

Н

.

А

.

Слесаренко

,

1980;

Н

.

Н

.

Панков

, 1992;

Д

.

Г

.

Иванов

, 2007).

Бизнинг

текширишларимизда

ҳам

экологик

жиҳатдан

турлича

бўлган

шароитлардаги

қоракўл

ҳамда

ҳисори

зотли

қўйларнинг

метаподий

суяклари

қиёсланганда

,

суякларнинг

чизиқли

ўлчамлари

ва

оғирлиги

тоғолди

-

тоғ

яйловларидаги

ҳисори

зотли

қўйларда

чўл

яйловларидаги

қоракўл

зотли

қўйларга

нисбатан

юқори

.

Шунингдек

,

адекват

шароитдаги

ҳайвонларда

экстремал

шароитда

яшайдиган

қўйларникига

нисбатан

юқори

бўлиши

қайд

қилинди

.

Суякларнинг

постнатал

тараққиётида

фаол

ҳаракат

ва

физикавий

оғирликни

таъсирини

ёқлаб

чиққан

олимларнинг

(

И

.

В

.

Хрусталева

, 1984;

Т

.

С

.

Бикбаева

,

Ю

.

А

.

Неклюдов

ва

б

.,

2008)

илмий

маълумотлари

билан

солиштирадиган

бўлсак

,

тоғолди

-

тоғ

шароитида

ҳайвон

скелетига

тушадиган

физикавий

оғирлик

ва

ҳаракат

фаоллигини

юқори

эканлигидан

далолат

беради

.

Шуни

таъкидлаш

лозимки

,

товон

суягининг

абсолют

оғирликлари

бўйича

ҳудудлараро

ҳамда

зотлараро

тафовут

,

айниқса

,

постнатал

тараққиётнинг

12

ойликдан

кейинги

босқичларида

сезиларли

ортиб

боради

.

Олдинги

оёқ

бармоқ

суякларининг

абсолют

узунлиги

метаподий

суяклариники

каби

постнатал

онтогенезнинг

6, 12

ойлик

босқичларида

катта

тебранишсиз

ошиб

бориб

, 18

ойликда

бошқа

босқичлардагига

нисбатан

энг

юқори

кўрсаткични

намоён

қилади

.

Масалан

,

олдинги

оёқ

I

фаланг

суягининг

абсолют

узунлиги

постнатал

онтогенезнинг

3

кунлигидан

18

ойлигига

қадар

адекват

шароитдаги

қоракўл

зотли

қўйларда

– 2,1

±

0,06

см

дан

3,68

±

0,04

см

га

,

экстремал

шароитдагиларда

– 1,74

±

0,04

см

дан

3,62

±

0,04

см

га

;

ҳисори

зотли

қўйларда

,

мос

равишда

: 2,98

±

0,06

см

дан

5,88

±

0,08

см

га

ва

2,6

±

0,06

см

дан

5,44

±

0,05

см

га

етади

.

Олдинги

оёқ

барча

фалангларининг

абсолют

оғирликларини

юқори

кўрсаткичлари

чўл

ва

тоғолди

-

тоғ

шароитидаги

ҳайвонларда

постнатал

тараққиётнинг

3, 18, 60

ойлиги

даврида

қайд

қилинди

.

Мазкур

кўрсаткич

18

ойликдан

36

ойликка

қадар

адекват

шароитдаги

қоракўл

зотли

қўйларнинг

олдинги

оёқ

I

фаланг

суягида

– 8,3±0,11

г

дан

6,36±0,05

г

(

К

=0,76)

гача

, II

фалангда

– 3,2±0,07

г

дан

2,06±0,04

г

(

К

=0,64)

гача

, III

фалангда

– 1,9±0,05

г

дан

1,44±0,04

г

(

К

=0,75)

гача

;

экстремал

шароитдагиларнинг

I

фаланг

суягида

– 5,48±0,14

г

дан

4,08±0,04

г

(

К

=0,74)

гача

, II

фалангда

– 2,78±0,04

г

дан

2,06± 0,04 (

К

=0,74)

гача

, III

фалангда

– 1,64±0,02

г

дан

1,44±0,02

г

(

К

=0,87)

14

гача

камаяди

.

Бу

кўрсаткични

камайиши

адекват

шароитдаги

ҳисори

зотли

қўйларнинг

олдинги

оёқ

I

фаланг

суягида

– 9,4±0,07

г

дан

8,2±0,03

г

(

К

=0,87)

гача

, II

фалангда

– 6,18±0,04

г

дан

5,56±0,09

г

(

К

=0,89)

гача

, III

фалангда

–

4,12±0,06

г

дан

3,56±0,05

г

гача

;

экстремал

шароитдаги

мазкур

ҳайвонларда

,

мос

равишда

: 9,22±0,08

г

дан

8,1±0,03

г

(

К

=0,87)

гача

, 5,76±0,05

г

дан

4,26±0,02

г

(

К

=0,73)

гача

ва

3,36±0,05

г

дан

2,72±0,04

г

(

К

=0,80)

гачани

ташкил

қилди

. I

ва

II

фаланг

суякларининг

нисбий

оғирликлари

барча

ҳайвонларда

постнатал

онтогенезнинг

дастлабки

кунларида

юқори

бўлиб

,

кейинги

60

ойликкача

пасайиб

боради

.

Кейинги

оёқ

I

фаланг

суягининг

абсолют

чизиқли

ўлчами

ҳайвонлар

постнатал

ҳаётининг

бутун

босқичлари

мобайнида

қоракўл

зотли

қўйларда

ҳисори

зотлиларникига

нисбатан

паст

.

Яъни

, 60

ойлик

босқичда

адекват

ҳудуддаги

қоракўл

зотли

қўйларда

у

– 4,2

±

0,06

см

(

К

=2,00),

ҳисори

зотлиларда

– 5,96

±

0,05

см

(

К

=1,64);

экстремал

ҳудуддаги

қоракўл

зотлиларда

– 3,38

±

0,04

см

(

К

=1,77),

ҳисори

зотлиларда

– 4,36

±

0,09

см

(

К

=1,38)

га

тенг

бўлади

.

Бу

биринчидан

мазкур

ҳайвонларнинг

зотларига

хос

хусусият

бўлиб

,

иккинчидан

,

уларнинг

шаклланишида

азалий

омиллар

сифатида

таъсир

кўрсатиб

келган

яшаш

шароити

билан

боғлиқдир

.

Чунки

,

қоракўл

зотли

қўйлар

асосан

чўл

шароитида

яшашга

мослашган

бўлса

,

ҳисори

зотли

қўйларнинг

яшаш

шароити

тоғолди

-

тоғ

ҳудудлари

ҳисобланиб

келган

.

Суякларнинг

абсолют

узунлиги

ҳайвонларнинг

зотидан

қатъий

-

назар

,

адекват

шароитдаги

ҳайвонларда

экстремал

шароитдагиларга

нисбатан

айниқса

постнатал

онтогенезнинг

18

ойлик

босқичидан

кейинги

даврда

юқори

.

Ҳайвонларни

яшаш

шароитига

адаптацияси

таянч

-

ҳаракат

тизимининг

бошқа

бўлимлари

қатори

акроподий

суякларининг

морфофункционал

хусусиятларида

ҳам

ўз

аксини

топиши

кўпгина

муаллифлар

(

Л

.

Г

.

Харченко

, 1986;

Т

.

С

.

Бикбаева

ва

б

., 2006)

томонидан

эътироф

этилади

.

Акроподий

суякларининг

постнатал

онтогенези

бўйича

олиб

борилган

илмий

текширишларимиз

натижаси

шуни

кўрсатадики

,

тоғолди

-

тоғ

яйловларидаги

ҳисори

зотли

қўйларнинг

мазкур

суякларини

чизиқли

ўлчамлари

ва

оғирликлари

чўл

яйловларидаги

қоракўл

зотли

қўйларникига

нисбатан

юқори

.

Шуни

таъкидлаш

лозимки

,

акроподий

суякларининг

чизиқли

ўлчамлари

ва

оғирликларининг

кўрсаткичлари

ҳайвоннинг

постнатал

онтогенезида

маълум

бир

динамикага

эга

бўлсада

,

экстремал

шароитларда

яшайдиган

ҳайвонларда

мазкур

жараённи

бирмунча

нотекис

кечиши

кузатилади

.

Демак

,

бармоқ

суякларини

ташқи

муҳит

шароитига

адаптацияси

нафақат

постнатал

ҳаётнинг

дастлабки

ойларида

якунланиб

қолмасдан

,

балки

унинг

адаптогенези

бутун

ҳаёти

давомида

кечади

.

Биз

ўрганган

ҳар

бир

босқичда

рўй

берадиган

морфофизиологик

жараёнлар

ҳайвон

организми

ва

барча

органларни

тўлақонли

фаолият

кўрсатиши

учун

маълум

биологик

аҳамият

касб

этади

.

Бу

ўзгаришлар

таянч

-

ҳаракат

органларини

ҳам