Ferula L. (Apiaceae Lindl.) туркуми айрим турларининг структуравий ва мослашиш хусусиятлари

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Дунёда инсон касалликларини даволашда қўлланиладиган дори воситалари орасида доривор смола сақловчи ўсимлик препаратларининг камлиги бундай ўсимлик хом ашёлари асосида янги биофаол моддаларни ажратиб олиш ва уларни табиий доривор препаратлари ишлаб чиқишга кенг жалб килишни белгилаб бермокда. Доривор смола сақловчи ўсимликларнинг Ер юзида 26 оилада мавжудлиги ва юксак ўсимликларнинг атиги 9% ни ташкил этиши бундай ўсимликларни аниқлаш ва биологик хусусиятларини ўрганишнинг долзарб ахамиятини кўрсатади.
Жаҳонда фойдали аҳамиятга молик ўсимлик хом ашёларини аниклаш ва доривор ўсимлик махсулотларини стандартлашда уларни вегетатив ҳамда генератив органларининг морфологик ва анатомик тузилишидаги ўзига хос белгилари асосида ташхислашга алоҳида эътибор қаратилмокда. Айниқса смола сакловчи ва терпеноидли ўсимликлар ажратма каналларининг ўсимлик органларидаги эндоген жойлашуви бундай ўсимликлардан иқтисодий тармокларда фойдаланиш имкониятини олдиндан бахолашга имкон беради. Бу ўринда, кўп микдорда доривор смола саклаши билан ажралиб турувчи Ferula L. туркуми турларининг фармацевтика ва озиқ-овқат саноатида кўлланилиш истиқболларининг юқорилиги бу туркум турларининг анатомо-морфологик ўзига хос диагностик белгиларини аниклаш ва ишлаб чиқаришга жорий этишни талаб этади. Шунга кўра, Ferula туркуми турлари органларидаги ажратма каналларнинг тузилиши ва жойлашишини аниклаш, органларидаги смола микдорини ўсимликнинг ҳаётий шакли, ажратма каналларнинг сони ва ўлчамига боғлиқ ҳолда асослаш муҳим илмий-амалий аҳамиятга эга.
Республиками? мустакилликка эришгач, фармацевтика соҳасида кенг кўламли ислоҳотлар олиб борилиб, айниқса, маҳаллий фармацевтика саноатини ривожлантириш ва маҳаллий доривор ўсимликлар хом ашё базасини мустаҳкамлашга катта эътибор қаратилди. Мазкур йўналишда амалга оширилган дастурий чора-тадбирлар асосида муайян ютукларга, жумладан, алкалоидли, эфир мойли, ошловчи ўсимликларни аниқлаш, улардан биологик фаол моддалар ажратиб олиш ва дори воситалари ишлаб чикиш борасида мухим натижаларга эришилди. Шунингдек, смоласида биологик фаол моддалар сакловчи доривор Ferula туркуми турларини тарқалиши ва органларида смола ажратувчи каналлари жойлашишини аниклаш, доривор смола тўплаш муддатларини белгилашга етарлича эътибор каратилмаган. Фармацевтика тармогини бошкариш тизимини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирларида1 «дори воситаларини ишлаб чиқаришни маҳаллийлаштириш бўйича таклифлар ишлаб чиқиш» вазифалари белгилаб берилган. Ушбу вазифалардан келиб чиққан ҳолда, жумладан, Ferula туркуми турли экологик шароитларда тарқалган турлари вегетатив ва генератив органларида смола ажратувчи каналлари жойлашишини асослаш, смоласи таркибини аниклаш ва ишлаб чиқаришга жорий этишга каратилган илмий-тадқиқот ишларини ташкил этиш муҳим аҳамиятга эта.
Ўзбекистон Республикасининг 2016 йил 21 сентябрдаги 409-сон «Ўсимлик дунёсини муҳофаза килиш ва ундан фойдаланиш тўғрисида»ги Қонуни, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 20 апрелдаги ПҚ-2911-сон «Республика фармацевтика саноатини жадал ривожлантириш учун қулай шарт-шароитлар яратиш чора-тадбирлари тўғрисида»ги қарори, 2017 йил 7 ноябрдаги ПФ-5229-сон «Фармацевтика тармоғини бошқариш тизимини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги фармони ҳамда бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадкиқоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади Ferula туркуми турларининг тузилиши, мослашиш хусусиятлари ва ажратма каналлари жойлашишини ҳаётий шакли ва экологик шароитларига боғлиқ ҳолда аниклашдан иборат.
Диссертация тадқиқотининг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
илк бор Ferula туркуми монокарп ва поликарп турлари вегетатив ва генератив органларининг ҳаётий шакли ва яшаш шароитига боғлиқ ҳолда структуравий ва қиёсий тавсифи тузилган;
Ferula туркуми турлари гулининг тузилиши ва гул кисмларида ажратма каналларининг турга хос жойлашиши аниқланган;
барг ва мева тузилиши асосида Ғ. helenae ва F. dshizakensis турларини мустақил тур эканлиги исботланган;
илк бор Ferula туркуми турлари вегетатив ва генератив органларида ажратма каналларнинг тузилиши ва жойлашиши аникланган;
Ferula турлари органларида смола микдорини ўсимликнинг ҳаётий шакли, ажратма каналларнинг сони ва ўлчамига боғлик ҳолда аникланган;
Ferula турлари вегетатив ва генератив органларини тузилишига кура мослашиш даражаси экологик яшаш шароитига боғлик ҳолда аникланган;
Ferula kyzylkumica онтогенези Ботаника боғи шароитида аниқланган ва турни реинтродукция қилиш истиқболлари баҳоланган.
Хулосалар
«Ferula L. (Apiaceae Lindl.) туркуми айрим турларининг структуравий ва мослашув хусусиятлари» мавзусидаги докторлик диссертацияси бўйича олиб борилган тадқиқотлар натижасида қуйидаги хулосалар такдим этилди:
1. Ferula туркуми ўрганилган турларининг барг мезофилли изолатерал-устунсимон типда, Ғ. angreni эса марказий типда. Баргнинг ксероморф белгилари F. kyzylkumica, Ғ. helenae, Ғ. dshizakensis ва F. angreni турларида устунлик қилади, бу узок давом этувчи вегетация ва янада юқори даражадаги инсоляция билан боғлиқ. Барг бўлмасидаги ажратма каналлар бўшлиқларининг микдори ва диаметри баргнинг йириклиги ҳамда хаётий шаклига ўзаро боғлик (F foetida ва Ғ. varia).
2. Ferula турлари поясининг ўқи коллатерал, биколлатерал ва концентрик типли ўтказувчи боғламларнинг полицентрик структурасига эга. Ксероморф белгилар Ғ. kyzylkumica турида устунлик қилади: эпидерма девори қалин, ҳужайралар майда, колленхима мавжуд, склерификация ривожланган.
3. Ferula турлари илдиз тизимининг типи унинг ҳаётий шакли ва яшаш муҳити билан боғлик. Чўл монокарплари (F. foetida ва Ғ. varia) илдизининг морфологик типи шолғомсимон йўғонлашган. Ғ. kyzylkumica, Ғ. helenae, Ғ. dshizakensis ва Ғ. angreni ларда илдиз якқол ифодаланган каудексга эга чукур ўқ илдизли. Ажратма каналлар бўшлиқларининг микдори ва диаметри турга хос ва диагностик белги ҳисобланади.
4. Гул қисмларида ажратма каналлар жойлашуви турга хос бўлиб: Ғ. foetida - тожибаргларда ва тугунча деворида, Ғ. varia - тожибаргларда, тугунча деворида ва чангчи ипида, Ғ. kyzylkumica - тожибаргларда, тугунча деворида, чангчи ипида ҳамда чангдон богловчисида жойлашади.
5. F. foetida меваси етилиш пайтида перикарпийдаги ажратма каналлар облитерацияга учрайди. Ғ. varia перикарпийсида икки типдаги -ложбинкасимон ва комиссурал, Ғ. kyzylkumica, Ғ helenae, Ғ. dshizakensis ва Ғ. angreni да уч типдаги - ложбинкасимон, комиссурал ва киррали ажратма каналлар учрайди, бу эса уларнинг ксероморфлилик кўрсаткичи ва вегетациянинг узок давомийлигига боғлиқ.
6. Мева ва баргнинг анатомик кўрсаткичлари Ғ. helenae ва F. dshizakensis турларининг мустақил эканлигини исботлайди.
7. Ferula туркуми 6 турининг вегетатив органлари морфологик ва структуравий белгилар таҳлили фенологияси ксероморфлик ва мезоморфлик даражаси бўйича 3 эколого-биологик гурухдарга ажратиш имконини берди.
8. Смола моддалари Ferula турларининг барча органларида мавжуд, бирок монокарпларда ушбу моддалар илдизда устунлик килиб, поликарпларда мевада устунлик қилиши ҳаётий шакли билан боғлиқ.
9. Ferula туркуми 6 турининг геонофондини саклаб колиш учун Тошкент ботаника богида ex situ шароитида коллекцияси яратилган. Поликарп F. kyzylkumica ўзидан тўкилган уруғларидан кўпайиши орқали онтогенезнинг тўлиқ даврини ўтказади, бу эса турнинг кенг экологик амплитудага ва реинтродукция имкониятига эга эканлигини кўрсатади.