1
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ
ВАЗИРЛИГИ
ТОШКЕНТ АВТОМОБИЛ – ЙЎЛЛАР ИНСТИТУТИ
Қўлѐзма ҳуқуқида
УДК 629.113
АЛИХОДЖАЕВ АРИФХОДЖА АРТИКОВИЧ
АВТОМОБИЛЛАРНИНГ ИШЛАШ ШАРОИТИНИ ҲИСОБГА
ОЛГАН ҲОЛДА ТЕХНИК ХИЗМАТ КЎРСАТИШ
ВА ТАЪМИРЛАШ МЕЪЁРЛАРИНИ БОШҚАРИШ
05.22.10 - “Автомобил транспортидан фойдаланиш”
Техника фанлари номзоди
илмий даражасини олиш учун тақдим этилган диссертация
А В Т О Р Е Ф Е Р А Т И
Тошкент – 2008
2
Иш Тошкент автомобил-йўллар институтининг “Автомобиллар техник
эксплуатацияси” кафедрасида бажарилган.
Илмий раҳбар:
техника
фанлари
номзоди,
доцент Мусажонов Махамаджон
Зокиржонович
Расмий оппонентлар:
техника
фанлари
доктори,
профессор Турсунов Абдуқаҳҳор
Абдусамадович
техника фанлари номзоди, доцент
Тажиев Аҳмат
Етакчи ташкилот:
Ўзбекистон автомобил ва дарѐ
транспорти агентлиги
Химоя Тошкент автомобил-йўллар институти ҳузуридаги К 067.33.01
рақамли Бирлашган ихтисослашган кенгашнинг ___________________________да
ўтадиган мажлисида бўлади. Манзил: 100060,Тошкент ш. Амир Темур шоҳ кўчаси
20.
Автореферат тўғрисидаги фикр ва мулоҳазаларингизни муҳр босиб имзо
чекилган ҳолда, икки нусҳада Тошкент автомобил-йўллар институти ҳузуридаги
Бирлашган ихтисослашган кенгашига юборишингизни сўраймиз.
Диссертация билан Тошкент автомобил-йўллар институти кутубхонасида
танишиш мумкин.
Автореферат _________________________ да тарқатилди.
Факс: (99871) 232-14-39
Ихтисослашган кенгаш
илмий котиби, техника
фанлари номзоди, доцент Хикматов Ш.И.
3
1. ДИССЕРТАЦИЯНИНГ УМУМИЙ ТАВСИФИ
Мавзунинг долзарблиги.
Ҳозирги тузилмавий, молиявий ва ҳуқуқий
ўзгаришлар шароитида турли соҳаларнинг ўзаро алоқаларини ва фаолиятини
таъминловчи тизим бўлган транспортнинг роли ошиб бормоқда. Автомобил
транспорти эса, транспорт мажмуасининг асосий қисмларидан бири сифатида,
жамиятда юз бераѐтган барча жараѐнларга жавоб беради.
Шу сабабли автотранспорт компаниялари ишини барқарор қилиш ва
оптималлаштиришда бошқариш ечимларининг роли кескин ошиб бормоқда.
Автомобил транспорти фаолиятининг бир қисми ҳисобланувчи техник
эксплуатация, автомобилда ташиш таннархининг 30...45% ни ташкил этади,
ҳаракатдаги таркибнинг техник ҳолатига, ҳаракат ва атроф муҳит хавфсизлигига
катта таъсир кўрсатади.
Автомобилларни эксплуатация қилиш жараѐнида уларни юқори техник
даражада ушлаб туриш учун, шу автомобилларни ишлаб чиқаришга кетадиган
маблағлардан бир неча бор кўпроқ сарф қилиш талаб этилади.
Автомобилларнинг иш қобилиятини сақлаб туриш, техник тайѐргарликни
ошириш, ҳаракат хавфсизлигини таъминлаш ва уларнинг атроф муҳитга зарарли
таъсирини пасайтиришга кетадиган сарфларини камайтиришнинг энг яхши
йўлларидан бири, бу -ишлаш шароитини ҳисобга олган ҳолда техник
эксплуатация меъѐрларини бошқаришдир.
Диссертациянинг мавзуси 05.22.10 “Автомобил транспорти эксплуатацияси”
мутахассислиги паспорти бўйича тадқиқотлар туркумининг 1-банди “Транспорт
воситаларини табиат ва жамият билан ўзаро алоқалари; автомобил транспортини
ривожлантириш йўналишлари ва истиқболи” ва 8-“Экстремаль табиий-иқлим
шароитида махсуслаштирилган автомобиллар техник эксплуатацияси нафлилиги”
бандларига мос келади.
Муаммонинг
ўрганилганлик
даражаси.
Автомобиллар
техник
эксплуатацияси масалаларига, шу жумладан унинг меъѐрларига, Ўзбекистон
Республикаси, яқин ва узоқ хорижий мамлакатларнинг қатор муаллифларининг
дарсликлари, илмий-тадқиқот ишлари бағишланган.
Аммо, ишлаш шароитини ҳисобга олган ҳолда автомобилларга техник хизмат
кўрсатиш (ТХК) ва таъмирлаш тизимини мукамаллаштириш ва техник
эксплуатация (ТЭ) меъѐрларини бошқариш етарли даражада ўрганилмагани
мазкур тадқиқот мавзусини танлашга сабаб бўлди.
Диссертация ишининг илмий-тадқиқот ишлари режалари билан
боғлиқлиги.
Иш 2003-2005 йиллардаги № 18.24 ДФТД “Ўзбекистон
Республикасида автомобиллар техник эксплуатацияси меъѐрларини ишлаб
чиқиш” ва 2006-2008 йиллардаги № А-13-104 ДФТД “Ўзбекистон Республикаси
ишлаб чиқарилаѐтган автомобилларга сервис хизмат кўрсатиш тартиботини
ишлаб чиқиш” дастурлари миқѐсида бажарилган.
Тадқиқотнинг мақсади
ишлаш шароитини ҳисобга олган ҳолда, ТХК ва Т
меъѐрларини
мослаштириш
ва
профилактик
ишларни
ўтказишни
режалаштиришни
мукаммаллаштириш
ҳисобига
автомобиллар
техник
эксплуатацияси (АТЭ) самарадорлигини оширишдан иборат.
4
Тадқиқот вазифалари.
Мўлжалланган мақсадга эришиш учун қуйидаги
вазифалар қўйилди:
- автомобилларнинг ишлаш шароитлари хусусиятларини, ТЭ меъѐрларини ва
автотранспорт компания ларининг (АТК) техник-иқтисодий кўрсаткичларини
(ТИК) тадқиқ этиш;
- ТИК ларга таъсир этувчи омилларни тизимли таҳлил қилиш услубиятини
ишлаб чиқиш;
- профилактик ишларни ўтказишни режалаштиришда автомобилларнинг
мослашув даври ва эксплуатация бошидан бери юрилган йўлларини ҳисобга олиб,
ТХК даврийлигини ўрнатиш услубиятини ишлаб чиқиш;
- АТК нинг ТХК ва Т бўйича ишлаб чиқариш дастурини мослашув даври
йўлини ҳисобга олган ҳолдаги технологик ҳисоблаш услубиятини ишлаб чиқиш;
- аралаш ҳаракатдаги таркибга эга АТК ларнинг ТИК солиштирма
қийматларини ҳисоблаш математик моделини ишлаб чиқиш;
- автомобилларнинг муайан ишлаш шароитини ҳисобга олган ҳолда ТХК
тартиботини ишлаб чиқиш;
- АТК ни қайта қуришда ишлаб чиқариш техник базасини (ИЧТБ)
ривожлантириш йўналишларини аниқлаш усулини ишлаб чиқиш;
- тадқиқот натижаларни татбиқ этишнинг самарадорлигини аниқлаш.
Тадқиқот объекти ва предмети.
Тадқиқотнинг объекти ва предмети АТЭ
меъѐрлари, хусусан, муайян шароитда ишловчи автомобилларга ТХК даврийлиги
ҳамда ТХК ва Т иш ҳажмлари.
Тадқиқот методлари.
Назарий фикрлар автомобилларга ТХК ва Т
тизимининг тузилиш қонуниятларига ва АТК нинг ИЧТБ ни ривожланиш
йўналишларини аниқлашда тизимли таҳлил усулини қўллашга асосланган.
Экспериментлар аниқ ишлаш шароитида автомобилларни назоратдаги
эксплуатацияси ва экспериментларни режалаштириш ҳамда натижаларга ишлов
беришда математик статистика усуллари бўйича ўтказилади.
Ҳимояга олиб чиқилаѐтган асосий ҳолатлар:
- АТК нинг ТИК ларига таъсир этувчи омилларни тизимли таҳлил қилиш
услубияти;
- АТК нинг ТХК ва Т бўйича ишлаб чиқариш дастурини мослашув даври
йўлини ҳисобга олган ҳолдаги технологик ҳисоблаш услубияти;
- аралаш ҳаракатдаги таркибга эга АТК ларнинг ТИК ни солиштирма
қийматларини ҳисоблаш математик модели;
- профилактик ишларни ўтказишни режалаштиришда мослашув даври ва
эксплуатация бошидан бери юрилган йўлларни ҳисобга олган ҳолда
автомобилларга ТХК даврийлигини ўрнатиш услубияти;
- ишлаш шароитини ҳисобга олган ҳолда автомобилларга ТХК тартиботи.
Илмий янгилиги:
- АТК нинг ТИК ларига таъсир этувчи омилларни тизимли таҳлил қилиш
услубияти ишлаб чиқилди ва омилларнинг салмоғи аниқланди;
- АТК нинг ТХК ва Т бўйича ишлаб чиқариш дастурини мослашув даври
йўлини ҳисобга олган ҳолдаги технологик ҳисоблаш услубияти ишлаб чиқилди;
5
- аралаш ҳаракатдаги таркибга эга АТК ларнинг ТИК ни солиштирма
қийматларини ҳисоблаш математик моделини ишлаб чиқилди;
- профилактик ишларни ўтказишни режалаштиришда мослашув даври ва
эксплуатация бошидан бери юрилган йўлларни ҳисобга олган ҳолда
автомобилларга ТХК даврийлигини ўрнатиш услубияти ишлаб чиқилди;
- ишлаш шароитини ҳисобга олган ҳолда МАЗ-642208 ва Ford Cargo-1827
автопоездлари учун 1-техник хизмат кўрсатиш, 2-техник хизмат кўрсатиш ва
мавсумий хизмат кўрсатиш тартиботлари ишлаб чиқилди.
Тадқиқот натижаларнинг илмий ва амалий аҳамияти
ишлаб чиқилган:
- АТК нинг ТХК ва Т бўйича ишлаб чиқариш дастурини мослашув даври
йўлини ҳисобга олган ҳолдаги технологик ҳисоблаш услубиятида;
- профилактик ишларни ўтказишни режалаштиришда мослашув даври ва
эксплуатация бошидан бери юрилган йўлларни ҳисобга олган ҳолда
автомобилларга ТХК даврийлигини ўрнатиш услубиятида;
- ишлаш шароитини ҳисобга олган ҳолда, МАЗ-642208 ва Ford Cargo – 1827
автопоездларига ТХК тартиботи бўйича корхона стандартларида акс этган.
Натижаларнинг жорий қилиниши.
Ишлаш шароитини ҳисобга олган
ҳолда, МАЗ-642208 ва Ford Cargo–1827 автопоездларига ТХК нинг ишлаб
чиқилган тартиботи Фарғона нефтни қайта ишлаш заводининг (ФНҚЗ)
“Автонефттранс” автотранспорт жамланмасида (АТЖ) ишлаб чиқаришга татбиқ
этилди. Мазкур АТЖ бўйича йиллик иқтисодий самара 23,6 млн.сўмни ташкил
этди. АТК ИЧТБ ни ривожлантириш йўналишини аниқлаш услуби эса, Олмалиқ
тоғ-металлургия комбинати (ОТМК) автотранспорт бошқармасига (АТБ) қарашли
3–автокорхона ва “Узнефтмаҳсулот” акционерлик компанияси (АК) Уйчи
нефтебазасининг унитар корхонасини (УК) қайта қуришда қўлланилди.
Тадқиқот
натижалари,
шунингдек,
Тошкент
автомобил-йўллари
институтининг 5521200 “Транспорт воситаларини ишлатиш ва таъмирлаш”
йўналиши бакалаврларига “АТЭ” фанини ва 5А521205 “Автомобиллар ва
автомобил хўжалиги” мутахассислиги магистрларига “Автотранспорт тармоғи
корхоналарини ИЧТБ” фанини ўқитишда ишлатилмоқда, ҳамда “Автомобиллар
техник эксплуатацияси” дарслигида нашр этилган.
Ишнинг синовдан ўтиши (апробацияси).
Диссертация ишининг асосий
натижалари қуйидаги анжуманларда эълон қилинган:
“Ўзбекистон Республикасида автобил-йўл комплексини ривожланиш
истиқболлари” Республика илмий-амалий анжумани (Тошкент, ТАЙИ, 2004 й.),
“Автмобил-йўл комплексида таълим, илм ва ишлаб чиқариш интеграцияси”
Республика илмий-амалий анжумани (Тошкент, ТАЙИ, 2005 й.), «Интеграция
науки, образования и производства» Республика илмий-амалий анжумани
(Тошкент, ТДТУ, 2005 й.), “Марказий Осиѐ минтақасида автотранспорт ва
транспорт коммуникацияларининг ривожланиш муаммолари” Ҳалқаро илмий-
амалий анжумани (Тошкент, ТАЙИ, 2007 й.), «Актуальные проблемы
современной техники и технологии» Республика илмий-амалий анжумани
(Жиззах, ЖизПИ 2008й.), «Проблемы технической эксплуатации и автосервиса
подвижного состава автомобильного транспорта» 66-чи илмий-амалий анжумани
(Москва, МАДИ, 2008 й.) ва бошқалар.
6
Диссертация иши Тошкент автмобил-йўллар институти “Автомобиллар
техник
эксплуатацияси”
(АТЭ),
“Автотранспорт
двигателлари”
ва
“Химмотология” кафедраларининг бирлашган илмий семинарида эшитилган ва
маъқулланган (26 май 2008 йил, баѐннома №3).
Натижаларнинг эълон қилинганлиги.
Диссертация мавзуси бўйича 10 та
илмий мақола (5 таси ЎзР ОАК президиуми томонидан тасдиқланган рўйхатга
кирувчи даврий илмий журналларда чоп этилган).
Диссертациянинг тузилиши ва ҳажми.
Диссертация кириш, тўртта боб,
хулосалар, адабиѐтлар рўйхати ва иловалардан иборат.
Диссертация ҳажми 114 бет машина ѐзуви матни, 15 та жадвал, 14 та
иллюстрация (расм), 96 номдаги адабиѐтлар рўйхати ва 4 та иловадан ташкил
топган.
2. ДИССЕРТАЦИЯНИНГ АСОСИЙ МАЗМУНИ
Кириш қисмида
танланган мавзунинг долзарблиги асосланган, тадқиқотнинг
мақсади ва вазифалари баѐн этилган, ишнинг илмий жихатдан янгилиги ва
амалий жиҳатдан фойдалилиги исботланган, шунингдек, диссертациянинг
ҳимояга олиб чиқилаѐтган асосий мазмуни келтирилган.
Биринчи “Ўрганилаётган мавзуниннг ҳолати ва тадқиқот вазифалари”
бобида
автомобилларнинг ишлаш шароитларини ҳисобга олган ҳолда ТХК ва Т
меъѐрларини бошқариш бўйича таҳлил келтирилган.
Ҳозирги пайтда Ўзбекистон Республикасининг автомобил парки 1,5 млн.
ҳаракатдаги таркибдан ташкил топган ва улар сони кун сайин ошиб бормоқда.
Марказий Осиѐ бўйича тадқиқот олиб борилаѐтган муаммо ҳолатининг
таҳлили шуни кўрсатдики, ҳавонинг юқори ҳарорати ва чанглиги шароитида
эксплуатация қилинаѐтган автомобилларнинг ҳизмат муддатлари жуда кам,
ишончлилиги ва эксплуатация кўрсаткичлари паст.
Марказий Осиѐ минтақаси қуйидаги кўрсаткичлар билан характерланади:
ѐзда ҳаво ҳарорати + 50
о
С гача етади, кун давомида ҳарорат ўзгариши 25
о
С
ташкил этади, ҳаво намлиги гоҳида 20...30% дан ошади.
Автомобилларни эксплуатация қилиш жараѐнида капот ости кенглигидаги
ҳаво ҳарорати 90...100
0
С, бакдаги ѐнилғи ҳарорати 45... 50
0
С, ѐнилғи насосидаги
ҳарорат 90
0
С, ѐздаги қуѐш радиацияси 1500...1800 Вт/м
2
гача етади, асфальт ва
қум 75...80
0
С, ер эса 50
0
С гача қизийди, двигателни ҳаво олиш сатҳидаги
ҳавонинг чанглиги 0,1 дан то 5 г/м
3
гача етади, бу мўтадил иқлимдагидан 50 марта
кўп демакдир.
АТЭ меъѐрларини бошқариш учун автомобиллар иш шароитининг, ТХК ва Т
ташкилий даражасининг АТК ТИК ларига таъсирини аниқлаш лозим.
Тадқиқот этилаѐтган муаммо бўйича бажарилган ишлар таҳлили шуни
кўрсатдики, мазкур йўналишнинг айрим жабҳалари бўйича қуйидаги олимлар у
ѐки бу даражада иш олиб борганлар: Д.П. Великанов, Т.В. Крамаренко, Е.С.
Кузнецов, Л.Г. Резник, Н.Я. Говорущенко, А.М.Шейнин, И.Н. Аринин, С.В.
Шумик, Ф.Н.Авдонькин, А.П. Болдин,
Е.А. Индикт, В.А. Бодров, А.А. Турсунов,
З.Х.Закин, А.А.Муталибов, Н.Р.Рашидов, О.В.Лебедев, С.М. Қодиров,
7
Х.Н.Диметов, М.З. Мусажонов, К.М. Сидиқназаров, В.А. Акопов, К.Ю. Мусаев,
Д.И. Усмонов ва бошқалар.
Профессор Е.С. Кузнецов олиб борган тадқиқотлар, автомобил транспорти
соҳасида техник сиѐсатни аниқлаб берувчи асосий меъѐрий ҳужжат саналадиган
“Автомобил транспортининг ҳаракатдаги таркибига ТХК ва Т тўғрисидаги
Низом” да келтирилган, АТЭ меъѐрларини мослаштиришнинг асосий
мезонларини аниқлаш имконини берди.
ТХК даврийлиги, асосий агрегатларни таъмирлашгача бўлган масофаси, ТХК
ва Т иш ҳажми, эҳтиѐт қисмлар ва материаллар сарфи техник эксплуатациянинг
асосий меъѐрлари ҳисобланади.
Улар АТК ва автомобилларнинг ишлаш қобилияти даражасини аниқлашдаги
технологик ҳисобларда, иш ҳажмларини режалаштиришда, керакли ишчилар
сонини, ИЧТБга бўлган эҳтиѐжни аниқлашда ва бошқа мақсадларда қўлланилади.
Меъѐрлар назарий тадқиқотлар, буюмлар ишончлилиги, материаллар сарфи,
ТХК ва Т ишларини бажариш вақти ва қиймати тўғрисидаги маълумотларни
аналитик ҳисоблаш орқали аниқланади.
Мазкур меъѐрлардан фойдаланиб, ишлаб чиқаришдаги ишчилар ва ишчи
постлар сони, ишлаб чиқариш-омборхоналар, маъмурий-маиший хоналар,
автомобиллар турар жойи ва корхона ҳудуди майдони каби ТИК лар орқали
баҳоланадиган АТК нинг ИЧТБси билан таъминланганлик даражаси аниқланади.
АТК ИЧТБ ни техник-иқтисодий баҳолаш технологик лойиҳалаш бўйича
меъѐрий ҳужжатларда ҳамда Г.М. Напольский, В.Н. Ворфоломеев каби
олимларнинг дарслик ва қўлланмаларида ўз аксини топган. Лекин, кўриб
чиқилган ишларда АТЭ меъѐрларини ТИК ларга таъсири тизимли таҳлил
этилмаган, ТХК даврийлиги ва иш ҳажмлари ишлаш шароитини ҳисобга олган
ҳолда аниқлаштирилмаган, ваҳоланки, охирги пайтларда ҳаракатдаги таркиб
конструкциялари ҳамда, ТХК ва Т тизими такомиллашиб бормоқда.
Ушбу ўтказилган таҳлиллар асосида мазкур тадқиқот вазифалари
шакллантирилди.
Иккинчи “Назарий тадқиқотлар ва услублар” бобида
назарий ва
эксперимент тадқиқотларни ўз ичига олган тадқиқотнинг кенгайтирилган
тузилмавий схемасининг умумий услубияти келтирилган (1-расм).
Эксплуатация тажрибаларини умумлаштириш ва назарий тадқиқотлар
таҳлили асосида ТХК хамда Т меъѐрларини автомобилларни ишлаш шароитини
ҳисобга олган ҳолда, мослаштириш ва профилактик ишларнинг ўтказилишини
режалаштиришни такомиллаштириш ҳисобига АТЭ самарадорлигини ошириш
имкони тўғрисида гипотеза илгари сурилди.
Шу гипотезани исботлаш мақсадида, ишлаб чиқилган услубиѐт асосида, АТК
ТИКлари тизимли таҳлил қилинди ва тадқиқ этилди. Тизимли таҳлил
услубиятининг моҳияти шундаки, АТКнинг ТХК ва Т бўйича ишлаб чиқариш
дастурларини ҳисоблаш элементларини ташкил этувчи омилларнинг ТИКлар
билан аналитик боғлиқликлари таҳлил қилинади ва ТИК ларга таъсир этувчи
омиллар рўйхати аниқланади. Ишлаб чиқаришдаги ишчилар сони мисолида ушбу
аналитик боғлиқликлар 2-расмда кўрсатилган, бу ерда қуйидаги белгиланишлар
ишлатилган:
8
Тадқиқотнинг умумий тузилмавий схемаси
1-расм
МАСАЛА ҲОЛАТИНИ ТАҲЛИЛИ
ТАДҚИҚОТНИНГ МАҚСАДИ ВА ВАЗИФАЛАРИ
НАЗАРИЙ МУЛОҲАЗАЛАР
ВА ТАДҚИҚОТ УСЛУБЛАРИ
АТЭ меъѐрлари
ТХК даврийлиги
ТХК ва Т иш ҳажми
Эҳтиет қисм ва экс-
плуатацион материал
сарфи
Буюмнинг таъмирлаш-
гача ресурси
Ишлаш шароитини
баҳолаш
АТК ТИКни тадқиқи ва тизимли таҳлили
И
шла
б
чи
қариш
-
да
ги и
шчи
лар с
они
Ишч
и п
ос
тла
р
сон
и
И
шла
б чи
қариш
-
ом
борҳона
лар
май
дони
Ма
ъм
урий
-ма
-
и
ший
ҳон
ала
р
май
дони
С
ақ
ла
ш майдони
Ҳуду
д ма
йдон
и
АТК ТИКга таъсир этувчи омиллар салмоғини аниқлаш
ТХК даврийлиги ва ТХК ҳамда Т иш ҳажми
меъерларини тадқиқ этиш
ТХК ва Т меъѐрларини
мослаштириш услуби
Ресурс
Тезкор
Меъѐрларни тажриба-
да аниқлаш
Даврийлик
Амаллар рўйҳати
Иш ҳажми
ТХК даврийли-
ги ва ТХК,Т иш
ҳажми меъѐри-
ни бошқариш
АТК ТХК ва Т бўйи-
ча ишлаб чиқариш
дастури технологик
ҳисобини
такомиллаштириш
Мослашув даври ва
эксплуатация бошидан
бери юрилган йўлни
ҳисобга олган ТХКлар
даврийлиги
Математик
модел ва
комьпютер
дастури
Автомобилларга ТХК ва Тнинг такомиллаштирилган тизими
Т А В С И Я Л А Р
С А М А Р А Д О Р Л И К
ИШЛАБ ЧИҚАРИШГА
ЎҚУВ ЖАРАЁНИГА
Математическая
модель и
программа ЭВМ
ИЧТБни ривожлантириш йўлларини тадқиқ
этиш
АТК ИЧТБни
ривожлантириш
йўналишини
аниқлаш усулини
такомиллиштириш
АТК ИЧТБни қайта қуришнинг
такомиллаштирилган
технологик ҳисоби
9
Ишлаб чиқариш дастурининг ҳисоблаш элментларини ташкил этувчи омилларнинг ишлаб чиқаришдаги ишчилар
сони билан аналитик боғлиқлиги
2-расм
АТК ишлаб чиқаришдаги ишчилар сони
ТО
ТР
штр
гтp
штp
Ф
Т
P
р
тр
г
тр
t
L
Т
*
1000
што
гто
што
Ф
Т
P
i
N
р
i
t
k
г
кг
L
L
N
кг
г
г
N
L
L
N
2
2
)
(
2
1
1
г
кг
г
г
N
N
L
L
N
cc
г
еог
l
L
N
5
2
*
*
K
K
t
t
н
ЕО
р
ЕО
u
cc
т
л
г
A
l
Д
L
*
*
*
5
4
3
2
1
*
*
*
*
*
К
К
К
К
К
t
t
н
тр
р
тр
н
тр
t
pц
эц
эц
т
Д
Д
Д
cc
k
эц
l
L
Д
)
(
*
1000
*
2
2
4
тр
p
k
р
pц
m
d
m
d
K
L
Д
Д
2
2
2
*
1000
L
Д
d
2
d
Д
d
тр
то
p
p
ito
i
то
t
N
Т
*
и
сог
А
N
*
2
3
2
1
*
*
*
К
К
К
L
L
н
k
3
1
2
2
*
*
К
К
L
L
н
Ф
штр
Ф
што
3
1
2
2
*
*
К
К
L
L
н
н
L
2
5
2
1
1
*
*
K
K
t
t
н
р
5
2
2
2
*
*
K
K
t
t
н
р
5
2
2
*
*
*
K
K
д
t
t
н
р
со
н
t
2
н
t
1
н
ЕО
t
3
1
1
1
*
*
К
К
L
L
н
н
L
2
н
L
1
3
2
1
*
*
*
К
К
К
L
L
кн
k
u
cc
т
н
г
A
L
Д
L
*
*
*
9
10
N
i
– ТХК нинг йиллик сони;
K
1
,
K
2
,
K
3
,
K
4
ва
K
5
–
меъѐрларни ишлаш
шароити тоифаси, ҳаракатдаги таркиб тури, табиий иқлим шароити, эксплуатация
бошидан юрилган масофа ва АТК ўлчамини ҳисобга олувчи мослаштириш
коэфициентлари;
L
1
,
L
2
ва
L
к
–1-техник хизмат кўрсатиш, 2-техник хизмат
кўрсатишнинг
мослаштирилган
даврийлиги
ва
мукаммал
(капитал)
таъмирлашгача бўлган масофа;
L
1н
,
L
2н
ва
L
кн
–1-ТХК, 2-ТХКнинг меъѐрий
даврийлиги ва мукаммал таъмирлашгача бўлган масофа меъѐри;
∑L
г
–АТК бўйича
йиллик масофа;
p
ЕО
t
,
p
t
1
,
p
t
2
,
p
co
t
ва
p
тр
t
–кундалик хизмат кўрсатиш, 1-ТХК, 2-ТХК,
мавсумий хизмат кўрсатиш (МХ) ва Т ҳисобий иш ҳажмлари;
н
ЕО
t
,
н
t
1
,
н
t
2
,
н
co
t
ва
н
тр
t
–КХК, 1-ТХК, 2-ТХК, МХ ва Т меъѐрий иш ҳажмлари;
Д
эц
ва
Д
рц
–мос
равишда, эксплуатация ва ТХК, Т да туриб қолиш кунлари;
гто
T
ва
гтp
T
- ТХК
ва жорий таъмирлашнинг (ЖТ) жами йиллик иш ҳажмлари;
Ф
што
ва
Ф
штр
–
ТХК
ва Т минтақаларининг рўйхатдаги ишчиларини йиллик иш вақти фонди;
N
кг
,
N
1г
,
N
2г
,
N
сог
ва
N
еог
–
мукаммал таъмирлаш, 1-ТХК, 2-ТХК, МХ ва КХК нинг йиллик
сони;
А
и
–
рўйхатдаги автомобиллар сони;
l
сс
–
автомобилнинг кундалик йўли;
Д
л
–
автомобилларнинг сафарда ишлаш кунлари;
α
т
–
техник тайѐргарлик
коэффициенти;
д –
2-ТХКдаги МХ улуши;
Д
р
ва
Д
то-тр
–
мукаммал таъмирлаш ва
ТХК, Т даги туриб қолиш куни;
Д
2
–
2-ТХКда туриб қолиш куни;
d
2
ва
d
р
-
ҳар
1000 км масофага тўғри келадиган 2-ТХК ва Т да туриб қолишнинг солиштирма
қиймати;
т
2
ва
т
тр
–
2-ТХК ва Т минтақаларининг алмашинувлар сони.
Худди шундай аналитик боғланишлар қолган ТИК ларни аниқлашда ҳам
кузатилади. Шундай қилиб, барча ТИКларга таъсир этувчи 11 та асосий омиллар
танлаб олинди. Аниқ ишлаш шароитларида АТЭ меъѐрларини бошқариш учун
АТК нинг ТХК ва Т бўйича ишлаб чиқариш дастурини технологик ҳисоблашни
такомиллаштириш ҳамда профилактик ишларни ўтказишни режалаштиришда
автомобилларни мослашув даврида ва эксплуатация бошидан бери юрилган
йўлларни ҳисобга олган ҳолда, ТХК даврийлигини ўрнатиш услубиятлари ишлаб
чиқилди. ТХК ва Т бўйича ишлаб чиқариш дастурларини технологик
ҳисоблашнинг цикл услубида мукаммал таъмирлашгача бўлган масофани
автомобилнинг мослашув давридаги йўлини ҳисобга олган ҳолда олиш тавсия
этилади.
обк
к
L
L
n
L
2
2
(1)
бу ерда:
n
2
– 2-ТХК ва мукаммал таъмирлашгача бўлган масофалар
карралиги;
L
2
–
2-ТХК даврийлиги;
L
обк
– мослашув даври йўли.
Мукаммал таъмирлашгача бўлган масофа давомида ўтказиладиган ТХК
сонини аниқлаш 3-расмда кўрсатилган.
Ҳозирги пайтгача автомобилларга ТХКни режалаштиришда мослашув даври
йўли ҳисобга олинмаган, эксплуатация бошидан бери юрган йўл ҳисобга
олинмасдан, барча автомобиллар учун ТХК даврийлиги бир хилда ўрнатилган.
Автомобилларнинг эксплуатация бошидан бери юрган йўллари кўпайиши
билан уларнинг техник ҳолати ѐмонлашади, шу сабабли, профилактик ишлар
ушбу омилни ҳисобга олган ҳолда ўтказилиши лозим.
11
Мукаммал таъмирлашгача бўлган масофа давомида ўтказиладиган ТХК
сонини аниқлаш
а) мавжуд цикл услубида:
б) такомиллаштирилган цикл услубида:
L
1
ва
L
2
,
l
обк
– мос равишда 1-ТХК, 2-ТХК даврийлиги ва мослашув даври йўли;
L
к
– мукаммал таъмирлашгача бўлган масофа;
n
1
ва
n
2
– мос равишда 1-ТХК ва 2-
ТХК даврийликлари ҳамда 2-ТХК даврийлиги ва мукаммал таъмирлашгача
бўлган масофа карралиги
3-расм
“Автомобил транспортининг ҳаракатдаги таркибига техник хизмат кўрсатиш
ва таъмирлаш тўғрисидаги Низом” да муайян ТХК даврийлиги ўрнатилган
меъѐрлардан
10% фарқ қилиши мумкинлиги кўрсатилган.
Меъѐрий даврийликдан рухсат этилгандан ортиқ фарқ қилмаган ҳолда,
қўшни ТХКлар орасидаги масофа автомобиларнинг “эскириши” бўйича
камайтириладиган бўлса, унда ТХК ни ўтказиш даврийлиги қуйидагича амалга
оширилади:
- автомобилни ҳисобдан чиқаришгача эксплуатация қилиш давридаги 2-ТХК
сони топилади;
2
2
L
L
L
п
обк
c
(2)
бу ерда:
L
c
- автомобилни ҳисобдан чиқаришгача юрадиган йўли, км;
L
обк
–
мослашув даври йўли, км;
L
2
– 2-ТХК даврийлиги, км.
2
,
1
п
i
шарт бажарилган ҳолда,
i
ва
(i+1)
оралиғидаги
L
2
даврийлигини
мослаштириш коэффициентлари “
х
i
” билан белгиланади, унда:
2
2
3
2
2
2
1
...
L
x
L
х
L
х
L
х
L
L
обк
c
(3)
бундан:
2
2
3
2
1
...
п
L
L
L
x
x
x
x
обк
c
п
(4)
Изланаѐтган
х
i
коэффициентлари қуйидаги тенгламалар ва тенгсизликлар
тизимини боғлайди:
12
1
,
1
;
;
1
,
1
9
,
0
2
1
2
1
2
2
п
i
x
х
п
i
x
п
x
i
i
i
п
i
i
(5)
Табиийки, янги автомобил учун 1-чи ва 2-ТХК орасидаги масофа энг кўп,
охирги ва ундан олдинги 2-ТХК лар орасидаги масофа эса энг кам рухсат этилган
миқдорда бўлиши керак.
Автомобилнинг техник ҳолати унинг босиб ўтган йўлига чизиқли
боғланишда. Шу сабабли,
х
i
-коэффициентлари арифметик прогрессияни ташкил
этади деб қабул қилинади, бунда биринчи аъзо
х
1
=1,1, охирги аъзо эса
х
п2
=0,9, бу
ерда аъзолар сони
п
2
га тенг, чунки ТХК даврийлигининг фарқ қилиши ± 10% (±
0,1) ни ташкил этади.
Бу прогрессиянинг фарқи қуйидаги ифода билан аниқланади:
1
2
,
0
1
1
,
1
9
,
0
1
2
2
2
1
2
п
п
п
x
x
d
п
(6)
Унда,
i
ва (
i+1
)-чи 2-ТХК орасидаги масофа қуйидаги ифода орқали
топилади:
;
1
1
2
,
0
1
,
1
2
2
2
L
п
i
L
i
2
,
1
п
i
(7)
Шундай қилиб, янги автомобил учун ТХКни ўтказиш мослашув даври
тугагандан сўнг, келажакда (7) ифода орқали топиладиган даврийликлар бўйича
режалаштирилади.
Ҳозирги пайтда йирик автотранспорт корхоналари камайиб бормоқда ва улар
ўрнида кичик ва унитар АТК лари пайдо бўлмоқда.
Шу сабабли, мавжуд ИЧТБлар қайта кўриб чиқилиши ва аниқ ишлаш
шароитини ҳисобга олган ҳолда, уларни ривожлантиришнинг йўналишларини
аниқлаш лозим.
Мавжуд услубда АТКнинг ИЧТБси билан таъминланганлиги ўрганиб
чиқилади ва таҳлил қилинади, унинг ТИКлари меъѐрий ҳужжатларда
(Гипроавтотранс, ТЛУМ-01-91) келтирилган лойиҳа кўрсаткичлари билан
солиштирилади.
Бу меъѐрий ҳужжатларда келтирилган эталон қийматлар истиқболдаги
ҳаракатдаги таркиб учун ишлаб чиқилган. Қайта қуришни талаб этадиган,
фаолият кўрсатаѐтган АТКлари учун ТИКларни аниқлаш услубини
такомиллаштириш лозим.
Мазкур услубнинг моҳияти шундаки, аниқ ишлаш шароитида АТКнинг
дастлабки маълумотлари асосида олдин мавжуд “Автомобил транспортининг
ҳаракатдаги таркибига техник хизмат кўрсатиш ва таъмирлаш тўғрисидаги
Низом”да келтирилган меъѐрлар бўйича ҳисоблаш ва АТК лойиҳасини бажариш,
ТИКларни топиш, ИЧТБ ва ишчи кучи билан таъминланганлик даражасини
таҳлил қилиш, сўнг бу маълумотларни фаолият кўрсатаѐтган АТК бўйича
13
амалдаги қийматлар билан таққослаб, АТК ИЧТБни ривожлантириш йўлини
белгилаш лозим.
Мавжуд адабиѐтларда келтирилган ТИКлар ҳисобини фақат бир турдаги
ҳаракатдаги таркибга эга АТКлар учун қўллаш мумкин, бир неча турдаги
автомобиллари бўлган АТКлар учун бундай ҳисоблар ишлаб чиқилмаган.
Шу сабабли, биз аралаш ҳаракатдаги таркибга эга АТК лойиҳаларини
ТИКларини солиштирма қийматларини ҳисоблайдиган математик моделни ишлаб
чиқдик, у қуйидаги кўринишга эга:
гр
авт
лег
гр
Эгр
уд
гр
авт
Эавт
уд
авт
лег
Элег
уд
лег
см
уд
A
A
A
K
У
A
K
У
A
K
У
A
У
i
i
i
i
7
1
7
1
7
1
*
*
*
*
*
*
(8)
бу ерда: -
см
уд
i
У
- аралаш ҳаракатдаги таркибли АТК лойиҳасининг мос
равишдаги
i
–номли ТИКларини мослаштирилган солиштирма қиймати;
А
лег
,
А
авт
, А
гр
–мос равишда, енгил автомобиллар, автобуслар ва юк
автомобилларининг сони;
элег
уд
i
У
,
эавт
уд
i
У
,
эгр
уд
i
У
- мос равишда, енгил, автобус ва юк
автомобилларнинг
i
–номли ТИКларини эталон солиштирма қийматлари;
лег
К
,
авт
К
,
гр
К
- мос равишда, енгил автомобиллар, автобуслар ва юк автомобиллари
бўйича мослаштириш коэффициентлари;
k
1
–ҳаракатдаги таркиб сонини ҳисобга
олувчи коэффициент;
k
2
– ҳаракатдаги таркиб турини ҳисобга олувчи
коэффициент;
k
3
–юк автомобилларида тиркама борлигини ҳисобга олувчи
коэффициент;
k
4
–ҳаракатдаги таркиб кундалик йўлини ҳисобга олувчи
коэффициент;
k
5
– сақлаш шароитини ҳисобга олувчи коэффициент;
k
6
– ишлаш
шароити тоифасини ҳисобга олувчи коэффициент;
k
7
– иқлим районини ҳисобга
олувчи коэффициент.
ТХК даврийлиги ҳамда ТХК ва Т иш ҳажмлари меъѐрларини тадқиқи
умумқабул қилинган ресурс ва тезкор мослаштириш услублари орқали амалга
оширилган.
Диссертациянинг учинчи “Экспериментал тадқиқотлар” бобида
автомобиллар ишлаш шароитини ҳисобга олган ҳолда ТХК ва Т меъѐрларини
мослаштириш ҳамда профилактик ишларни ўтказишни режалаштиришни
такомиллаштириш ҳисобига АТЭ самарадорлигини ошириш имкони тўғрисидаги
гипотезани исботлаш мақсадида ўтказилган экспериментал тадқиқотлар
натижалари келтирилган.
АТКнинг ТИКларига таъсир этувчи омилларни аниқлашда уларни тизимли
таҳлил қилиш услуби ишлатилди ва барча ТИКга таъсир этувчи асосий 11 та омил
танлаб олинди. Табақалаштириш сўровномаси тузилиб, у бўйича автотранспорт
соҳаси мутахассислари орасида сўров ўтказилди. Сўров натижаларига априор
табақалаштириш услуби бўйича ишлов берилди, барча омиллар бўйича
конкордация коэффициентлари аниқланди. Уларнинг қиймати 0,52 дан 0,62
гачани ташкил этди, бу эса экспертлар хулосалари бир хиллигини кўрсатади.
Танлаб олинган омилларнинг АТК ТИК га таъсири бўйича салмоғи
аниқланди, таҳлил қилинди ва АТК ТИК га энг катта таъсирни ТХК даврийлиги
14
ҳамда ТХК ва Т иш ҳажмлари каби АТЭ меъѐрлари кўрсатиши аниқланди.
АТКнинг ишлаб чиқаришдаги ишчилар сони мисолида омилларнинг таъсир
салмоғи 4-расмда келтирилган.
АТКнинг ишлаб чиқаришдаги ишчилар сонига таъсир этувчи омиллар
салмоғи
1-ТХК даврийлиги; 2–ТХК иш ҳажми; 3–жорий таъмир иш ҳажми; 4–мукаммал
таъмирлашгача (ҳисобдан чиқаришгача) бўлган масофа меъѐри; 5–ишлаш
шароити тоифаси; 6-табиий иқлим шароити; 7-ҳаракатдаги таркиб тури; 8-
эксплуатация бошидан бери юрилган йўл; 9-автомобилнинг кундалик йўли; 10-
АТК ўлчами; 11-иш тартиби
4-расм
Кейинги тадқиқотлар ТХК даврийлиги ва иш ҳажми меъѐрларини бошқариш
масалаларини ўрганишга йўналтирилди.
Мослашув даврий йўли ва эксплуатация бошидан бери юрилган масофани
ҳисобга олган ҳолда, автомобилларга ТХКни ўтказишни режалаштиришда
даврийликни ўрнатиш конкрет автомобил турлари учун ҳисоблаш йўли билан
амалга оширилди.
Тадқиқот объектлари сифатида конкрет ишлаш шароитларида “Қамчиқ”
довони орқали нефт махсулотларини ташувчи 32 дона МАЗ-642208, 130 дона
Ford-Cargo-1827
автопоездлари ва «ISTANBUL FRUEHAUF» ярим
тиркамаларига ТХК тартиботларини ишлаб чиқиш бўйича экспериментлар
ФНҚЗнинг “Автонефттранс” АТЖ да олиб борилди.
ТХК даврийлигини ресурс мослаштиришда ва ишлар рўйхатини тузишда
“Автомобил транспортининг ҳаракатдаги таркибига техник хизмат кўрсатиш ва
таъмирлаш тўғрисидаги Низом”, МАЗ-642208, Ford-Cargo-1827 автопоездлари ва
«ISTANBUL FRUEHAUF» ярим тиркамасини эксплуатация қилиш бўйича
йўриқномалар, т.ф.д. А.А. Турсуновнинг “Тоғ шароитида эксплуатация
қилинаѐтган автомобилларнинг иш қобилиятини бошқариш” илмий-тадқиқот
иши, ўхшаш автомобиллар бўйича ишлар рўйхати, автомобилларнинг алоҳида
конструктив ҳусусиятлари, шунингдек мутахассисларнинг эксперт баҳолари ва
аниқлаш шароитидаги кузатув натижаларига асосланилди.
15
ТХК тартиботини аниқлаштириш мақсадида автопоездларни эксплуатация
пайтида назорат қилиш ташкил этилди, тавсия этилган даврийликда
ўтказилаѐтган ТХК вақтида бажарилаѐтган ишлар ва иш ҳажмлари тўғрисида
маълумотлар йиғилди.
Маълумотларга ишлов бериш натижасида тезкор мослаштириш амалга
оширилди ва ТХК ишлари рўйхати ҳамда иш ҳажмлар ўрнатилди.
ОТМКнинг 3-автохўжалиги ва “Ўзнефтмаҳсулот” АК нинг Уйчи нефтбазаси
унитар корхонасини қайта қуриш лойиҳасини бажаришда ТИКларнинг
солиштирма қийматларини ҳисоблашнинг математик модели қўлланилди.
Амалдаги ТИК меъѐрлари бўйича аниқланган кўрсаткичлар қийматлари ва АТК
маълумотлари таҳлил қилиниб, ИЧТБ билан таъминланганлик аниқланди,
АТКларни қайта қуриш амалга оширилди ва уларни келажакда ривожлантириш
йўналишлари белгиланди.
Тўртинчи бобда
назарий ва экспериментал тадқиқотлар биргаликда таҳлил
этилиб:
- “Қамчиқ” довони орқали нефт маҳсулотларини ташишдаги ишлаш шароити
учун МАЗ-642208, Ford-Cargo-1827 автопоездлари бўйича 1-техник хизмат
кўрсатиш , 2-техник хизмат кўрсатиш ва мавсумий хизмат кўрсатиш тартиботи
ишлаб чиқилди (жадвал). Тадқиқот натижалари асосида “Автонефттранс”
«Автонефттранс» АТЖнинг МАЗ-642208 ва Ford Cargo-1827 автопоездлари
бўйича 1-ТХК, 2-ТХК ва мавсумий хизмат кўрсатиш тартиботи
ТХК
тури
Ҳаракатдаги
таркиб
1-ТХК, 2-ТХК ва мавсумий хизмат кўрсатиш
тартиботи
даврийлик,
км
амаллар
сони
иш ҳажми,
ишчи-соат
1
2
3
4
5
1-
ТХК
МАЗ-642208
3 500
51
2,8
Яримтиркама
3 500
11
1,2
Автопоезд
3 500
62
4,0
2-
ТХК
МАЗ-642208
14 000
83
12,0
Яримтиркама
14 000
26
4,0
Автопоезд
14 000
109
16,0
МХ Автопоезд
йилига 2 марта
40
8,0
1-
ТХК
Ford Cargo-1827
3 500
39
2,4
Яримтиркама
3 500
11
1,2
Автопоезд
3 500
50
3,6
2-
ТХК
Ford Cargo-1827
14 000
81
10,0
Яримтиркама
14 000
26
4,0
Автопоезд
14 000
107
14,0
МХ Автопоезд
йилига 2 марта
40
7,0
АТЖнинг “Автомобилларга ТХК ва Т тизими” корхона стандарти ишлаб
чиқилди;
16
- мослашув даври йўлини ҳисобга олиб автомобилларга ТХКни ўтказишни
режалаштириш бўйича тавсиялар ишлаб чиқилди. 1-ТХК нинг ўртача даврийлиги
3500 кмни ташкил этганда, янги МАЗ-642208 автопоезди учун 3850 км, ҳисобдан
чиқаришдан олдин эса 3150 км, 2- ТХКнинг ўртача даврийлиги 14000 км ни
ташкил этганда, янги автопоезд учун 15400 км, ҳисобдан чиқаришдан олдин эса
12600 км даврийлик билан ўтказиш тавсия этилди.
- ОТМКнинг 3-автохўжалиги ва “Ўзнефтмаҳсулот” АК нинг Уйчи нефтбазаси
унитар корхонасини ишлаб чиқариш техник базаси билан таъминланганлик
даражаси аниқланди ҳамда қайта қуриш лойиҳаси бажарилди. Натижаларни
таҳлил қилиш асосида ИЧТБни келажакда ривожлантиришнинг асосий
йўналишлари белгиланди. Улар қуйидагилардан иборат:
а) ОТМКнинг 3-автохўжалиги ва “Ўзнефтмаҳсулот” АК нинг Уйчи
нефтбазаси унитар корхоналарининг ишлаб чиқаришдаги ишчилар сонини мос
равишда, 19 ва 50 % га, ишчи постлар сонини 21 ва 33 %га, маъмурий-маиший
хоналар майдонини 35 ва 60 % га ошириш;
б) ОТМКнинг 3-автохўжалиги бўйича ишлаб чиқариш-омборхона майдонини
9 % га, автомобиллар сақлаш жойлари майдонини 22 % га ва корхона ҳудудини
8,2 фоизга камайтириш ва х.к.
Тадқиқот натижалари:
- МАЗ-642208 ва Ford Cargo-1827 автопоездларига ТХК тартиботи бўйича
ФНҚЗ нинг “Автонефттранс” АТЖда ишлаб чиқаришга татбиқ этилди, бунда
йиллик иқтисодий самара 23,6 млн. сўмни ташкил этди. ИЧТБни
такомиллаштириш
бўйича
тавсиялар
ОТМКнинг
3-автохўжалиги
ва
“Ўзнефтмаҳсулот” АК нинг Уйчи нефтбазаси унитар корхоналарини қайта
қуришда қўлланилди;
- тадқиқот натижалари 5521200 “Транспорт воситаларини ишлатиш ва
таъмирлаш” йўналиши бакалаврларига “Автомобиллар техник эксплуатацияси”
фанини, 5А521205 “Автомобил ва автомобил хўжалиги” мутахассислиги
магистраларига “Автотранспорт тармоғи корхоналарини ИЧТБси” фанини
ўқитишда ишлатилмоқда, “Автомобиллар техник эксплуатацияси” дарслиги
таркибида чоп этилди.
3. ХУЛОСА
1. Бажарилган тадқиқотлар асосида ишлаш шароитини ҳисобга олган ҳолда
техник хизмат кўрсатиш ва таъмирлаш меъѐрларини мослаштириш ва
профилактик ишларни ўтказишни режалаштиришни мукаммаллаштириш
ҳисобига автомобиллар техник эксплуатацияси самарадорлигини ошириш бўйича
илмий-амалий масала ҳал этилди.
2. Автотранспорт компанияларининг техник иқтисодий кўрсаткичларига энг
катта таъсир этувчи омиллар аниқланди. Уларга техник хизмат кўрсатиш
даврийлиги ва техник хизмат кўрсатиш ҳамда таъмирлаш иш ҳажми каби
автомобиллар техник эксплуатацияси меъѐрлари киради. Ушбу учта омилнинг
ишлаб чиқаришдаги ишчилар сонига таъсири бўйича жами салмоғи 45 % ни
ташкил этди.
17
3. Автотранспорт компанияларининг техник хизмат кўрсатиш ва таъмирлаш
бўйича ишлаб чиқариш дастурини мослашув даври йўлини ҳисобга олган ҳолдаги
технологик ҳисоблаш услубиятини ишлаб чиқилди.
4. “Қамчиқ” довони орқали нефт маҳсулотларини ташишдаги ишлаш
шароити учун ФНҚЗ “Автонефттранс” АТЖ ни МАЗ-642208 ва Ford-Cargo-1827
автопоездлари бўйича 1-техник хизмат кўрсатиш, 2-техник хизмат кўрсатиш ва
мавсумий хизмат кўрсатишнинг даврийлиги, иш ҳажми, меъѐрлари ва ишлар
рўйхати ўрнатилди:
- МАЗ -642208 ва Ford-Cargo-1827 автопоездлари учун ТХК даврийлиги:
1-ТХК - 3500 км, 2-ТХК - 14000 км;
- МАЗ -642208 автопоезди учун иш ҳажми:
1-ТХК -4,0 ишчи-соат, 2- ТХК - 16,0 ишчи-соат, МХ - 8,0 ишчи-соат;
- Ford-Cargo-1827 автопоезди учун иш ҳажми:
1-ТХК - 3,6 ишчи-соат, 2- ТХК - 14,0 ишчи-соат, МХ -7,0 ишчи-соат;
ФНҚЗ “Автонефттранс” АТЖсида “Автомобилларга ТХК ва Т тизими”
корхона стандарти ишлаб чиқилди ва ишлаб чиқаришга татбиқ этилди.
5. Профилактик ишларни ўтказишни режалаштиришда мослашув даври ва
эксплуатация бошидан бери юрилган йўлларни ҳисобга олган ҳолда,
автомобилларга техник хизмат кўрсатиш даврийлигини ўрнатиш услубиятини
ишлаб чиқилди. Ушбу услубият бўйича 1-ТХК нинг ўртача даврийлиги 3500 кмни
ташкил этганда, янги МАЗ-642208 автопоезди учун 3850 км, ҳисобдан
чиқаришдан олдин эса 3150 км, 2- ТХКнинг ўртача даврийлиги 14000 км ни
ташкил этганда, янги автопоезд учун 15400 км, ҳисобдан ташқаридан олдин эса
12600 км даврийлик билан ўтказиш тавсия этилди.
6. Аралаш ҳаракатдаги таркибга эга автотранспорт компанияларининг техник
иқтисодий кўрсаткичлари солиштирма қийматларини ҳисоблашнинг математик
модели ишлаб чиқилди ва уни амалда қўллаш учун компьютер дастури тузилди.
7.
Ишлаб чиқилган усул бўйича ОТМКнинг 3-автохўжалиги ва
“Ўзнефтмаҳсулот” АК нинг Уйчи нефтбазаси унитар корхоналарини ишлаб
чиқариш техник базаси билан таъминланганлик даражаси аниқланди, қайта қуриш
лойиҳаси бажарилди ва ИЧТБни келажакда ривожлантиришнинг асосий
йўналишлари бўйича таклифлар ишлаб чиқилди, яъни ишлаб чиқаришдаги
ишчилар сони, ишчи постлар сони, ишлаб чиқариш-омборхона ва маъмурий-
маиший хоналар майдонларини ошириш тавсия этилди.
8 Тадқиқот натижалари 5521200 “Транспорт воситаларини ишлатиш ва
таъмирлаш” йўналиши бакалаврларига “Автомобиллар техник эксплуатацияси”
фанини, 5А521205 “Автомобил ва автомобил хўжалиги” мутахассислиги
магистраларига “Автотранспорт тармоғи корхоналарини ИЧТБси” фанини
ўқитишда ишлатилмоқда, “Автомобиллар техник эксплуатацияси” дарслиги
таркибида чоп этилди.
9. 162 дона МАЗ -642208 ва Ford-Cargo-1827 автопоездлари бўйича ишлаб
чиқилган ТХК тартиботини “Автонефттранс” АТЖда ишлаб чиқаришга татбиқ
этишнинг йиллик иқтисодий самарадорлиги 23,6 млн. сўмни ташкил этди.
18
4. ЭЪЛОН ҚИЛИНГАН ИШЛАР РЎЙХАТИ
1. Алиходжаев А.А., Юлдашев А.С. Определение периодичности техничес-
кого обслуживания автомобилей на современном этапе, // Сб. науч. трудов.
ТАДИ. – Ташкент. 2004. – С. 176-178.
2. Мусаджанов М. З., Асатов Э.А., Алиходжаев А. А. Разработка нормативов
периодичности технического обслуживания автопоездов МАЗ-642208 и Форд
Карго 1827 при перевозке нефтепродуктов через перевал Камчик, // Сб. науч.
трудов. ТАДИ. – Ташкент. 2005. – С. 233-236.
3. Алиходжаев А.А., Ибрагимов Б. Олмалиқ ТМК 3-автокорхонасини ишлаб
чиқариш техника базасини таҳлили, //Сб. науч. трудов. ТАДИ. – Ташкент. 2005.
– С. 210-211.
4. Алиходжаев А. А. Установление периодичности технического обслу-
живания с учетом пробегов и эксплуатации автомобилей в период обкатки, //
Вестник ТашИИТ, -Ташкент, 2007 -№1 -С.98-103
5. Алиходжаев А. А., Мусаджанов М. З. Значение многоступенчатой систе-
мы технического обслуживания автомобилей, // Вестник ТашГТУ, -Ташкент,
2007 -№2 -С.109-112
6. Алиходжаев А. А., Мусаджанов М. З. Стандарт предприятия по техничес-
кому обслуживанию автопоездов АТК «Автонефттранс» при перевозке нефте-
продуктов через перевал «Камчик», // Вестник ТашГТУ, -Ташкент, 2007 -№3
-С.89-91
7. Алиходжаев А. А., Мусаджанов М. З., Асатов Э.А. Оперативное коррек-
тирование периодичности технического обслуживания автопоездов при перевозке
нефтепродуктов через перевал «Камчик», // Сб. науч. трудов. МАДИ, -М.: 2008. –
С.173-180
8. Алиходжаев А. А., Мусаджанов М. З. Системный анализ факторов, влия-
ющих на технико-экономические показатели автотранспортных компаний,
//Вестник ТашИИТ. -Ташкент, 2008 -№2 -С 68-71
9. Алиходжаев А. А., Мусаджанов М. З., Ибрагимов Б.Д. Усовершенство-
ванный метод определения направлений развития производственно-технической
базы по технико-экономическим показателям автотранспортных компаний. // Сб.
науч. трудов, ДжизПИ. – Джиззах, 2008. - С.74-75.
10. Максудов Т., Алиходжаев А.А. Усовершенствованная методика расчета
периодичности технического обслуживания автомобилей, // Сб. науч. трудов.
ТАДИ. – Ташкент. 2008. – С. 102-103.
19
Техника фанлари номзоди илмий даражасига талабгор Алиходжаев
Арифходжа Артиковичнинг 05.22.10 “Автомобил транспортини ишлатиш”
ихтисослиги бўйича “Автомобилларнинг ишлаш шароитларини ҳисобга
олган ҳолда техник хизмат кўрсатиш ва таъмирлаш меъѐрларини
бошқариш” мавзусидаги диссертациясининг
РЕЗЮМЕСИ
Таянч (энг муҳим) сўзлар:
техник хизмат кўрсатиш (ТХК), таъмирлаш (Т),
меъѐрлар, ишлаш шароити, даврийлик, иш ҳажми, техник-иқтисодий
кўрсаткичлар (ТИК),меъѐрларни бошқариш.
Тадқиқот объектлари:
муайян ишлаш шароитида эксплуатация
қилинаѐтган автомобиллар бўйича ТХК даврийлиги ҳамда ТХК ваТ иш ҳажми.
Ишнинг мақсади:
ТХК ва Т
меъѐрларини ишлаш шароитини ҳисобга олиб
мослаштириш,
профилактик
ишлар
ўтказишни
режалаштиришни
такомиллаштириш
ҳисобига
автомобиллар
техник
эксплуатацияси
самарадорлигини ошириш.
Тадқиқот усули:
назарий тадқиқотлар автомобилларга ТХК ва Т тизимини
ташкил этилиш қонуниятларига, тизимли таҳлил услубига асосланган,
экспериментлар эксплуатацияда назорат қилиш ва натижаларга математик ишлов
бериш усулларида олиб борилди.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги:
мослашув даврини ҳисобга
олиб, АТКнинг ТХК ва Т бўйича ишлаб чиқариш дастурини технологик ҳисоблаш
услубияти, АТК ТИКнинг солиштирма қийматларини ҳисоблаш бўйича
математик модел, автомобилларни мослашув даври ва эксплуатация бошидан
бери юрган йўлларини ҳисобга олиб, ТХК даврийлигини ўрнатиш услуби, МАЗ-
642208 ва Ford Cargo-1827 автопоездлари учун 1-ТХК, 2-ТХК ва мавсумий хизмат
кўрсатиш тартиботлари ишлаб чиқилди.
Амалий аҳамият:
АТКнинг ТХК ва Т бўйича ишлаб чиқариш дастурининг
технологик ҳисоби услуби такомиллаштирилди. Автомобилларни мослашув
даври ва эксплуатация бошидан бери юрган йўлларини ҳисобга олиб, ТХК ни
ўтказишни режалаштириш услуби, ишлаш шароитини ҳисобга олган ҳолда МАЗ-
642208 ва Ford Cargo-1827 автопоездларига ТХК бўйича корхона стандарти ишлаб
чиқилди.
Татбиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги:
ТХК тартиботи
“Автонефттранс” АТКда татбиқ этилди, йиллик иқтисодий самара 23,6 млн.
сўмни ташкил этди. АТКни қайта қуришнинг такомиллаштирилган услуби ОТМК
АТБ 3- автокорхонаси ва “Узнефтмаҳсулот” АК Уйчи нефтебазаси УК ни қайта
қуришда қўлланилди ва бакалавр ҳамда магистрларни ўқув жараѐнига татбиқ
этилди.
Қўлланиш (фойдаланиш) соҳаси:
Автомобил транспорти.
20
РЕЗЮМЕ
диссертации
Алиходжаева
Арифходжи
Артиковича
на
тему:
«Управление нормативами технического обслуживания и ремонта
автомобилей с учетом условий эксплуатации» на соискание ученой степени
и кандидата технических наук по специальности 05.22.10 «Эксплуатация
автомобильного транспорта»
Ключевые слова:
техническое обслуживание (ТО), ремонт (Р), техническая
эксплуатация
автомобилей (ТЭА), нормативы, условия
эксплуатации,
периодичность,
трудоемкость,
технико-экономические
показатели
(ТЭП),управление нормативами.
Объекты исследования:
нормативы ТЭА, работающих в реальных условиях
эксплуатации, в частности, периодичность ТО и трудоемкость их ТО и Р.
Цель работы:
повышение эффективности ТЭА за счет корректирования
нормативов ТО и Р с учетом условий эксплуатации и совершенствования
планирования проведения профилактических работ.
Методы исследования:
теоретические предпосылки базируются на
закономерностях формирования системы ТО и Р автомобилей, методах
системного анализа, экспериментальные исследования проводились
с
использованием методов подконтрольной эксплуатации и математической
статистики при обработке результатов.
Полученные результаты и их новизна:
усовершенствованна методика
технологического расчета производственной программы по ТО и ТР АТК с
учетом пробега периода обкатки, разработана математическая модель расчета
удельных значений ТЭП АТК и методика установления периодичности ТО с
учетом пробегов периода обкатки и сначала эксплуатации автомобилей,
разработан режим ТО-1, ТО-2 и сезонного обслуживания автопоездов МАЗ-
642208 и Ford Cargo-1827.
Практическая значимость:
усовершенствованна методика технологичес-
кого расчета производственной программы по ТО и Р АТК, разработана методика
планирования постановки на ТО автомобилей с учетом пробега периода обкатки и
разработан стандарт предприятия по режимам ТО автопоездов МАЗ-642208 и
Ford Cargo-1827 с учетом условий эксплуатации.
Степень внедрения:
режим ТО
внедрен в АТК «Автонефттранс»,
усовершенствованный метод использован при реконструкции автобазы №3 УАТ
АГМК и УП Уйчинской нефтебазы АК «Узнефтмахсулот» и результаты
исследования внедрены в учебный процесс при подготовке бакалавров и
магистров.
Область применения
: Автомобильный транспорт
21
RESUME
Thesis of Arifkhodja Artikovich Alikhodjaev on the scientific degree competition
of the doctor of sciences in engineering science specialty 05.22.10 "Operations of
motor transport" subject "Management of the specifications of maintenance
service and repair of automobiles in view of conditions of operation"
Key words:
maintenance service, repair, technical operation of automobiles,
specifications, conditions of operation, periodicity, labour input, technical and economic
parameters, management of the specifications.
Subjects of the inquiry:
the specifications of automobiles technical operation,
working in real conditions of operation, in particular, periodicity and labour input,
maintenance service and repair (MS and R).
Aim of the inquiry:
increase of efficiency of technical operation of automobiles at
the expense of a correcting of the specifications in view of conditions of operation and
perfection of management by them at planning both realization of maintenance service
and repair.
Methods of inquiry:
the theoretical preconditions are based on laws of formation
of automobiles MS and R system, methods of the system analysis, the experimental
researches were spent with use of methods of operation and mathematical statistics at
processing results.
The results achieved and their novelty:
the technique of technological account of
the industrial program is advanced till MS and R ATC, the universal mathematical
model of account of specific meanings (importance) TEP ATC is developed, a
technique of an establishment of periodicity maintenance service (MS) for the first time
is developed in view of run of the period and from a beginning of operation of
automobiles, the mode, and FROM lorry convoys MAZ-642208 and Ford Cargo-1827
is developed.
Practical value:
the technique of technological account of the industrial program
is advanced till MS and R TEP, the technique of planning of statement is developed on
MS of automobiles in view of run of service spent in the period of automobiles the
standard of the enterprise on modes MS of lorry convoys МАZ-642208 and Ford
Cargo-1827 and is developed in view of conditions of operation.
Degree of embed and economic affectivity:
the mode MS is introduced in ATC
"Autonefttrans", advanced the method is used at reconstruction of auto base №3 ATC
AGMK and UP Uychi AC "Uzneftmaxsulot" and is introduced into educational process
by preparation of the bachelors and masters.
Sphere of usage:
Autotransport
Талабгор: Алиходжаев А.А.
