Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Дунёда ўттиз бешдан ортиқ мамлакатда пилла етиштирилиб, ҳар Йили ўрта ҳисобда 640 минг тонна пилла тайёрланади. Пилла етиштирувчи мамлакатлар орасида Хитой Халқ Республикаси, Хиндистон, Ўзбекистон, Япония ва Корея етакчи мамлакатлар хисобланиб, уларда дунёда етиштирилаётган пилланинг 92% ишлаб чиқилади. Глобаллашув жараёнининг чукурлашуви ва пилла маҳсу-лотлари бозорида ракобатнинг кучайиши шароитида етиштирилаётган пилла хомашёсини сифат кўрсаткичлари асосида кабул килиш ва уларни кайта ишлаш технологияларига юкори сифат кўрсаткичларига эга самарали технологияларни тадбик этиш муҳим вазифалардан бири бўлиб колмокда.
Мустақиллик йилларида мамлакатимизда ипакчилик сохасини самарали ривожлантириш хамда юқори сифат кўрсаткичларига эга ва жахон бозорида рақобатбардош бўлган хом ипак ва ипак махсулотларини ишлаб чиқаришга алоҳида эътибор каратилди. Бу борада соҳанинг озуқа базасини мустахкам-лаш, ҳосилдорли ва толанинг сифатини ошириш, касаллик ва зараркунан-даларга чидамли махаллий ипак куртлари етказиб бериш ва пиллани кайта ишлаш корхоналарини замонавий талаблар асосида ривожлантириш борасида сезиларли натижаларга эришилди.
Етиштирилаётган пиллалар хосилдорлигини ошириш ва сифат кўрсат-кичларини яхшилаш хамда етилмаган ва нуқсонли пиллалар улушини камайтириш орқали халқ хўжалигига келтириладиган иктисодий самарани янада ошириш муҳим аҳамият касб этмокда. Бу борада мақсадли илмий-тадқиқотларни, жумладан, куйидаги йўналишлардаги илмий изланишларни амалга ошириш муҳим вазифалардан бири ҳисобланади: пилланинг биологик хусусиятлари, физик-механик хоссалари ва сифат кўрсаткичларипи ҳисобга олиб, сифат параметрларини аниқлашнинг замонавий усулларини ишлаб чиқиш; автоматлаштириш воситалари ва тез ишловчи курилмаларини яратиш орқали технологик жараёнларни бошкариш; пиллаларни сифат кўрсаткичлари бўйича кабул килиш ва бу жараённи ташкил этиш; пилла етиштириш технологик жараёнларининг ҳар бир босқичида назорат килиш ва сифат кўрсаткичларига таъсир этувчи омилларни илмий асосда мукаммал ўрганиб янги технологияларни ишлаб чиқиш; хом ашёни иқтисод килиш ва иш унумдорлигини ошириш имконини берадиган фан ва техниканинг сўнгги ютуқлари асосида машина ва жихозлар, назорат ва автоматлаштириш воситаларини энергия тежамкор янги авлодини яратиш ва ишлаб чиқариш. Юқорида келтирилган илмий-тадқиқотлар йўналишида бажарилаётган илмий изланишлар мазкур диссертация мавзусининг долзарблигини изоҳлайди.
Узбекистан Республикаси Президентининг 2006 йил 15 ноябрдаги ПҚ-512-сон «Республика пиллачилик тармогини янада ислох килиш чора-тадбирлари тўғрисида»ги ва 2011 йил 28 мартдаги ПҚ-1512-сон «Тўқимачи-лик саноати корхоналарини жадал ривожлантиришни рагбатлантириш бўйича қўшимча чоралар тўғрисида»ги Қарорларида хамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади ипакли пиллалар қобиғини қаттиқлиги бўйича сифат кўрсаткичларини назорат қилишнинг усулларини ишлаб чиқиш ва автоматлаштирилган қурилмаларни яратишдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
қобиғининг қаттиқлиги асосида пиллаларнинг сифат кўрсаткичлари, жумладан, пиллаларнинг ипакчанлиги, ҳажмий каттиқлиги, пиллаларнинг етилганлик даражаси, пилла қобиғининг қалинлиги ва зичлигини аниқлаш-нинг статистик усуллари ишлаб чиқилган;
пиллалар ҳажмини аниқлаш имконини берадиган, мураккаб шаклдаги жисмлар ҳажмини аниклаш курилмаси ишлаб чиқилган;
етилмаган ва катта солиштирма ҳажмли (кар) пиллаларнинг улушини аниқлаш усули ва қурилмаси ишлаб чикилган;
топширилаётган партияларда пиллаларнинг ҳакиқий ипак микдорини, етилганлик даражасини, пилла қобиғининг қалинлиги ва зичлигини пилла қобиғининг каттиқлиги асосида юқорироқ аникликда ҳисоблаш имконини берувчи учта қурилма ишлаб чиқилган;
ипакли пиллаларни кесмасдан ипакчанлигини аниқлашга мўлжал-ланган, пиллаларнинг солиштирма ҳажмини ўлчайдиган ФТИ-1М асбоби тирик пиллаларнинг (Зкг) ўзгармас массали намуналарини олиш ва ўлчов цилиндридаги пиллалар қатламининг баландлигини автоматик тарзда ўлчаш ҳисобига такомиллаштирилган. Пиллалар ипакчанлигини аниқлашнинг тезкор усули ишлаб чиқилган.
ХУЛОСА
«Пиллалар сифатини назорат қилишга мўлжалланган статистик усулларни ва автоматлаштирилган курилмаларни ишлаб чиқиш» мавзусидаги докторлик диссертацияси бўйича олиб борилган тадқиқотлар натижасида куйидаги хулосалар такдим этилди:
1. Ипакчиликда пиллаларнинг бир нечта сифат кўрсаткичларини пилла қобиғининг каттиқлиги бўйича аниқлашнинг статистик усуллари асосланиши ва ишлаб чикилиши хамда бунинг натижасида олинган сигнални математик усуллар ва компьютер дастурлари ёрдамида таҳлил қилиш ва қайта ишлаш асосида пиллаларнинг сифат кўрсаткичлари, жумладан, пиллаларнинг ҳажмий қаттиқлиги, ипакчанлиги, етилганлик даражаси, пилла қобиғининг қалинлиги ва зичлигини аниқлаш мумкинлиги муҳим аҳамият касб этади.
2. Пиллалар ҳажмини аниклаш учун қўлланиладиган, мураккаб шаклдаги жисмлар хажмини аниклаш курилмаси ишлаб чиқилганлиги топширилаётган партияларида пиллалар ипакчанлигини ҳисоблашда ишлатиладиган тузатиш коэффициентини аниклаш имконини беради.
3. Етилмаган ва катта солиштирма ҳажмли пиллаларнинг процент улушини аниклаш усули ва курилмасининг ишлаб чиқилганлиги тирик пиллаларнинг ипакчанлигини юкори даражада аниклашга ҳизмат қилади.
4. Топширилаётган партияларда пиллаларнинг ҳакиқий ипак микдорини, етилганлик даражасини, пилла қобиғининг калинлиги ва зичлигини пилла қобиғининг каттиқлиги асосида юкорироқ аниқликда ҳисоблаш имконини берувчи учта вариант усули, курилмаси ва компьютер дастури ишлаб чиқилганлигини таъкидлаш лозим.
5. Ипакчик соҳасига сезиларли иқтисодий зарар келтирувчи етилмаган пиллаларнинг процент улушини камайтириш учун ўлчов цилиндридаги пиллалар қатлами баландлигини автоматик тарзда ўлчаш имконини берувчи такомиллаштирилган ФТИ-1М асбоби таклиф этилган. ФТИ-1М асбоби билан аникланган тирик пиллалар ипакчанлигининг кесиш усули билан аниқланган қийматига нисбатан ўртача квадратик хатолиги 0,456% ни ташкил этганлигини кўрсатиш мумкин.
6. Таклиф этилган ва тажрибаларда тасдикланган математик ифода топширилаётган партиялардаги тирик пиллалар ипакчанлигини аниклаш учун тузатиш коэффициентини пиллалар хажми бўйича хисоблаш имконини беради.
7. Пиллаларни кесмасдан ипакчанлигини аниқлашнинг ишлаб чикилган тезкор усули, турли навдаги пиллалар ипакчанлигини ўлчаш аниқлигини оширишни ва тезкорликни таъминлайди.
8. Топширилаётган пиллаларни кесмасдан ипакчанлигини аниқлашда ишлатиладиган ФТИ-1М асбоби учун тирик пиллаларнинг оптимал массаси 3 кг эканлиги аниқланди. Компьютер дастурида пиллалар ипакчанлигини уларнинг таркибидаги кар ва мускардин пиллаларнинг процент улушини этиборга олган холда хисоблаш мумкинлигини таъкидлаш керак.
9. ФТИ-1М асбобида кобиғининг қаттиклиги бўйича пиллаларнинг ипакчанлигини аниқлашнинг янги усули ва уни амалга ошириш дастури ишлаб чиқилган. Бунда ипакчанликни ўлчаш аниқлигини ортишига тирик пиллалар кобиғининг қалинлигини хисобга олиш натижасида эришилганлигини кўрсатиш мумкин.
10. ФТИ-1М асбоби ёрдамида тирик пиллаларнинг хажмий қаттиқлик коэффицентини аниклаш таклиф килинганлиги, тирик ва шунингдек, курук пиллаларнинг техник-иқтисодий кўрсаткичларини аниқлаш имконини яратади.
Н.Турли режимдаги тебратишларни пиллаларнинг зичлашиш даражасига ва сифатига таъсири тажрибаларда тадкик этилди. Аниқланган тебратиш амплитудаси, частотаси ва вақти курилма цилиндридаги пиллаларни оптималроқ бир хилда жойлашишини таъминлаш имконини беради.
12. Намликни пиллаларни кесиш оркали ипакчанлигини аниқлашга, тузатиш коэффициентини аниклашга, хамда пиллаларни кабул килиш жараёнига таъсирини таткик килиш оркали пиллалар сифат кўрсаткичларини аниқроқ баҳолаш мумкинлиги кўрсатилган.
13. Пилла намуналарида кар пиллалар процент улушининг ортиши билан ФТИ-1М асбоби кўрсатишининг кўп томонига ортиши тажрибаларда аниқланди. Қабул пунктларида катта хажмли пиллаларнининг процент улушини аниклашнинг тезкор усули ва шу асосда пиллаларнинг хақикий ипакчанлигини аниклаш учун тузатиш формуласи таклиф этилгани мухим ахамият касб этади.
14. Пиллаларни солиштирма ҳажми бўйича саралиш қурилмасини пилла уруғчилик заводларида аперсе пиллаларда персе пиллаларни ажратишда қўллаш мумкинлиги асосланди ва тавсия этилди. Бу қурилма пилла кабул пунктларида қўл меҳнатини алмаштириш оркали саралаш жараёнини 4 марта тезлаштиради ва кар пиллаларни олдиндан ажратиш хисобига пиллаларни кесмасдан ипакчанлигини ФТИ-1М асбобида ўлчаш аниқлигини ошириш имконини яратади.
15. Тирик пиллаларни кесиш усулида, ФТИ-1М асбобида ва таклиф этилган янги тезкор усулда ипакчанлигини аниклаш натижаларини таққослаш асосида, охирги икки усулда аниқланган ипакчанликнинг киймати кесиш усулида аникланган қийматга якин эканлиги ва тирик пиллалар ипакчанлигини аниқлашнинг аболют ўртача квадратик хатолиги бирдан кичиклигини (J < 1) таъкидлаш лозим.
Koʻrishlar
Yuklashlar
hh-index
Iqtibos
inLibrary — ochiq fan (Open Science) paradigmasi asosida qurilgan ilmiy elektron kutubxona boʻlib, uning asosiy vazifalari ilm-fan va ilmiy faoliyatni ommalashtirish, ilmiy nashrlar sifatini jamoatchilik nazorati, fanlararo tadqiqotlarni rivojlantirish, zamonaviy ilmiy tadqiqot instituti hisoblanadi. qayta koʻrib chiqish, oʻzbek ilm-fanining iqtiboslarini oshirish va bilim infratuzilmasini shakllantirish.
Aloqalar:
O‘zbekiston Respublikasi, Toshkent sh., Parkent ko‘chasi 51-uy, 2-qavat