САМАРҚАНД ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИК ИНСТИТУТИ, ЧОРВАЧИЛИК,
ПАРРАНДАЧИЛИК ВА БАЛИҚЧИЛИК ИЛМИЙ-ТАДҚИҚОТ
ИНСТИТУТИ ҲУЗУРИДАГИ ФАН ДОКТОРИ ИЛМИЙ
ДАРАЖАСИНИ БЕРУВЧИ 14.07.2016 Qx/V25.01 РАҚАМЛИ ИЛМИЙ
КЕНГАШ АСОСИДА БИР МАРТАЛИК ИЛМИЙ КЕНГАШ
ВЕТЕРИНАРИЯ ИЛМИЙ-ТАДҚИҚОТ ИНСТИТУТИ
МАВЛАНОВ САБИРЖАН ИБАДУЛЛАЕВИЧ
ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ ҲАЙВОНЛАРИНИ
ЭКТОПАРАЗИТЛАРДАН ҲИМОЯ ҚИЛИШНИНГ ЯНГИ
УСУЛЛАРИНИ ЯРАТИШ
03.00.06 – Зоология
(ветеринария фанлари)
ДОКТОРЛИК ДИССЕРТАЦИЯСИ ҲУЖЖАТЛАРИ
САМАРҚАНД – 2016
1
УДК 570.576.895.773.595.792
Докторлик диссертацияси автореферати мундарижаси
Оглавление автореферата докторской диссертации
Сontent of the abstract of doctoral dissertation
Мавланов Сабиржан Ибадуллаевич
Қишлоқ хўжалиги ҳайвонларини эктопаразитлардан ҳимоя қилишнинг янги
усулларини яратиш ............................................................................................ 3
Мавланов Сабиржан Ибадуллаевич
Разработать новые методы защиты сельскохозяйственных животных от
эктопаразитов ………………….........................................................................27
Mavlanov Sabirjan Ibadullaevich
Development of new methods to protect
agricultural animals from ectoparasites ..................................................................51
Эълон қилинган ишлар рўйхати
Список опубликованных работ
List of published works...........................................................................................74
2
САМАРҚАНД ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИК ИНСТИТУТИ, ЧОРВАЧИЛИК,
ПАРРАНДАЧИЛИК ВА БАЛИҚЧИЛИК ИЛМИЙ-ТАДҚИҚОТ
ИНСТИТУТИ ҲУЗУРИДАГИ ФАН ДОКТОРИ ИЛМИЙ
ДАРАЖАСИНИ БЕРУВЧИ 14.07.2016 Qx/V25.01 РАҚАМЛИ ИЛМИЙ
КЕНГАШ АСОСИДА БИР МАРТАЛИК ИЛМИЙ КЕНГАШ
ВЕТЕРИНАРИЯ ИЛМИЙ-ТАДҚИҚОТ ИНСТИТУТИ
МАВЛАНОВ САБИРЖАН ИБАДУЛЛАЕВИЧ
ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ ҲАЙВОНЛАРИНИ
ЭКТОПАРАЗИТЛАРДАН ҲИМОЯ ҚИЛИШНИНГ ЯНГИ
УСУЛЛАРИНИ ЯРАТИШ
03.00.06 – Зоология
(ветеринария фанлари)
ДОКТОРЛИК ДИССЕРТАЦИЯСИ АВТОРЕФЕРАТИ
САМАРҚАНД – 2016
3
Докторлик диссертацияси мавзуси Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси
ҳузуридаги Олий аттестация комиссиясида 30.09.2014/b2014.5.v.18 рақам билан рўйхатга
олинган
.
Докторлик диссертацияси Ветеринария илмий-тадқиқот институтида бажарилган.
Диссертация автореферати уч тилда (ўзбек, рус, инглиз) илмий кенгаш веб-саҳифаси
(www.samqxi.uz) ва «ZiyoNet» ахборот-таълим порталида (www.ziyonet.uz) жойлаштирилган.
Илмий
маслаҳатчи: Расмий
Рўзимурадов Аҳрор
Рўзимурадович
ветеринария
фанлари доктори, профессор
оппонентлар: Азимов Джалалиддин Азимович
биология фанлари доктори, профессор,
ЎзР Фанлар академияси академиги
Салимов Бури Салимович
ветеринария фанлари доктори, профессор
Иззатуллаев Зубайдулло Иззатуллаевич
биология фанлари доктори, профессор
Етакчи ташкилот: Л.М.Исаев номидаги Тиббий паразитология илмий
тадқиқот институти
Диссертация ҳимояси Самарқанд қишлоқ хўжалик институти ва Чорвачилик, паррандачилик ва
балиқчилик илмий-тадқиқот институти ҳузуридаги 14.07.2016Qx/V25.01 рақамли илмий кенгаш
асосидаги бир марталик илмий кенгашнинг 2016 йил «____» _________ соат ______ даги
мажлисида бўлиб ўтади (Манзил: 140103, Самарқанд шаҳри, Мирзо Улуғбек кўчаси, 77 уй.
Тел./факс: (99866) 234-33-20; факс: (99866) 234-07-86; e-mail: saaiinfo2@edu.uz).
Докторлик диссертацияси билан Самарқанд қишлоқ хўжалик институти Ахборот-ресурс
марказида танишиш мумкин (№ рақами билан рўйхатга олинган). Манзил: 140103, Самарқанд
шаҳри, Мирзо Улуғбек кўчаси, 77 уй.
Диссертация автореферати 2016 йил «____» _________ куни тарқатилди.
(2016 йил «___»__________ даги_________ рақамли реестр баѐнномаси).
Р.Б.Давлатов,
Фан доктори илмий даражасини берувчи
илмий кенгаш раиси, в.ф.д., профессор
Н.Б.Дилмуродов,
Фан доктори илмий даражасини берувчи
илмий кенгаш котиби, в.ф.д., доцент
Қ.Н.Норбоев,
Фан доктори илмий даражасини берувчи
илмий кенгаш қошидаги илмий семинар
раиси, в.ф.д., профессор
4
КИРИШ (докторлик диссертацияси аннотацияси)
Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати.
Бугунги кунда
дунѐда зоофил ҳашаротлар ва эктопаразитларга қарши курашда биологик
усуллардан фойдаланиш, микробиологик ва ўсимлик асосига эга бўлган
пиретроид препартларни қўллаш борасида АҚШ, Германия, Чехия, Канада,
Ҳиндистон ва Россия каби давлатларда муайян натижаларга эришилмоқда.
Зоофил хашаротлар ва каналар экто- ва эндопаразитлар сифатида ҳайвонлар
ҳамда одамлар танасида паразитлик қилиб инфестациялар, яъни паразитоз
касалликлар (энтомоз ва акарозлар) чақиради ва натижада чорва
қорамолларнинг сут маҳсулдорлигини 30-40 фоизгача, гўшт маҳсулдорлигини
йилига 10-12 килограммга камайтириб, айниқса, ѐш молларнинг ўсиш ва
ривожланишдан қолиб нобуд бўлишига сабаб бўлади.
Республикамизда
чорва
ҳайвонларини
зоофил ҳашаротлар ва
эктопаразитлар билан зарарланишини камайтириш, уларни даволаш, олдини
олиш ва қарши курашишга қаратилган кенг қамровли чора-тадбирлар амалга
оширилмоқда. Ушбу зараркунандаларни чорва молларига турли хилдаги
юқумли ва инвазион касалликлар юқтириши оқибатида йирик ва майда
шохли ҳайвонларнинг ривожланишдан орқада қолиши, маҳсулдорлигининг
кескин камайиши ва оғир касалланиш натижасида мажбуран сўйилиши ва
нобуд бўлиш ҳолатлари олди олинмоқда. Чорвачилик субъектларида касаллик
тарқатувчи зоофил ҳашаротлар ва зараркунандаларни йўқотиш ва уларга
қарши курашишда замонавий усул ва пиретроид асосидаги препаратлар
қўлланилмоқда.
Дунѐнинг турли минтақаларидаги зоофил ҳашаротларга қарши
курашишда
кимѐвий
воситаларнинг
чорва
моллари
организми
резистентлигига ҳамда экологияга салбий таъсир этиши билан бирга
касаллик қўзғатувчи зараркунандаларнинг мослашиши ва кенг тарқалишига
имкон яратади. Шундан келиб чиқиб, зоопаразитларга қарши курашишнинг
биологик ва интеграция тизимини ривожлантириш, экология, одамлар ва
хайвонлар организмига, фауна ва фойдали флорага безарар биологик,
экологик ва бошқа оптимал усул ва воситаларини тадқиқ ва жорий қилиш
зарурияти янада кенгаймоқда. Бу борада фойдали энтомофаглардан кенгроқ
фойдаланиш, янги турдаги юқори самарали микробиологик ва пиретроид
асосга эга препаратлар яратиш ҳамда уларнинг турли янги замонавий ҳамда
такомиллашган препаратив шаклларини ишлаб чиқиш долзарб бўлиб
ҳисобланади.
Ўзбекистон
Республикасининг
янги
таҳрирдаги
«Ветеринария
тўғрисида»ги қонуни, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2008 йил 21
апрелдаги
ПҚ-842-сонли
«Шахсий
ѐрдамчи,
деҳқон
ва
фермер
хўжаликларида
чорва
молларини
кўпайтиришни
рағбатлантиришни
кучайтириш ҳамда чорвачилик маҳсулотлари ишлаб чиқаришни кенгайтириш
борасидаги қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида»ги ва 2015 йил
29
декабрдаги ПҚ-2460-сонли «2016-2020 йилларда қишлоқ хўжалигини янада
ислоҳ қилиш ва ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги
5
қарорлари ҳамда бошқа меъѐрий ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган
вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадқиқоти муайян
даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг республика фан ва технологиялари ривожланиши
нинг устувор йўналишларига боғлиқлиги.
Мазкур тадқиқот республика
фан ва технологиялар ривожланишининг V. «Қишлоқ хўжалиги,
биотехнология, экология ва атроф-муҳит муҳофазаси» устувор йўналиш
доирасида бажарилган.
Диссертация мавзуси бўйича хорижий илмий-тадқиқотлар шарҳи.
Чорва ҳайвонларининг зоофил ҳашаротларига қарши самарали
энтомофагларни аниқлаш, уларни кўпайтириш ва қўллаш ҳамда
эктопаразитларга қарши микробиологик усул ва пиретроидларни қўллаш
борасида илмий изланишлар жаҳоннинг етакчи илмий марказлари ва олий
таълим муассасаларида, жумладан,
1
University of California Riversiede,
University of Vashington (АҚШ), Division of Microbiology of Infections
Diseases, Western Australiаn Centre for Pathology and Medical Research
(Австралия), Department of Pathology, Bacteriology and Poultry Diseases,
Faculty of Veterinary Medicine (Германия), University of Veterinary and
Pharmaceutical Sciences (Чехия), Бутунроссия санитария, гигиена ва экология
илмий-тадқиқот институти, Бутунроссия гельминтология илмий-тадқиқот
институти (Россия), Ўсимлик ва ҳайвонот олами генофонди институти,
Ветеринария илмий-тадқиқот институти (Ўзбекистон)да олиб борилмоқда.
Чорвачиликда микробиологик усуллардан фойдаланишга оид жаҳонда олиб
борилган тадқиқотлар натижасида қатор, жумладан, қуйидаги илмий
натижалар олинган: зоофил ҳашаротларга фойдали энтомофагларни қўллаш,
уларни саноат усулида кўпайтириш, эктопаразитларига қарши экологияга ва
табиатга безарар микробиологик ва фитопиретроид препаратларни
қўлланилган (University of California Riversiede, University of Vashington,
University of Veterinary and Pharmaceutical Sciences); битоксибациллин
препаратини қишлоқ хўжалик ҳайвонларини касаллик тарқатувчи каналарига
қарши қўллаш усуллари ишлаб чиқилган (Bacteriology and Poultry Diseases,
Faculty of Veterinary Medicine); зоофил ҳашаротларни чорвачилик
фермаларида қўллаш; бактериал препаратларнинг ҳашарот ва каналарга
таъсир механизми аниқланган (Division of Microbiology of Infections Diseases,
Western Australiаn Centre for Pathology and Medical Research); чорва
молларининг зоофил ҳашаротларига қарши пиретроид препаратларнинг
самарадорлиги ва аэрозол усулда қўллаш схемалари ишлаб чиқилган (Бутун
Россия санитария, гигиена ва экология илмий-тадқиқоти институти,
Бутунроссия гельминтология илмий-тадқиқот институти);
Бугунги кунда дунѐда зоофил ҳашаротларга қарши фойдали
энтомофагларни қўллаш, уларни саноат усулида кўпайтириш бўйича қатор,
жумладан, қуйидаги устувор йўналишларда тадқиқотлар олиб борилмоқда:
фойдали энтомофагларни паррандачилик ва чўчқачилик фермаларида
1
www.umich.edu; www.wur.ne; www.universities.com; www.tulane.edu;
http://www.dissert.com.content; www.uni-sz.bg/vmf/bjvmhtm; www.vfu.cz/acta-vet/actavet.htm
6
қўллаш; бактериал препаратларнинг бўғимоѐқлилар танасига кириш йўллари,
микробиологик препарат Bacillus thuringiensis бактерия штаммини
ҳайвонларнинг иксод каналарига қарши қўллаш; пиретроид препаратларни
эктопаразитларга қарши курашишда такомиллаштириш.
Муаммонинг ўрганилганлик даражаси.
Чорвачилик фермаларида
энтомофаглар биоэкологиясини ўрганиш бўйича хорижий мамлакатларда
бирмунча тадқиқотлар ўтказилиб, маълум ютуқларга эришилган. Жумладан,
АҚШ, Германия ва Европанинг бошқа бир қатор мамлакатларида (P.De Bach,
E.F.Legner, G.D.Thomas, E.C.Bay, G.S.Olton). МДҲ давлатларида бу
йўналишда баъзи фаунистик тадқиқотлар олиб борилиб (А.Н.Романов,
О.Л.Крижановский, М.Н.Никольская, В.И.Сычевская, М.А.Прудникова),
чорвачиликда
зоофил
ҳашаротларга
қарши
курашишда
уларнинг
кушандаларидан фойдаланиш тажрибалари ўтказилмаган.
Ўзбекистонда барча турдаги зоофил ҳашаротларнинг кушандаларини
ўрганиш борасида илмий-назарий натижаларга эришилган (А.Рўзимуродов,
Н.Азизов, М.Холбаев, С.Мавланов). Чорвачиликка катта зиѐн келтираѐтган
Musca domestica vicina, Stomoxys calcitrans, Muscina stabulans ва бошқа
турдаги зоофил ва синантроп чивинларга қарши курашишда самарали
қўлланилиши мумкин бўлган энтомофаг турлари (Spalangia nigroaenea,
Muscidifurax raptor, Spalangia cameroni) аниқланган.
Ҳайвонларнинг эктопаразитларига қарши микробиологик ва пиретроид
препаратларни қўллаш борасида жорижда (S.M.Saleh, R.W.Miller, R.A.Smith,
D.W.Watson, J.B.Jespersen, J.Keiding), МДҲ давлатлари ва Республикамизда
З.Решетняк, Р.В.Ребенюк, А.Рўзимуродов, А.М.Дубицкий, А.Ф.Ромашева,
Н.С.Асилбаева, Х.Халилов, Д.Вохидова, З.Мардиев, Э.Қўшчановлар
томонидан қатор тадқиқотлар олиб борилган. Ушбу препаратларни
республикамизда паррандалар эктопаразитлари ҳамда зоофил чивинлар
личинкаларига қарши қўллаш тавсия этилган.
Лекин, самарали энтомофагларни кўпайтириш ва чорвачиликда зоофил
ҳашаротларга
қарши
курашиш,
микробиологик
ҳамда
пиретроид
препаратларни ҳайвонларнинг эктопаразит ва эстроз касалликларига қарши
қўллаш борасида етарлича илмий тадқиқотлар олиб борилмаган.
Диссертация мавзусининг диссертация бажарилган илмий-тадқиқот
муассасаси илмий-тадқиқот ишлари билан боғлиқлиги.
Диссертация
тадқиқоти Ветеринария илмий-тадқиқот институти илмий-тадқиқот ишлари
режасининг №24 PL-480 «Разработать биологические методы борьбы с
зоопаразитами и переносчиками возбудителей трансмиссивных болезней
сельскохозяйственных животных в животноводстве Узбекистана» (2003-2005
йй.); А-11-083 «Қишлоқ хўжалик ҳайвонларини муҳим паразитар
(гематопинидозлар,
рипицефалѐз
ва
бошқа.)
касалликларининг
эпизоотологик хусусиятларини ўрганиш ва уларга қарши курашнинг янги
экологик хавфсиз усулларини тадқиқ қилиш» (2006-2008 йй.); 4Ф
«Зообиоценозлар биологик мақбуллаштириш усулларини ривожлантириш»
(2007-2011 йй.); ҚХА-10-025 «Қишлоқ хўжалик ҳайвонларининг янги
паразитоз касалликларига қарши курашнинг экологик хавфсиз усул ва
7
воситаларини яратиш» (2009-2011 йй.); ҚХА-9-096 «Қишлоқ хўжалик
ҳайвонларини зоопаразитоз ҳамда хавфли трансмиссив касалликлардан
муҳофаза қилишнинг янги самарали усул ва воситаларини яратиш» 2012-
2014 йй.) ва ҚҲА-9-028 «Қишлоқ хўжалиги ҳайвонларини хавфли паразитоз
ва табиий ўчоқли трансмиссив касалликлардан муҳофаза қилишнинг янги
экологик безарар, тежамкор ва самарали воситаларини тадқиқ ва жорий
йилиш» (2015-2017 йй.) мавзуларидаги фундаментал ва амалий лойиҳалар
доирасида бажарилган.
Тадқиқотнинг мақсади
чорвачилик хўжаликларида кўп учрайдиган ва
соҳа ривожига жиддий зарар келтирадиган зоофил ҳашаротлар ва
эктопаразитларга қарши экологияга, табиий флорага ҳамда ҳайвонлар
организми учун безарар бўлган янги восита ва усулларини ишлаб чиқишдан
иборат.
Тадқиқотнинг вазифалари:
чорвачиликда зоопаразитларга қарши курашишда янги самарали
энтомофагларни аниқлаш ва уларни кўпайтириш технологиясини ишлаб
чиқиш;
микробиологик штамм «ЎзВИТИ M №1» биоинсектицидини
чорвачиликда қўйларнинг эктопаразитлари ва эстрозига қарши курашишда
қўлланилишини илмий-экспериментал жиҳатдан исботлаш;
маҳаллий штамм «ЎзВИТИ M №1» биоинсектицидини инсектицидлик
хусусиятларини аниқлаш;
ўсимлик пиретроиди 25 фоизли маҳаллий циперметрин препаратини
чорвачиликда шохли молларнинг эктопаразитлари ва қўйлар эстрозига қарши
қўлланилишини илмий-экспериментал жиҳатдан исботлаш;
ўсимлик пиретроиди 25 фоизли маҳаллий циперметрин препаратини
чорва молларининг зоофил ҳашаротлари ва эктопаразитларига қарши
қўлланиладиган ҳамда чорвачилик бинолари ва қўтонларни дезинсекция
қилишда фойдаланиладиган мақбул концентрация ва дозаларини аниқлаш.
Тадқиқотнинг объекти
сифатида Республикамиздаги чорвачилик
фермаларидаги копробионтлар, зоофил ҳашаротлар, уларнинг личинкалари,
ғумбаклари ва энтомофаглар, шунингдек, 700 бошдан ортиқ қоракўл,
меринос зотларидаги ва маҳаллий қўйлар олинган.
Тадқиқотнинг
предмети
қорамолчилик
фермаси,
қўтонлар,
гўнгхоналар, зоофил ҳашаротлар, энтомофаглар ва тадқиқотлар жараѐнида
тажрибалардаги «ЎзВИТИ M №1» биоинсектициди ва 25 фоизли маҳаллий
циперметрин препарати бўлиб ҳисобланади.
Тадқиқотнинг усуллари.
Зоофил ҳашаротлар кушандалари, уларнинг
личинкалари ва ғумбаклари сони экологик, энтомологик усуллар ѐрдамида
аниқланди. Энтомофагларни оиласи, авлоди ва тури М.Н.Никольский,
Г.С.Медведев,
зоофил
ҳашаротлар
турлари
А.А.Штакельберг,
В.Н.Беклемишев, Г.Я.Бей-Биенко муҳаррирликларида тузилган аниқлагичлар
ѐрдамида аниқланди. S.cameroni кушандасини морфологияси, жинсий
органлари, тухуми, барча ривожланиш босқичлари ва бошқа аъзоларининг
тузилиши морфологик, микроскопик усулларда аниқланди. Тадқиқотлар
8
натижалари (биометрик маълумотлар) вариацион статистика усулида
(И.Ф.Рокицкий) ҳисобланди. Бактериал препаратларни культурал морфологик
белгилари, биокимѐвий, патогенлик хусусиятлари ва
микроскопик
тадқиқотлар Возняковская ва бошқа. усулидан фойдаланган
ҳолда
Битоксибациллин маҳаллий штаммларини ажратиш (Д.Вахидова усули).
Зоофил ҳашаротларнинг жинси ва сони МБС-1, МБИ-1 микроскоплар
ѐрдамида, ўлган эктопаразитларнинг миқдори (фоизи, сони) Аббат
формуласида ҳисобланди. Циперметринни 25 фоизли эмульсиясининг
инсектицид самарадорлиги Бутун жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти ҳамда
А.А.Непоклонов ва Г.А.Таланов, С.Д.Павлов, БССТ (2000) томонидан
тузилган услубий ищлланмалардан фойдаланилди.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги
қуйидагилардан иборат:
зоофил ҳашаротларга қарши курашишда қўлланилиши мумкин бўлган
энтомофаглар янги турлар билан бойитилди ва уларнинг 19 та тури ҳамда
муҳим турлар (Spalangia cameroni) биологияси аниқланган.
самарали энтомофаглардан биоматериал олиш технологияси ишлаб
чиқилган;
Bacillus thuringiensis var.thuringiensis «ЎзВИТИ M №1» маҳаллий
бактерия штаммини кўпайтириш усуллари ишлаб чиқилган; Bacillus
thuringiensis гуруҳига мансуб бўлган бактериялар маҳсулоти (продуценти) –
биоинсектициднинг юқори энтомоцид хусусиятга эгалиги аниқланган;
«ЎзВИТИ M №1» биоинсектицидини қўйларнинг эктопаразитлари ва
эстроз касаллигига қарши самарадорлиги аниқланган;
экспериментал
тадқиқотлар
натижасида 25 фоизли маҳаллий
циперметрин препаратини қўлланиш доираси кенгайтирилган (зоофил
ҳашаротларга, эктопаразитларга нисбатан);
25 фоизли маҳаллий циперметрин препаратининг чорва ҳайвонларининг
эктопаразитларига нисбатан инсектицид фаоллиги аниқланган.
Тадқиқотнинг амалий натижаси
қуйидагилардан иборат: илмий
тадқиқотлар натижасида чорвачилик фермаларида кенг тарқалган зоофил
ҳашаротларга қарши самарали қўллаш мумкин бўлган энтомофаглар турлари
аниқланган ва уларни амалиѐтда қўллаш учун биоинсектицид тайѐрлаш
технологияси ишлаб чиқилган;
маҳаллий штамм «ЎзВИТИ M №1» биоинсектицидини қорамол ва қўй
эчкилар эктопаразитлари ва эстроз касалликларига қарши қўллаш усуллари
яратилган ва самарадорлиги аниқланган;
қорамол ва қўйларни эктопаразитларга қарши дорилаш ҳамда
чорвачилик бинолари ва қўтонларни дезинсекция қилиш учун 25 фоизли
маҳаллий
циперметрин
препаратининг
самарали
дозалари
ва
концентрациялари аниқланган.
Тадқиқот натижаларининг ишончлилиги.
Тадқиқот натижаларининг
ишончлилиги
изланишларнинг
замонавий
услуб
ва
воситалардан
фойдаланган
ҳолда
ўтказилганлиги,
морфологик,
паразитологик,
энтомологик, бактериологик усуллардан фойдаланиш ва бошланғич
9
маълумотларга ишлов бериш, шунингдек, олинган назарий натижаларнинг
тажриба маълумотлари билан тўғри келиши, тадқиқот натижаларининг
хорижий ва маҳаллий тажрибалар билан таққосланганлиги, шунингдек,
лаборатория ва дала тажрибаларининг далолатномаларга асосланганлиги,
олинган натижаларнинг мутахассислар томонидан тасдиқлаб баҳоланганлиги
билан исботланган.
Тадқиқот натижаларининг илмий ва амалий аҳамияти.
Тадқиқотлар
натижаларининг илмий аҳамияти чорвачиликда зоопаразитлар ҳамда улар
томонидан қўзғатиладиган ва тарқатиладиган паразитоз ва хавфли
трансмиссив касалликлардан ҳимоя қилишнинг экологияга, инсон ва
ҳайвонлар организмига, фойдали фауна ва флорага безарар бўлган оптимал
интеграция тизимини ишлаб чиқиш ҳамда фойдали ҳашаротлар ва
микроорганизмлардан биоинсектицид тайѐрлаш технологияси, маҳаллий
циперметриндан самарали фойдаланиш билан изоҳланади.
Тадқиқотлар натижаларининг амалий аҳамияти чорвачиликда зоофил
ҳашаротларга қарши самарали энтомофагларни амалиѐтда қўллаш учун
кўпайтириш технологияси, «ЎзВИТИ M №1» биоинсектицидини ҳамда 25
фоизли
циперметрин
препаратини
қорамол
ва
қўй-эчкиларни
эктопаразитларига қарши кураш самарадорлигини аниқлашдан иборат.
Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.
Чорва ҳайвонларининг
зоофил ҳашаротлари ва эктопаразитларига қарши кураш бўйича олиб
борилган тадқиқотлар натижалари асосида:
қишлоқ хўжалик ҳайвонларининг эктопаразитларига қарши қўллаш учун
маҳаллий штамм Bac.thuringiensis var.thuringiensis «ЎзВИТИ М №1»
биоинсектицидини яратиш бўйича Ўзбекистон Республикаси Интеллектуал
мулк агентлигидан ихтирога патент олинган (№IAP 02942, 2005);
чорва молларининг эктопаразиларига қарши курашиш ва олдини олиш
бўйича чорвачилик фермер хўжаликлари учун «Циперметриннинг 25 фоизли
концентрат эмульсиясини чорвачиликда экто ва эндопаразитларга қарши
қўллаш ҳақида» тавсиянома ишлаб чиқилган (Давлат ветеринария бош
бошқармасининг 16.11.2016 й., №48/4-1714-сон маълумотномаси).
«ЎзВИТИ М №1» бактерия штаммидан биоинсектицид олиш
технологияси ишлаб чиқилган ҳамда битоксибациллин препарати Паркент
туманидаги «Бойқозон» хўжалигидаги чорвачилик фермасида, Сайхунобод
туманидаги «Мусо-ота» ва «Бешбулоқ» фермер хўжаликларидаш қўйларда
эктопаразитоз ва эстроз касалликларини даволашда жорий этилган (Давлат
ветеринария
бош
бошқармасининг
9.11.2016
й.,
№18/1-1689-сон
маълумотномаси). Бунда, битоксибациллин препаратини қўллаш натижасида
қўйларнинг эктопаразитоз ва эстроз касалликларига қарши 90-95 фоиз
даволаш самарадорлигига эришилган ва ўсиш кўрсаткичи 12-15 фоизга
ошганлиги аниқланган.
Тадқиқот натижаларининг апробацияси
. Тадқиқот натижалари ҳар
йили Ветеринария илмий-тадқиқот институтининг кўрикдан ўтказиш
комиссияси томонидан апробациядан ўтказилиб, ижобий баҳоланган,
лаборатория ҳисоботлари институтнинг илмий ва илмий-техник
10
кенгашларида муҳокама қилинган.
Шунингдек, 10 та илмий-амалий конференцияларда апробациядан ўтган,
жумладан, 4 та халқаро миқѐсдаги, Ўзбекистон қоракўлчилик ва чўл
экологияси ИТИ ташкил этилганлигининг 70 йиллигига бағишланган
Халқаро илмий - амалий конференцияда (Самарқанд, 2000), Тошкент Давлат
Аграр Университетининг 70 йиллигига бағишланган Халқаро илмий-амалий
конференцияда (Тошкент, 2001), Ўзбекистон ветеринария ИТИ ташкил
этилганлигининг 75 ва 80 йилликларига бағишланган Халқаро илмий
конференцияларда (Самарқанд, 2001, 2006); «Роль ветеринарной науки и
практики в эффективном развитии животноводства» (Алматы, 2012).
Ишланмалар
2008-2015
йилларда Республика инновацион ғоялар,
технологиялар ва лойиҳалар ярмаркасида намойиш этилган.
Тадқиқот натижаларининг эълон қилиниши.
Диссертация мавзуси
бўйича жами 39 та илмий иш чоп этилган, шулардан, Ўзбекистон
Республикаси Олий аттестация комиссиясининг докторлик диссертациялари
асосий илмий натижаларини чоп этиш тавсия этилган илмий нашрларда 19 та
жумладан, 15 таси республика ва 4 таси хорижий журналларда нашр этилган
ва 1 та ихтирога патент олинган.
Диссертациянинг ҳажми ва тузилиши.
Диссертация таркиби кириш,
бешта боб, хулоса, фойдаланилган адабиѐтлар рўйхати ва иловалардан
иборат. Диссертациянинг ҳажми 200 бетни ташкил этган.
ДИССЕРТАЦИЯНИНГ АСОСИЙ МАЗМУНИ
Кириш
қисмида ўтказилган тадқиқотларнинг долзарблиги ва зарурати
асосланган, тадқиқотнинг мақсади ва вазифалари, объект ва предметлари
тавсифланган, республика фан ва технологиялари ривожланишининг устувор
йўналишларига мослиги кўрсатилган, тадқиқотнинг илмий янгилиги ва
амалий натижалари баѐн қилинган, олинган натижаларнинг илмий ва амалий
аҳамияти очиб берилган, нашр этилган ишлар ва диссертация тузилиши
бўйича маълумотлар келтирилган.
Диссертациянинг
«Қишлоқ хўжалиги ҳайвонларининг зоофил
ҳашоратлари ва эктопаразитларига қарши кураш бўйича илмий
манбалар шарҳи»
деб номланган биринчи бобида синантроп ва зоофил
чивинларни ер юзида тарқалиши ва уларни инсониятга, айниқса чорвачилик
ривожига салбий таъсир, зоофил чивинлар энтомофагларининг (йиртқич ва
паразитлар)
тарқалиши, ривожланиши, бактериал инсектицидларни,
микробиологик ва пиретроид препаратларни ўрганилиш ҳолати бўйича
хориж ва республикамиз олимлари томонидан олиб борилган илмий ишлар
натижаларини қисқача таснифи келтирилган.
Таҳлиллар шуни кўрсатаяптики, ҳозирги кунгача чорвачиликда зоофил
чивинларга қарши курашишда энтомофаглардан амалда фойдаланиш учун
биологик маҳсулот олишнинг саноат усули жорий этилиши лозим, Bacillus
thuringiensis гуруҳидаги энтомопатоген бактерияларни зарарли ҳашаротлар ва
каналарга қарши курашишда қўллаш учун биоинсектицид ишлаб чиқариш
11
жараѐнини йўлга қўйиш керак. Ҳайвонларнинг кенг тарқалган
эктопаразитларига қарши қўллаш борасида маҳаллий циперметрин
препаратини Навоий электро кимѐ заводида ишлаб чиқарилишни кучайтириб
инсектицидлар арсеналини ривожлантириш керак.
Диссертациянинг
«Тадқиқотлар материаллари ва услублари»
деб
номланган иккинчи бобида тадқиқот жойи, объекти ва услублари баѐн
этилган.
Тадқиқот
объекти
қилиб,
Ветеринария
илмий-тадқиқот
институтининг Арахноэнтомология лабораторияси ҳамда Тошкент вилояти
Паркент туманидаги Бойқозон хўжалиги, Самарқанд вилояти Тайлоқ тумани
Ҳиссадорлик жамияти сут-товар фермаси, Қўшработ туман Эргаш
Жуманбулбул номли хўжалик ҳамда Сирдарѐ вилояти Сайхунобод
туманидаги Ўзбекистон хўжалигининг чорвачилик ҳамда «Мусо-ота» ва
«Бешбулоқ» фермер хўжаликларидаги қўйлар танлаб олинган.
Тадқиқотларда таъкидланган хўжаликларда зоофил ҳашаротлар ва
уларнинг энтомофагларини (кушандалари) фаунаси, мавсумий динамикаси,
экологияси, тарқалиш ва энтомофаглар билан зарарланиш даражаси,
энтомофагларни
кўпайиш
биологияси,
морфологияси,
кўпайтириш
технологияси, уларни қўллаш самарадорлиги, микробиологик препаратларни
(хорижий ва маҳаллий) ва маҳаллий циперметрин пиретроид препаратини
чорва ҳайвонларининг эктопаразитлари ва эстроз касалликларига қарши
қўллаш усул ва чора-тадбирлари ўрганилди.
Диссертациянинг
«Чорвачилик фермаларида зоофил ҳашаротларга
қарши энтомофаглар ёрдамида курашиш»
деб номланган учинчи бобида
тадқиқотлар олиб борилган экологик стацияларда зоофил ҳашаротлар ва
уларнинг энтомофагларини фаунаси, экологияси,тарқалиши борасидаги
ҳамда самарали энтомофаг S.cameroni нинг ривожланиш биологияси,
морфологик кўрсаткичлари, энтомофаг ва уларнинг хўжайинларини
лаборатория шароитида кўпайтириш ва қўллаш бўйича олиб борилган
тадқиқотлар натижалари келтирилган.
Энтомофаглар фаунаси
ер юзида 1,5 миллиондан ортиқ зарарли
ҳашаротлар мавжуд бўлиб, табиатда ҳар бир жонивор ўз кушандасига эга
бўлгани каби уларнинг ҳам 10 минг турдан ошиқ кушандалари учрайди.
Жумладан, йиртқич ва паразит бўғимоѐқлилар зарарли ҳашаротларнинг
табиий кушандалари бўлиб, уларнинг биологик мувозанатида катта роль
ўйнайди.
Биологик - усул фойдали паразит ва йиртқичлардан,
микроорганизмлардан, фитоасосли пиретроидлардан фойдаланиб зарарли
популяцияларни регуляция қилиш ѐки улар сонини иқтисодий безарар
даражада сақлашнинг арзон, қулай экологияга безарар усул ва воситаларини
яратишдир.
Шундай экан, фойдали энтомофаг ва кушандалар популяцияларига
токсик таъсир қилмайдиган, фитоасосли (пиретроид) ва микробиологик
инсектицидлардан фойдаланиш тавсия этилади.
Бунда, биологик хилмахилликни асраш, турлар биомувозанатини
таъминлаш муҳим регуляторлик аҳамият касб этади.
Паразитлар - тирик мавжудотлар бўлиб ўзидан йирикроқ ҳайвонларнинг
экто-ва эндопаразитларидир. Улар ўлжа хужайраси ѐки суюқликлари билан
12
озиқланадилар. Паразитлар ўз хўжайинларини зарарлаш ва ривожланиш
хусусиятига қараб икки гуруҳга ажратилади:
1.Ҳашарот личинкаларини зарарлаб, ўз ривожланишини уларнинг
ғумбакларида якунлайдиган паразитлар (1-жадвал);
2.Ҳашарот ғумбакларини зарарлаб ривожланишини ҳам уларнинг
ғумбакларида якунлайдиган паразитлар (1-жадвал).
1-жадвал.
Зоофил чивинлар ғумбагидан топилган паразитлар
Т.р.
Личинка паразитлари
Фоиз
Хўжайинлари
1.
2.
Hymenoptera -
Пардақанотлилар Braconidae
- оиласи
Aphaereta minuta Nees
Aphaereta difticilis Nixon
10,3
R.striata F., B.melanura Mg.
B.haemorrhoidalis Flln.
B.melanura Mg.
3.
4.
Ichneumonidae - оиласи
Atroctodes sp. n.
Stilpnus sp.n.
R.striata F., B.melanura Mg,.
B.haemorrhoidalis Flln.
R.striata F.
5.
Eucoilidae - оиласи
Eucoila trichopsila hartig
24,2
R.striata F., B.melanura Mg.,
B.haemorrhoidalis Flln.
6.
7.
Chalcididae - оиласи
Brachymeria minuta L.
Brachymeria sp.n.
65,5
R.striata F., B.melanura Mg.,
B.haemorrhoidalis Flln.
B.haemorrhoidalis Flln.
100
Ғумбак паразитлари
8.
Pteromalidae
Spalangiidae - оиласи
Spalangia cameroni Perkins
14,8
M.d.vicina Macq.
M.stabulans Flln.
S.calcitrans L.
9.
Spalangia subpunctata Foerster
8,6
S.stercoraria l.
10.
Spalangia nigroaenea Curtis
47,8
M.d.vicina Macq., M.stabulans
Flln., S.calcitrans L.,
M.autumnalis Deg., F.canicularis
L., P.cadaverina F., O.caesarion
Mg., R.striata F.
11.
Spalangia endius
1,1
M.d.vicina Macq., S.calcitrans
L., F.canicularis L.
12.
Spalangia rugulosa
0,4
M.stabulans Flln., O.capensis
W., S.calcitrans L.
13.
Spalangia nigripes
0,3
L.irritans I., M.d.vicina
Macq., S.calcitrans L.
14.
Spalangia nigra
0,3
M.d.vicina Macq., S.calcitrans L.
15.
Pteromalidae - оиласи
Muscidifurax raptor Girault et Saunders
24,7
M.d.vicina Macq., P.cadaverina F.
16.
Diapriidae - оиласи
Trichopria sp.
S.calcitrans L.
17.
Torymidae - оиласи
Monodontomerus sp.n.
M.stabulans Flln.
18.
Coleoptera - Қаттиқ
қанотлилар Staphylinidae -
оиласи
Aleochara bipustulata l.
1,8
M.d.vicina Macq., R.striata
F., M.autumnalis Deg.
19.
Aleochara spp.n.
0,2
R.striata F., B.melanura Mg.,
B.haemorrhoidalis Flln.,
M.d.vicina Macq., M.autumnalis
Deg.,
F.canicularis L., O.caesarion Mg.,
M.stabulans Flln., Morellia
simplex Lw.
100
13
Ушбу жадвал Н.Азизов (1973), Г.А.Викторов (1976), А.Рўзимуродов, Н.Азизов
(1987), М.Холбоев (1990) маълумотлари ва услубларидан ижодий фойдаланилган ҳолда
бойитилиб тузилди.
Тадқиқотларда личинка паразитлари орасида Brachymeria minuta
доминантлик қилиб, жами терилган личинка паразитларининг 65,5 фоизини,
Eucoila trichopsila 24,2 фоиз, Aphaereta minuta 10,3 фоиз миқдорида қайд
қилинб, жами топилган энтомофагларнинг 6,5 фоизини ташкил қилди.
Ғумбак паразитлари зообиоценозларда (иккиламчи биоценозларда) кенг
тарқалган бўлиб, улар орасида Spalangia nigroaenea тури доминантлик қилиб,
паразитларнинг 47,8 фоизини ташкил этди. Muscidifurax raptor 24,7 фоиз,
Spalangia cameroni 14,8 фоиз, Spalangia subpunctata 8,6 фоиз учрайди. Қолган
турлар 4,1 фоизни ташкил этди. Тадқиқотлар давомида жами терилган
энтомофагларнинг 93,5 фоизи ғумбак паразитлари эканлиги аниқланди.
Қорамолчилик фермалари шароитида тарқалиши бўйича Spalangiinae
кенжа оиласи вакиллари 71 фоиз, Pteromalinae кенжа оиласи 22,4 фоиз,
Chalcididae оиласи 5,5 фоизни, Braconidae, Eucoilidae, Staphylinidae турлари
1,1 фоизни ташкил этди (2-жадвал).
Тадқиқотлар давомида чорвачилик фермаларидан жами бўлиб 19 турдаги
паразит топилиб, улардан 7 тури зоофил чивин личинкаларини, 12 тури эса
уларнинг ғумбакларини зарарлайди (1-жадвал). Бу паразитлар орасида
Spalangia турлари кўп сонликни ташкил этди.
Чорвачилик фермаларидан топилган барча паразитларни уларнинг
биотопларда учраш даражасига қараб қуйидаги 3 гуруҳга бўлиш мумкин: 1.
Доминант турлар – S.nigroaenea;
2. Субдоминант турлар – M.raptor, S.cameroni;
3. Кам учровчи турлар – B.minuta, S.endius, S.rugulosa, S.nigripes,
S.subpunctata, A.minuta, E.trichopsila, A.bipustulata, S.nigra, A.spp., A.difticilis,
Brachymeria sp., Atroctodes sp., Stilpnus sp., Trichopria sp., Monodontomerus sp.
2-жадвал
Қорамолчилик фермаларида паразитлар оилалари бўйича тарқалиши
Т.р.
О и л а л а р
Миқдори, фоиз
1.
Spalangiinae
71,0
2.
Pteromalinae
22,4
3.
Chalcididae
5,5
4.
Braconidae
0,3
5.
Eucoilidae
0,3
6.
Staphilinidae
0,5
Жами
100
S.nigroaenea 8 турдаги хўжайинларни (ўлжа) (M.d.vicina, M.stabulans,
M.autumnalis, F.canicularis, S.calcitrans, P.cadaverina, O.caesarion, R.striata);
S.cameroni хўжайинларни 3 турини (M.d.vicina, M.stabulans, S.calcitrans);
M.raptor эса 2 турга оид хўжайинларни (M.d.vicina, P.cadaverina) зарарлаши
14
аниқланди. Қолган ғумбак паразитлари жами бўлиб 10 турдаги
хўжайинларнинг (M.d.vicina, M.stabulans, M.autumnalis, F.canicularis,
O.caesarion, M.simplex, R.striata, B.haemorrhoidalis, B.melanura, S.stercoraria)
ғумбакларини зарарлаши аниқланди.
Биз ўз тадқиқотларимизда чорвачилик фермаларида тарқалиши бўйича
доминант ва субдоминант турлар ҳамда келажакда истиқболли деб қараш
мумкин бўлган S.nigroaenea, M.raptor ҳамда S.cameroni ларнинг учраши,
тарқалиши, биологик хусусиятлари, морфологик белгилари ва зарарли
ҳашаротларга қарши амалиѐтдаги самарадорлигини ўрганиш устида илмий
тадқиқот ишлари олиб борилди.
Spalangia cameroni Perkins
(Pteromalidae оиласи, Spalangiinae кенжа
оиласи, Spalangia Latreille авлоди) чорвачилик фермаларида тарқалган жами
паразитларнинг 14,8 фоизини ташкил этди. Қорамолчилик фермаларида
апрель ойининг охиридан декабрнинг бошларигача фаол ҳолатда учрайди. Бу
кушанда ѐз ва куз ойларида бошқа мавсумларга нисбатан кўпроқ учрайди.
Баҳор ойларида терилган намуналарда улар май ойида кўпроқ учраши
намоѐн бўлди (6,2 фоизгача). Май, июнь охири ва июль ойлари бошларида
турнинг кўпая бориши кузатилиб, текширилган намуналарда уларни миқдори
янада ошиб август ойида 10,5 фоизгача етиши аниқланди.
Spalangia nigroaenea Curtis
(Pteromalidae оиласи, Spalangiinae кенжа
оиласи, Spalangia Latreille, 1805 авлоди) 10 га яқин зоофил чивин турларида
паразитлик қилади. Паразит йилнинг февраль ойидан ҳаракатланиб ноябрь
ойигача учрайди. Кушанда билан қуруқ гўнгдаги M.d.vicina ғумбакларининг
юқори даражада зарарланиши майнинг охири ва июнь ойининг бошларида
кузатилади (17,7 фоиз), кейин бу кўрсаткич пасайиб куз ойларига келиб яна
кўтарилади. Кушанда намлиги 60-70 фоиз, ҳарорати ўртача (26-28
0
С) бўлган
гўнгларда кўпроқ (60-62 фоиз), аксинча намлиги паст (20-30 фоиз), ҳарорати
юқори (34-36
0
С) гўнгларда кам (5-7 фоиз) учрайди. Нам сомон аралаш
қорамол гўнгида ғумбаклари кушанда билан июлнинг учинчи декадасида ва
август ойининг иккинчи декадасида 41 ва 43 фоизгача зарарланади. У
сентябрь-октябрь ойларида ҳам кўп учрайди.
Muscidifurax raptor Girault et Saunders
(Pteromalidae оиласи,
Pteromalinae кенжа оиласи, Muscidifurax Girault at Saunders, 1910 авлоди)
чорвачилик фермаларида тарқалиши бўйича S.nigroaenea энтомофагидан
кейинги ўринда турувчи зоофил чивинларининг ғумбак паразити бўлиб, 2
турдаги зарарли чивинларнинг кушандаси ҳисобланади, кўпроқ намлиги паст
(20-30 фоиз), ҳарорати юқори (35-37
0
С) бўлган гўнгларда ўз ўлжасини
зарарлайди.
Юқоридаги маълумотлардан кўриниб турибдики тадқиқотлар давомида
S.nigroaenea, M.raptor, S.cameroni кўпроқ синантроп ва зоофил чивинлари
ғумбакларини зарарлаб биотенглик, биотурғунлик, биоценотик аҳамият касб
этади. Шундай экан, зообиоценозларда таъкидланган зоофил ҳашаротларга
қарши курашишда уларнинг паразитлари S.nigroaenea, M.raptor, S.cameroni
лардан биологик кураш воситаси сифатида биохилмахилликни, экологияни,
эпидемиологик осойишталикни муҳофаза қилишда фойдаланиш мумкин.
15
Бу самарали энтомофаглар паррандачилик фермаларида ҳам кенг
тарқалган бўлиб, уларни ушбу ҳудудлардаги зоофил чивинлар сонини
камайтиришда ҳам кенг қўллаш мумкинлиги хақида маълумотлар бор. Улар
нафақат ҳайвонлар тезаги, балки очиқ муҳитдаги инсон нажасларида
кўпаювчи ҳашаротлар ғумбакларида ҳам ривожланиб биоценотик қулай
муҳит яратишда муҳим (биосанитар) роль ўйнайди.
Самарали энтомофаглар биологияси.
Spalangia cameroni - кушанда
онтогенези икки босқичда, яъни эмбрионал (тухум ичида) ва постэмбрионал
(тухумдан чиққандан кейинги) ривожланиш йўли билан кечади.
Постэмбрионал ривожланиш босқичида бу кушанда тўлиқ метаморфозали
ўзгаришларни (Holometabola), яъни 3-та личинка, ғумбак (паразит пилласи
ичида) ва имаго турланиш (превращение) босқичларини ўтайди.
S.cameroni нинг ривожланиш биологияси қуйидагича кечади: тухум
даври 2 кун, биринчи ѐшдаги личинка босқичи 5 кун, иккинчи ѐшдагиси 3
кун, учинчи ѐшдагиси 5 кун, ғумбак олди даври 2 кун, ғумбак даври 15 кун
давом этади. Ушбу ривожланиш даврлари урғочи кушандани ғумбак даврида
яна уч ва ундан кўп кунга чўзилиши аниқланди (24-26
0
С даражада).
S.cameroni тухуми (1-расм) бошқа шу авлодга мансуб бўлган турларнинг
тухумларидан анча фарқ қилади: а) ҳажми кичикроқ (0,496 х 0,197 мм), ўзаги
(ядроси) ѐйилган (диффуз) ҳолда бўлади, в) олдинги оқиш қисми, энсиз
марказий оқ қисми, кейинги ѐруғ ва тиниқ бўлмаган оралиқ қисмларга
бўлинган. Кушанданинг ривожланиш босқичи S.nigroaenea га қараганда
бироз узоқ давом этади.
Биринчи ѐшдаги личинка (2-расм) гименоптероид типда, чўзинчоқ,
олдинги қисми камроқ, кейинги қисми кўпроқ торайиб юмалоқлашган
(бодринг шаклида) кўринишда. Тухумдан янги чиққан личинка оқиш тусда,
яланғоч (туксиз) хитин қобиғ билан ўралган, бош қисмида дорсал (устки)
юмшоқ қопқоғичи (парда) бўлади. Кушанда эндопаразит бўлганлиги туфайли
ўзларининг ўлжа-хўжайинларини (пилласи ичида, ғумбак танасида) ичида
яшайди, оѐқлари бўлмайди ва ғумбак ичида айланиб ҳаракат қилади. Бу
ѐшдаги личинка ҳарорат 24-26 даража бўлганда 2,5-3 кунда учинчи ѐшга
айланади, личинка танасининг ўртача катталиги 1,55 х 0,90 мм.
Иккинчи ва учинчи ѐшдаги личинкалар ташқи томони нотиниқ, ички
томондан қорамтир кўринишда. Учинчи ѐшдаги личинкаларни танасининг ѐн
тарафидаги ўн бир жуфт бўртиқчалари ѐрдамида фарқлаш мумкин. Личинка
танасининг умумий ўртача катталиги 2,60х1,60 мм, ҳарорат 24-26
0
С даражада
4-5 кунда уч ѐшга тўлади.
Шундай қилиб, ҳар хил ѐшдаги S.cameroni личинкаларини бир биридан
морфологик ўзгаришлар билан фарқ қилиши аниқланди: а) биринчи ѐшдаги
личинкаларда бўртиқчалар бўлмайди, иккинчи ѐшдаги личинкаларда
бўртиқчалар ўрни (изи) кўрина бошлайди, учинчи ѐшдагисида бўртиқчалар
яхши тараққий этган бўлади; б)трахея тизими биринчи ѐшдаги личинкада
ривожланмаган бўлса, иккинчи ѐшдагисида у аниқ кўриниб шохаланган,
учинчи ѐшдагисида янада мукаммаллашган бўлади.
S.cameroni ғумбагини биометрик ўлчаш натижасида унинг ўртача
16
катталиги 3,17
±
0,055 мм эканлиги. Ғумбак даврида эркак ва урғочи
паразитларнинг ривожланиш муддатлари турлича кечиб ҳаво ҳарорати 24-26
даража бўлганда 15-18 кун ичида ғумбак тўлиқ етилади ва пилланинг юқори
қисмини кемириб, қопқоқсимон тешикча очади ва ундан ташқарига чиқади.
Имаго ғумбак (куколка) даврида ҳашаротнинг барча имагинал аъзолари
тўлиқ етилиб бўлгандан сўнг хўжайин пупарийсининг кўпчилик ҳолларда
орқа қисмларини тешиб тўлиқ шаклланган S.cameroni имагоси учиб чиқади.
Эркак S.cameroni кушандаси хўжайин пупарийсидан ривожланиб
чиқиши биланоқ урғочисини оталантириш қобилиятига эгалиги аниқланди.
Урғочи паразит хўжайин танасига тухум қўйишдан олдин уни яхшилаб
текшириб сўнгра тухум қўйишга киришади. У зарарланмаган ғумбакга хохиш
билан тухум қўяди, зарарланган ғумбакга тухум қўяѐтганда унинг тухум
қўйиш муддати маълум вақтга чўзилади. Паразит ғумбакни зарарланган ѐки
зарарланмаганлигини унга тухум қўйгич аъзосини санчиб кўриш йўли билан
аниқлайди. У тухум қўйгичини ғумбакни бир неча жойига санчиб кўриб, ўша
жойдан чиққан суюқлик билан ҳам озиқланади.
1-расм S.cameroni ни икки кунлик тухуми
1 – олдинги оқиш қисми
2 – энсиз марказий оқ қисми
3 – кейинги ѐруғ қисми
4 – тиниқ бўлмаган оралиқ қисми
2-расм А – I ѐшдаги личинкани ташқи
кўриниши.
Б - I ѐшдаги личинкани бош қисми
Паст ҳароратда (5
0
С) сақланган хўжайин (чивин) ғумбакларини урғочи
кушандалар ѐмон танлашлари, музлатгичда сақланганларини эса умуман
танламасликлари аниқланди. Зарарланган ғумбакларда совутгичда ҳарорат 5
даражада кушанда ривожланиши текширилиб борилганда (ғумбакларни ѐриб
кўриш йўли билан), улар кузатишнинг 20-кунигача тирик қолиб, ундан
кейинги текширишларимизда нобуд бўлганлиги аниқланди.
S.cameroni ни унга зарарлаш учун берилаѐтган ғумбаклар сонини
ўрганиш мақсадида тўрт гуруҳ ҳар бири 10 донадан урғочи кушандалар
олиниб, уларга кунига 1, 2, 3, 5 донадан янги бир кунлик чивин ғумбаклари
бериб борилди. Натижада ҳар бир тажриба гуруҳидаги паразитларнинг 6-7
таси хўжайинларни зарарлашда қатнашишлари, битта урғочи паразит бир
кунда иккитадан кўп ғумбакларни зарарлай олмаслиги, берилаѐтган
ғумбаклар сони уларни ғумбакларни зарарлаш қобилиятига унчалик таъсир
этмаслиги, битта паразит ҳаѐти давомида 14 тагача ғумбакни зарарлаши
17
кузатилди.
Spalangia турлари хўжайин танасига тухум қўймасдан уни нобуд қилиш
хусусиятига ҳам эга. Энтомофаглар томонидан кўпроқ 2-3 ва 5-6 см гўнг
қатламида жойлашган ғумбаклар зарарланади. Чорвачилик фермаларида
S.cameroni гўнгнинг 9-10 см чуқурлигида жойлашган ғумбакларини ҳам
зарарлаши мумкинлиги кузатилди.
Янги учиб чиққан урғочи энтомофаг тухумдонида 20-24 тагача етук
тухумлар бўлади. Лекин лаборатория шароитида паразитнинг реал авлод
бериш қобилияти имкониятига қараганда пастроқ бўлди.
Табиатда S.nigroaenea паразитлари асосан сомон аралашган қорамол
гўнгидан терилган турли хилдаги мусцидларнинг ғумбакларидан ажратиб
олинди. Биотопларда ушбу паразитлар йилнинг февраль ойидан ноябрь
ойигача учрайди. Намлиги юқори сомон аралашган қорамол гўнгида
ривожланувчи ғумбакларни кушанда билан июлнинг учинчи ва августнинг
иккинчи декадаларида шиддатли (41-43 фоизгача зарарланиши кузатилди.
Muscidifurax raptor кушандаси турли мулк шаклидаги чорвачилик
фермаларидаги гўнг қатламларидан терилган баъзи намуналарда уй чивини
ғумбакларини зарарлаши 60 фоизга етсада, табиатда M.raptor S.nigroaenea га
нисбатан камроқ учрайди. Унинг ривожланиш даври ҳарорат 25
0
С даражада
S.nigroaenea паразитига нисбатан қисқароқ бўлиб, эркаклари 17,3
±
0,7 кун,
урғочилари 18,8
±
0,1 кунда етилади. M.raptor паразити Spalangia
паразитларидан фарқли битта хўжайин танасига бир нечта тухум қўйиши (12
тагача) аниқланди, бу ҳолатни уларда тез тез учраб туриши кузатилди. Битта
хўжайин хисобига 1 та етук паразит ривожланиб чиқиши S.nigroaenea каби
M.raptor га ҳам хос бўлиб, бироқ кушандани ривожланишини кузатиш
жараѐнида уч марта битта M.d.vicina ғумбагидан 2 тадан етук паразит
ривожланиб чиққанлиги аниқланди.
S.cameroni,
S.nigroaenea
ва
M.raptor
паразитларининг
қиѐсий
хусусиятлари: учта паразит ҳам мускоид чивинларнинг ғумбагида паразитлик
қилиб биологик хусусиятлари билан ўхшашдир. S.cameroni ва M.raptor
хўжайинларининг турлари S.nigroaenea ники каби кўп эмас. Уччала турнинг
урғочи жинсдагилари хўжайинларининг гемолимфаси билан озиқланади ва
зарарлашдан кўра озиқланиш учун кўпроқ ғумбакдан
фойдаланиш
хусусиятига эга. Бу эса берилган ғумбакларни юқори даражада 80 фоиз нобуд
бўлишини таъминлайди.
Ўрганилаѐтган паразитларнинг биологиясида қатор муҳим фарқлар бор.
Ҳарорат 25
0
С даражадa M.raptor Spalangia турларига нисбатан тез
ривожланади, яъни урғочилари 18,8, эркаклари 17,3 кунда етишади,
S.nigroaenea ривожи нисбатан мос равишда 27,4 ва 25,5 кунда, S.cameroni
ривожи эса нисбатан 31,3 ва 28,5 кунда етилади.
S.cameroni, S.nigroaenea ва M.raptor бир биридан авлод (насл) бериши
бўйича кескин фарқ қилади. Битта урғочи S.nigroaenea (хўжайинлар билан
таъминланиш даражасидан қатъий назар) ўртача 16 та авлод берса,
S.cameroni ўртача 11 та, M.raptor 28 тагача авлод беради.
Энтомофагларни кўпайтириш
лаборатория шароитида уй чивинини
18
кўпайтириш борасидаги тажрибалар инсектарийдаги садокларда ўтказилди.
Кушандаларни кўпайтиришда 0,2 - 0,1 литр ҳажмдаги шиша банка ва махсус
пробиркалардан фойдаланилди. Идишларнинг оғзи оқ сурп (бяз) билан
маҳкамланди. Уларни ривожлантириш давомида термостатда ва лаборатория
шароитида 24-26 даража ҳарорат, 65-70 фоизли намлик таъминланди.
Энтомофагларни
кўпайтириш
мақсадида
шиша
идишлар
ва
пробиркаларга алоҳида 10-15-50 донадан паразитлар солинди ва уларга ҳар
хил нисбатда 10, 20, 50, 100, 500 донадан янги ғумбаклар бериб борилди.
Берилган ғумбаклар идишларда икки кун давомида сақланиб, кейин шу
миқдордаги янги бир кунлик ғумбаклар билан алмаштирилиб турилди.
Кушандалар шакар қиѐми, асал шарбати, сув билан озиқлантирилиб борилди.
Энтомофагларни кўпайтириш жараѐнида уларга асал шарбати бериб
турилса урғочиларининг сони камаймайди ва улардан узоқ муддат
фойдаланиш мумкинлиги кузатилди. Кушандаларни тезроқ ривожлантириш
учун зарарланган ғумбакларни 30
0
С да сақланганда уларнинг ривожланиш
жараѐни сезиларли тезлашди. Намлиги 80 фоиз бўлган 3-4 даражали
ҳароратдаги совутгичларга зарарланган ғумбаклар солиб қўйилганда
уларнинг етилишини секинлашиши (20-30 кунга) кузатилди.
Олиб борган тадқиқотларимиз натижасида фермадаги бир бош сигирга
ўртача 250 донадан энтомофаг – паразит колонизация қилинганда энтомоцид
самарани ошиши аниқланди.
Тадқиқотлар натижасида энтомофаглар фақатгина чивин ғумбакларида
яхши ривожланишга мослашганлиги ҳамда биохилмахиллик ва
биомувозанатга салбий таъсир кўрсатмаслиги аниқланди.
Энтомофагларни кўпайтиришда уларга 24-48 соат ѐшдаги чивин
ғумбакларини 1:5 нисбатда таклиф қилиш яхши самара бериши исботланди.
Инсектарий шароитида зоофил чивинларни яъни энтомофаг хўжайинларини
кўпайтириш учун қуйидаги озуқа рационини тавсия этамиз: буғдой еми (0,9
кг), 1500 мл сув, 250 мл сут ѐки обрат (ѐғи олинган сут) аралашмаси. Озуқа
маҳсулотини 0
0
С ҳароратдаги совутгичда узоқ муддат сақлаш мумкин.
Энтомофагларни қўллаш натижалари.
Кушандани амалиѐтда (чорвачилик фермаларида) қўллаш бўйича синов
ишлари Самарқанд вилояти Тайлоқ тумани ҳиссадорлик жамияти сут товар
фермаси ҳудудида ўтказилди. Бунинг учун ферма гўнгхонасига август ва
сентябрь ойларида ҳар сафар 2000 донадан лабораторияда етиштирилган
Spalangia энтомофаглари қўйиб юборилди. Энтомофагларни қўйишдан олдин
биотопдан (гўнгхонанинг турли жойидан) 100 дона чивин ғумбаги териб
келиниб, уларни паразитлар билан табиий зарарланиши аниқлаб борилди.
Ферма гўнгхонасига паразитлар қўйиб юборилгандан кейин, у ердан ҳар
ҳафтада бир марта ғумбаклар терилиб уларни кушандалар билан
зарарланиши аниқланиб, маълумотлар таҳлил қилиб борилди.
Августдаги тажрибаларимизда зоофил чивинларни кушандалар билан
табиий
зарарланиши
10,5
фоиз
бўлган
бўлса,
энтомофагларни
қўллаганимиздан (колонизациядан) кейинги зарарланиш (самара) 21,7 фоиз
19
бўлди. Чорвачилик фермасидаги сентябрь ойидаги кузатишларимизда зоофил
чивнларни табиий зарарланиши 11,2 фоиз бўлган бўлса, энтомофагларни
қўллаганимиздан кейин зоофил чивинлар ғумбакларини зарарланиши 35,5
фоизгача ошди.
Энтомофагларни синаш ишлари сентябрь–октябрь ойларида Сайхунобод
туманидаги Ўзбекистон хўжалиги сут товар фермасида ўтказилди.
Тажрибаларда ферма гўнгхонасига 2000 донадан Spalangia паразитлари
колонизация усулида қўйиб юборилди. Гўнгхонага паразитлар қўйиб
юборилгандан кейин у ердан ҳар ҳафтада бир марта чивинлар ғумбаклари
териб келиниб улардан кушандалар ривожланиб чиқиши аниқланиб борилди.
Тажрибадан олдин ўтказилган текширишларимизда ферма ҳудудида
зоофил чивинлари ғумбакларини паразитлар билан табиий зарарланиши 6,5-
8,4 фоизни ташкил этган бўлса, гўнгхонага энтомофаглар қўлланилгандан
кейин эса бу кўрсаткич 17-33 фоизни ташкил этди (3-жадвал).
3-жадвал
Spalangia кушандаларини чорвачилик фермаларида M.d.vicinа популяцияси
миқдорига таъсир этиши (Тойлоқ акционерлик жамияти СТФ)
Ойлар
Тажри
ба №
Колониза
ция
қилинган
паразитла
р сони
Колонизация натижалари
Ривожла
н ган
паразит
лар, фоиз
Ривожла
н ган
чивинла
р, фоиз
Нобуд
бўлган
ғумбаклар,
фоиз
Июль
1
2000
16,2
59,7
24,1
2
2000
13,4
57,3
28,7
Август
3
2000
22,1
51,5
26,4
4
2000
21,3
53,7
25,2
Сентябрь
5
2000
35,5
42,7
21,8
6
2000
31,3
45,1
23,6
Юқоридаги маълумотларга асосланиб хулоса қилиш мумкинки, бу
турдаги кушандалар чорвачилик фермаларида зоофил чивинларига қарши
қўлланилганда, улар зоофил чивинлар – M.d.vicina сонини маълум даражада
(2-4 баробар, 16,8-35,5 фоиз) камайтириши мумкинлиги кузатишларда
аниқланди.
Диссертациянинг
«Зоопаразитозларга қарши курашда
микробиологик усул»
деб номланган тўртинчи бобида чорва ҳайвонларини
эктопаразтитоз касалликлардан муҳофаза қилишнинг экологияга ва
ҳайвонлар организмига безарар бўлган микробиологик препаратлар борасида
олиб борилган илмий тадқиқот натижалари келтирилган.
Bacillus thuringiensis var.Тhuringiensis нинг маҳаллий штаммини
«ЎзВИТИ М №1» кўпайтириш усуллари.
Bacillus thuringiensis
var.Тhuringiensis
«
ЎзВИТИ М №1» бактерия штамми Musca domestica vicina
Mcq. (уй чивини) нинг маҳаллий популяцияси личинкасидан ажратилган
(Д.Вахидова, 2005 й.).
20
Ажратилган Bacillus thuringiensis var.Тhuringiensis штамми Ўзбекистон
ветеринария илмий-тадқиқот институти микроорганизмлар коллекциясига 1
рақами билан киритилган (Давлат ветеринария бош бошқармаси,
Ветеринария препаратлари Давлат назорати лабораторияси томонидан
рўйхатга олинган, депонирование, 20.09.2000 й., №111-2/53) ва ЎзВИТИ да
сақланмоқда. Ушбу штамм эндотоксин ва параспорал кристалли термостабил
экзотоксин ҳосил қилиши билан бошқа штаммлардан фарқ қилади.
Штамм қуйидаги хусусиятлари билан характерланади.
Bacillus
thuringiensis var.Тhuringiensis
«
ЎзВИТИ М №1» бактерия штамми Bacillus
thuringiensis Berliner, 1912 штаммининг яқин авлод турларидан ҳисобланиб,
бир йил давомида ҳаѐтчанлиги ва патогенлигини (жанубий уй чивини, бурун
томоқ уқраларига, кана, хомушак, бит, бурга имагосига (гематопинуслар,
линогнатуслар), маллофаг (бовикола) ва бошқа эктопаразитларга нисбатан)
йўқотмаган ҳолда суюқ ва қуюқ озиқа муҳитларда яхши ўсади. Қуритилган
препаратив формалари 5 йил давомида инсектицид фаоллигини йўқотмайди.
Штаммнинг алоҳида жиҳатларидан бири кўп кислород (О
2
) сақлайдиган
шароит талаб қилмайди, аэроб муҳитда ўсади. Бактерияси яхши кўпайиш
хусусияти билан ажралиб туради, уларни Musca domestica vicina личинкалари
орқали осон пассаж қилиш мумкин, ѐт микрофлораларга чидамли.
Культурал хусусиятлари.
Гўшт пептон агарида (ГПА) икки типдаги
колония ҳосил қилади: оқ ѐки кўк, ясси ѐки юмалоқ, аниқ контурланган
қийшиқ чизиқли хира колониялар, усти майда донали ѐки тиниқ силлиқ.
ГПА, гўшт пептон бульонида (ГПБ), гўшт пептон жигар-глюкоза бульонида
(ГПЖГБ) яхши ўсади. Антибиотикларга сезгир - пенциллинга чидамли,
стрептомицин, тетрамицин ва бш. таъсирчан. Лаборатория ҳайвонлари учун
(қуѐн, парранда, уй чивинларининг имагоси ва бш.) патогенли эмас.
Культурани ажратиш ва кўпайтириш.
Бунинг учун чорвачилик
фермалари гўнгхоналаридан уй чивинини личинка ва ғумбаклари терилади.
Личинкалар аввал совуқ оқова сувда ювилади, сўнгра 70
0
спиртда
дезинфекция қилинади (1-2 минут ичига солинади). Кейин улар бир неча
марта спирт алангасидан ўтказилади. Соат ойнасида бир томчи физиологик
эритмада майдаланади ва гомогенат ҳосил қилинади. Гомогенат томчиси
Петри идишчасида ГПА қўшилади (pH=7,8) ва термостатга ҳарорат 37
0
С да
24 соат қўйилади. 24 соатдан кейин ГПА дан ГПБ (pH=7,8) га экилади ва
термостатга ҳарорат 37
0
С да 24 соат қўйилади. Бир қатор такрор экмалар
экилгандан кейин барқарор ўсган колониялар ҳосил қилинади. Термостатда
кўпайтирилгандан сўнг штаммнинг алоҳида изоляция қилинган колониялари
ўсган идишлар олинади. Культурани ГПБ дан ГПА га доимий равишда қайта
экиш йўли билан юқори даражада тозалашга эришиш мумкин. Такрорий
экишда бир жинсли колониялар ҳосил қилиш хусусиятини сақлаб қолган
штаммлар ажратиб олинади.
Маҳсулотни тайёрлаш технологияси
. Аввал Bacillus thuringiensis
var.Тhuringiensis «ЎзВИТИ М №1» бактерия штаммидан ишчи материал
тайѐрланади. Бактерия штамми 37
0
даража ҳароратда 24 соат давомида
ўстирилди. Бирламчи экиш материали сифатида 0,5 литр ҳажмдаги ялпоқ
21
колбаларда ўстирилган споралардан фойдаланилади. Такрорий экишда бир
жинсли колониялар ҳосил қилиш хусусиятини сақлаб қолган штаммлар
ажратиб олинади. Озиқа муҳитига ўсишни яхшилаш учун глюкоза қўшилади.
2 литр ферментланган суюқликдан 10 грамм атрофида препарат олинади.
Культурани ѐт микрофлоралар билан зарарланмаслиги учун бу жараѐн
микробиологик боксда олиб борилади. Ўстирилган колониялар озиқа
муҳитлари юзасидан махсус мосламалар ѐрдамида ажратиб олинади ва
қўшимчалар (наполнитель бентонит ѐки каолин, стерилланган кўча чанги)
билан аралаштирилади.
Тажрибаларда қуѐн, қўй, товуқлар препаратни юқори дозалари (10 х
10
10
) билан озиқлантирилганда, уларнинг организмида салбий ҳолатлар
келтириб чиқармади. Препаратни қуруқ шаклини қўйлар, йирик шохли
ҳайвонларни терисига 25 х 10
10
дозадан ортиқ спораларни қўллаганда ҳам
зарарли таъсири кузатилмади.
Bacillus thuringiensis var.Тhuringiensis
«
ЎзВИТИ М №1» бактерия
штаммини
ҳайвонларни зоофил ҳашаротлари, эктопаразитлари ва
энтомозларининг қўзғатувчиларига қарши самарали қўллаш дозалари
аниқланди (4-жадвал).
4-жадвал
Bacillus thuringiensis var.Тhuringiensis «ЎзВИТИ М №1» бактерия штаммини
эктопаразитозларга қарши қўллаш меъёрлари
№
Касалликлар номи
Қўзғатувчи номи
Самарали доза
1
Эстроз
Oestrus ovis
(личинкаси)
0,3-0,5 г қуруқ кукун
(қ.к.) 1 бош ҳайвонга
2
Йирик шохли
ҳайвонларнинг
бовиколѐзи
Bovicola bovis
B. ovis
25-40 г қ. к./ҳайвон
25-40 г қ. к./ҳайвон
3
Йирик ва майда
шохли ҳайвонларни
линогнатози,
гематопинози
Linognathus
vituli,
Нaematopinus
eurysternus
25-40 г қ. к./ҳайвон
25-40 г қ. к./ҳайвон
25-40 г қ. к./ҳайвон
4
Ит ва
мушукларни
ктеноцефали-доз
и
Ctenocephalides
canis C. felis
2-3 % сувли суспензия
(с.с.), 50-70 мл/ҳайвон
2-3% с.с, 5 л/ҳайвон
5
Паррандаларни
маллофагози
Menopon
gallinae,
menacanthus
stramineus
2-2,5% с.с. 200-300
мл/ ҳайвон,
2-2,5% с.с. 200-300
мл/ҳайвон.
6
Эндофил
чивинлар
(кўпайиш жойи)
Musca domestica
(личинкаси),
Stomoxys сalcirans
3% с.с. 1-3 л/м
2
гўнг,
3% с.с. 1-3 л/м
2
гўнг
ва бш.
7
Йирик ва майда
шохли ҳайвонларни
рипицефалѐзи
Rhipiсеphalus bursa
3 % с.с.1-3 л/ҳайвон
22
Жадвалдан кўриниб турибдики, Bacillus thuringiensis var.Тhuringiensis
«ЎзВИТИ М №1» бактерия штамми зоофил чивинлар, комарлар, ўқралар
личинкаларига, бит, бурга, маллофаг, кана ва бошқа зарарли бўғимоѐқлилар
имагосига нисбатан кенг доирадаги инсектицид ва ларвицид таъсир этиш
хусусиятига эга.
Эктопаразитозларда ҳайвонларни дорилаш учун сувли суспензия ѐки
қуритилган шаклда субстрат қўшимчалар (бентонит, каолин ва бш.)
аралаштирган ҳолда қўлланилади. Қўйларни эстрозида препарат сув билан
аралаштирилиб ҳайвоннинг бурун йўлларига юборилади.
Bacillus thuringiensis var.Тhuringiensis «ЎзВИТИ М №1» бактерия
штамми инсонлар, ҳайвонлар, атроф муҳит ва фойдали фауна учун экологик
безарар, ветеринарияда қўллаш учун – биоинсектицид олиш имкониятини
беради. Биоинсектицидни эктопаразитларга курашишда қўллаш ҳайвонларни
касалликлари ва ўлимини, маҳсулдорлигини пасайишини олдини олади ва
хўжаликларни
хавфли
паразитар
ва
трансмиссив
касалликлардан
профилактика қилишда ҳам қўлланилиши мумкин.
Шундай қилиб Bacillus thuringiensis var.Тhuringiensis УзВИТИ М №1
бактерия штамми қишлоқ хўжалик ҳайвонларининг эктопаразитларига қарши
биоинсектицид маҳсулоти олиш учун янги имконият (база) ҳисобланади. У
ихтиро даражасига эга ва саноат (амалий) миқѐсида қўлланиши мумкин.
Диссертациянинг
«Маҳаллий циперметриннинг зоопаразитозларга
қарши курашди қўлланиш тажрибалари»
деб номланган бешинчи бобида
маҳаллий 25 фоизли циперметринни ҳайвонларнинг эктопаразит ва
эктопаразитозларига қарши қўллаш борасидаги тадқиқот натижалари
келтирилган.
Циперметрин – синтетик пиретроид препарат, унинг фаол таъсир этувчи
моддаси далмат мойчечаги (Pyrethrum cinerariaefolium), кавказ мойчечаги
(P.carneum) ўсимликлари таркибида табиий ҳолда учрайдиган перметриндир.
Қўлланилиш жабҳаси ва самаралилиги бўйича инсектоакарицидлар
гуруҳида циперметрин препарати биринчи ўринда туради. ВОЗ Методик
қўлланмаси EUR (01) 5015707 рўйхатига киритилган, 2000. Циперметрин
минимал дозаларда қўлланилганда ҳам (10-100 г/га, 0,006-0,4 мл/бош
ҳайвонга) юқори паразитоцид самара кўрсатади. Масалан, циперметриннинг
ишчи эмульсияси фосфорорганик хлорофосга (эталон) нисбатан 70 карра кам
дозада ҳам паразитоцид самара кўрсатиши мумкин. Инсон ва атроф муҳит
учун фосфор- хлор- карбамат ва бш. органик инсектоакарицидларга нисбатан
кам зарарли, биотик ва абиотик экологик факторлар таъсирида тез
деградацияга учрайди (парчаланади, зарарсизланади). Унда эмбриотоксик,
мутаген, тератоген, канцероген таъсирлар кузатилмаган.
Арахноэнтомология лабораторияси ижодий гуруҳ (А.Рўзимуродов,
З.Мардиев, Ф.Пўлатов, Ғ.Аширов ва бошқалар) ходимлари билан
23
ҳамкорликда олиб борилган тадқиқотлар натижалари асосида циперметрин
қишлоқ хўжалик ҳайвонларининг 30 хил паразитоз (энтомоз ва акароз)
касалликларига қарши курашда республика миқѐсида қўллаш учун тавсия
этилди (Ўз.Р. Давлат ветеринария бош бошқармаси тасдиғи, 2001, 2008, 2010,
2016 йй.). Препарат чорвачиликда тарқалиши мумкин бўлган паразитоз
касалликлардан даволаш (терапия, дезинсекция ва дезакаризация) ҳамда
табиий ўчоқли, трансмиссив касалликларнинг қўзғатувчиларини тарқатувчи
қон сўрувчи кана ва ҳашаротларга қарши қўллаш учун тавсия этилган.
Циперметрин қуйидаги паразитоз касалликлардан, жумладан:
а)
акарозлар
– қорамоллар боофилѐзи, гиаломматози, қорамол ва қўйлар
дермаценторози, қорамол, қўй ва бш. ҳайвонлар рипицефалѐзи, иксодеози,
гемафизалѐзи, қўйлар алвеонасози, қўй, қорамол ва бш. ҳайвонлар
псороптозлари, хориоптозлари, демодекозлари, қўй ва эчкилар
саркоптозлари, парранда аргазидозлари, туя ва отлар қўтир касалликларидан;
б)
энтомозлар
– қорамоллар гиподерматози, қўй эстрози ва мелофагози,
эчкилар кривеллиози, қорамол ва қўйлар линогнатози, қорамол ва тоқ тўѐқли
ҳайвонларни гематопинози, липейрози, итлар ва мушуклар триходектози ва
ктеноцефалидозларидан даволашда юқори терапевтик самара кўрсатади;
в)
одам ва ҳайвонларнинг
- ўлат, Ўрта Осиѐ (Қрим) ва Томди геморрагик
иситмалари, кана энцефалити, туляремия, қайталовчи тиф, малярия,
лейшманиоз, трипаносомоз, тошмали тифи, кана тамғали иситмаси,
тейлериоз ва пироплазмидозлар каби кўплаб (100 хилдан ошиқ) трансмиссив
касалликлар қўзғатувчиларини специфик тарқатувчилари (иксод, гамаз, аргас
каналари 50 турдан ошиқ), қон сўрувчи ҳашаротлар (пашша, москит, мошка,
сўна, бурга, бит, маллофаг, зоофил ва синантроп мускоидлар ва бш.) га
нисбатан кучли акарицид ва энтомоцид (паразитни асаб тизимини
фалажловчи агрегатив, нокдаун) таъсирга эга.
Циперметрин иссиқ қонли ҳайвонлар учун оғиз орқали юборилганда
ўртача заҳарли (каламушлар учун ЛД
50
– 242-542 мг/кг), ҳашаротларга
нисбатан юқори заҳарли (уй чивинларининг лаборатория популяциялари
учун ЛД
50
– 0,313 мкг/г, дала популяциялари учун - 0,383 мкг/г) Экто- ва
эндопаразитларга фосфорорганик ва карбамат бирикмаларига нисбатан
кучли (631,8-1415,1 карра зиѐд) танлаб таъсир қилиш коэффициентига эга.
Препаратнинг қўланилиши.
Циперметрин қорамол, қўй, эчки, от,
эшак, туя, парранда ва бошқа ҳайвонларни, чорва биноларини зарарли
ҳашарот ва каналарга қарши дезинсекция ва дезакаризация қилишда қўллаш
учун тавсия этилиб, препарат чорвачилик хўжаликларида синаб кўрилиб
юқори самара берадиган концентрация ва дозалари аниқланди.
Циперметриннинг дуст шакли ҳамда паст концентрациядаги сувли
эмульсиялари билан (0,0125-0,015 фоизли, 1,5-4 литр/бош) ҳамда кичик
ҳажмли (0,5-1,0 фоизли, 40-80-100 мл/бош) усулда дориланган ҳайвонлар
маҳсулотлари (сут, гўшт ва бш.) таркибида препарат қолдиғи топилмади.
Препаратни 0,25-0,125 фоизли сувли эритмалари эктопаразитларга қарши
фосфорорганик, бензимидазол карбамат препаратларига нисбатан 5-10 карра
самаралидир.
24
Эктопаразитозлардан
даволашда
қўлланилиши
Ҳайвонлар
сақланадиган бино ва қўтонлар асосан эрталаб дераза ва эшикларни очиб
қўйган ҳолда моллар чиқарилгач препаратнинг 0,015-0,025 фоизли сувдаги
эритмаси билан 50-75 мл/м
2
ҳисобида намни шиммайдиган (ойна, шкаф,
краскаланган тахта) юзаларига, 100-200 мл/м
2
ҳисобида нам шимадиган
юзаларга (ғишт, девор ва бш.) сепилади. Бино ва қўтонлар ҳайвонларни
эктопаразитлар билан зарарланиш даражасига қараб дезинсекция қилинади.
Бундай ишловлар ойига бир-икки марта такрорланади.
Эктопаразитларга қарши қўй, эчкиларни ванна (чўмилтириш) усулида
дориланганда циперметриннинг 0,0125-0,025-0,03 фоизли сувли эмульсияси
билан, қорамолларни 0,015-0,025 фоизли сувли эмульсиялари билан, 0,05-0,1
фоизли дуст шаклида индивидуал дорилаш ижобий самара беради.
ХУЛОСАЛАР
1. Ўзбекистон зообиоценозлари (иккиламчи биоценоз ѐки чорвачилик
фермалари) шароитида 27 турга мансуб патоген эктопаразит хамда инфекция
ва инвазия тарқатувчи зоофил ҳашоратлари тарқалган бўлиб, шулардан М.d.
viсina доминант, S. calcitrans субдоминант турлар ҳисобланади. P.alternata,
S.pallidiventris, C.supplicans, S.fuscipes Ўзбекистон зоофил чивинлари
фаунасида янги турлар ҳисобланади.
2. Тадқиқотлар натижасида копробионтларда зоофил ҳашаротларнинг
19 турдаги (4 таси тадқиқотларда янги энтомофаг сифатида аниқланди)
паразит энтомофаглари учраши аниқланди. Улардан S.nigroaenea доминант,
S.cameroni, M.raptor турлари субдоминант мавқега эгадирлар. Улар табиатда
10 турдан ошиқ зоофил чивинларни биологик регуляциясида иштирок этади.
3. S.сameroni онтогенези икки босқичда, яъни эмбриональ (тухум
қобиғи ичида) ва постэмбриональ (тухум қобиғидан ташқарида) ривожланиш
йўли билан кечади. Кейинги босқичда тўлиқ метаморфазали ўзгаришларни
(Holometabolo) личинка, ғумбак (паразит пилласи ичида) ва имаго
фазаларини ўтайди.
4. S.сameroni тухум бошқа шу авлодга мансуб бўлган турларнинг
тухумларидан а) хажми кичикроқ (0,496 ± 0,005 x 0,197 ±0,008 мм), б) ўзаги
(ядроси) ѐйилган (диффуз) ҳолда, в) олдинги оқиш қисми, энсиз марказий оқ
қисми, кейинги ѐруғ ва тиниқ бўлмаган оралиқ қисмлари билан фарқ қилади.
5. S.сameroni личинкалари гименоптероид типда бўлиб, хўжайин
организмида (пилласи ичида) ривожланади. Танаси ҳамда мандибуласини
ўлчамлари, ички органларини ривожланиши билан фарқ қилади. Жумладан,
биринчи ѐшдаги личинкалар танасида бўртиқчалар йўқ, иккинчи ѐшдаги
личинкаларда бўртиқчалар ўрни кўрина бошлайди, учинчи ѐшдагисида
бўртиқчалар яхши тараққий этган бўлади, трахеяси биринчи ѐшдаги
личинкада ривожланмаган, иккинчи ѐшдагисида аниқ кўриниб шохланган,
учинчи ѐшдагисида эса янада мукаммаллашган бўлади.
Биринчи ѐшдаги личинкаларнинг ривожланиши ҳаво ҳарорати 24-26
25
даража бўлганда 4-5 кунда, иккинчи ѐшдагиси 2,5-3 кунда, учинчи ѐшдагиси
4-5 кунда кечади, унинг тўлиқ метаморфози 31-34 кунда юз беради. 6. Урғочи
паразитнинг жинсий тузилмаси яхши ривожланган бўлиб ўлжасининг
танасига биттадан етитагача тухум қўяди, умри давомида ўртача 11-12 та
авлод беради, 14 тагача хўжайинни зарарлаб нобуд қилади. Бошқа
кушандалардан (жумладан M. raptor дан) фарқли намлиги 60-80 фоиз бўлган
субстратларда 9-10 см чуқурликгача жойлашган ўлжаларини зарарлай олади.
5 даражадан паст ҳароратда сақланган хўжайин ғумбакларини зарарламайди.
7. S.cameroni табиий популяциялари зообиоценозларда 16,0 фоизгача, махсус
ўтказилган эксприментларда эса зарарли чивинлар сонини 35,5 фоизгача
камайтиради. Бу кушандани чорвачилик ферма (мулк шаклидан қаътий назар)
ва комплексларида зофил чивинларнинг сонини регуляция қилишда биологик
восита (энтомофаг) сифатида самарали қўллаш мумкин. 8. Bacillus
thuringiensis штаммининг Тhuringiensis варианти асосида тайѐрланган
маҳаллий ЎзВИТИ м №1 бактерия штаммидан тайѐрланган
биоинсектициднинг 1,5 фоизли сувли суспензияси қўйларнинг
эктопаразитларига қарши 82,4-87,8 фоиз, маллофагларга қарши 78-90 фоиз,
бовиколаларга эса 97,5 фоиз энтомоцид самара берди.
9.
Маҳаллий
ЎзВИТИ
М
№1
бактериал
биоинсектициди
битоксибациллин каби қўйлар организмига турли хил усуллар билан юқори
дозаларда юборилганда ҳам салбий таъсир кўрсатмаслиги аниқланди.
10. Маҳаллий штамм ЎзВИТИ М №1 биоинсектицидини қўйларнинг
эктопаразитозлари ва эстроз касалликларига қарши экология, инсон ва
ҳайвонлар соғлигига хавфсиз микробиологик препарат сифатида кенг қўллаш
мумкин.
11. Маҳаллий фитоасосли пиретроид циперметрин эктопаразитларга
қарши энг самарадор препарат бўлиб хлорофосга нисбатан эктопаразитларга
39-56 баробар кучли таъсир этади.
12. Эктопаразитларга қарши қўйларни дорилаганда 25 фоизли
циперметрин препаратининг 0,015 фоизли сувли эритмаси 50-100 мл/бош
ҳажмда, биноларни дезинфекция қилганда тахтали ва ғиштли юзаларга 50-
100 мл/м
2
ҳажмда, шувалган (штукатуркали) юзаларга 150-200 мл/м
2
ҳисобида
қўллаш тавсия этилади.
13. Маҳаллий циперметрин препарати ҳайвонлар организми учун
ингаляцион, эмбриотоксик, тератоген, мутаген, канцероген таъсирга эга эмас,
холинэстераза ферменти активлигини пасайтирмайди (ВОЗ қўлланмаси).
Препарат одам ва қишлоқ хўжалик ҳайвонларнинг табиий ўчоқли,
трансмиссив (ўлат, геморрагик иситма, туляремия, кана энцефалити, безгаг,
лейшманиоз
ва
бошқ.)
касалликлари
қўзғатувчларининг
Vector
тарқатувчиларига қарши курашда қўлланилиши мумкин.
14.
Энтомофаглар,
«ЎзВИТИ
М
№1»
биоинсектициди,
битоксибациллин, ўсимлик пиретроиди циперметринни қишлоқ хўжалик
ҳайвонлари ва чорвачилик биноларини (биоценоз, зообиоценоз) патоген
паразитлари ва зоопаразитозларига қарши интеграциялашган тизимини
яратишда самарали қўлланилиши мумкин.
26
ЭЪЛОН ҚИЛИНГАН ИШЛАР РЎЙХАТИ
СПИСОК ОПУБЛИКОВАННЫХ РАБОТ
LIST of PUBLISHED WORKS
I
бўлим (
I
часть;
I
part)
1. Мавланов С. “Spalangia cameroni” нинг биологик хусусиятлари. //
Ўзбекистон қишлоқ хўжалиги.–Тошкент, 2000.-№1. Б. 59-60. (16.00.00 №3) 2.
Мавланов С.И. Энтомофаглар-зоофил чивинларга қарши курашда биологик
восита. // Ўзбекистон аграр фани хабарномаси.–Тошкент, 2000.- №1. Б. 60-62.
(16.00.00 №4)
3. Рўзимуродов А.Р., Мавланов С.И. Зоопаразитозлар нозологияси
ҳақида. // Ўзбекистон аграр фани хабарномаси.–Тошкент, 2001.- №2 (4). Б.
48-49 (03.00.00. №8).
4. Рўзимуродов А., Мавланов С., Пўлатов Ф. Биотоксибациллин экто ва
эндопаразитларга қарши. // Ўзбекистон қишлоқ хўжалиги.– Тошкент, 2001. -
№3. Б.62-63 (16.00.00 №3).
5. Рузимурадов А., Мавланов С., Пулатов Ф., Аширов Г. Эффективность
циперметрина против эктопаразитов. // Сельское хозяйство Узбекистана.–
Ташкент, 2001.-№5. С. 24-25 (16.00.00 №3).
6. Мавланов С.И. Spalangia cameroni ни морфологик хусусиятлари. //
Ўзбекистон биология журнали.–Тошкент, 2001.-№4. Б.59-64. (03.00.00. №5) 7.
Мавланов С.И. Энтомофаги зоофильных мух. // Ветеринария.-Москва,
2002.-№1. С. 33-35. (16.00.00. №3)
8. Мавланов С.И. Биоморфологические особенности S.cameroni. //
Аграрная наука.-Москва, 2002.-№2. С. 27-28.
9. Рўзимуродов А., Мавланов С., Пўлатов Ф., Аширов Ғ.
Циперметриннинг 25 фоизли концентрат эмульсиясини чорвачиликда экто ва
эндопаразитларга қарши қўллаш ҳақида тавсиянома. // Ўзбекистон қишлоқ
хўжалиги.-Тошкент, 2002.-№2. Б. 56-58 (16.00.00 №3).
10. Мавланов С., Рўзимуродов А. Битоксибацилиннинг қўйчиликда
қўлланилиши. // Ўзбекистон қишлоқ хўжалиги.-Тошкент, 2002.-№4. Б. 57-58
(16.00.00 №3).
11. Булханов Р., Йўлдошев Р., Мавланов С., Мирзаев Б. Эктопаразитлар.
// Ўзбекистон қишлоқ хўжалиги.-Тошкент, 2003.-№9. Б.27-28 (16.00.00 №3).
12.Патент ЎзР №IAP 02942 Қишлоқ хўжалиги ҳайвонлари эктопаразитларига
қарши биоинсектицидни олиш учун Bacillus Thuringiensis var. Thuringiensis
УзВИТИ М №1 бактерияларнинг штамми / Рузимуродов А., Вахидова Д.,
Мавланов С. // Расмий ахборотнома. -Тошкент -2005. №. 13. Мавланов С.И.
Ветеринария фани ютуқлари. // Зооветеринария.- Тошкент, 2007.- журналнинг
нишона сони. Б.15 (16.00.00 №4). 14. Мавланов С.И., Салимов Х.С. Наслли
қорамолларни сақлаш ва парвариш қилиш муаммолари. //
Зооветеринария.-Тошкент, 2008.-№11. Б.45- 46 (16.00.00 №4).
27
15. Мавланов С., Рўзимуродов А., Куччиев У. Чорвани хавфли
трансмиссив касалликлардан муҳофаза қилинг. // Зооветеринария.-Тошкент,
2010.-№8. Б.42-45 (16.00.00 №4).
16. Мавланов С.И. Биолоргические методы борьбы с эктопаразитами
животных. // Ветеринария.-Москва, 2011.-№10. С.38-40 (16.00.00 №3). 17.
Мавланов С. Ёз фаслида чорва молларига қандай ветеринария тадбирлари
қўлланилади?. // Ўзбекистон қишлоқ хўжалиги.-Тошкент, 2012.- №7. Б.10
(16.00.00 №3).
18. Мавланов С. Ахмедов Б. Чорва қишлови - масъулиятли мавсум. //
Ўзбекистон қишлоқ хўжалиги.-Тошкент, 2012.-№10. Б.10-11 (16.00.00 №3). 19.
Mavlanov S. Role of entomophagous in struggle against harmful insects. //
International Journal of Applied Research. Volume 2. Issue 11, November 2016,
Monthly.P.159-161. India.
II бўлим (II часть; II part)
20. Мавланов С., Абдусаттаров А. Экология ва фойдали ҳашаротлар. //
Табиий ландшафтларнинг экологик муаммолари. - Республика илмий-амалий
анжуман материаллари тўплами.- Қарши: 1999. Б. 118 -119.
21. Мавланов С.И. Изучение морфологии “S.cameroni”. // Проблемы
пастбищного
животноводства
и
экологии
пустынь.
Материалы
международной научно-практической конференции.-Самарканд: 2000.С.84-
86.
22. Карибаев К., Абдусаттаров А., Мавланов С., Хушвақтов И. Қишлоқ
хўжалигини юритишда фермерларга қўлланма. // ТАСИС программаси
бўйича.–Тошкент, 2000.
23.Мавланов С. Энтомофаглар биологик кураш воситаси. //
Тавсиянома.–Самарқанд, 2001. Б. 3-12.
24.Рўзимурадов А., Мавланов С., Пўлатов Ф., Аширов Ғ.
Циперметриннинг 25 фоизли концентрат эмульсиясини чорвачиликда экто ва
эндопаразитларга қарши қўллаш ҳақида. // Тавсиянома.–Самарқанд, 2001. Б.
3-7.
25. Рузимурадов А., Мавланов С., Аширов Г. Инсектоакарицидность
перицина. // Проблемы энтомологии и арахнологии.-Сб. научных трудов.
РАСХН, ВНИИВЭА.–Тюмень, 2001.-С. 233-235.
26. Мавланов С.И. Зоофил ҳашоратлар кушандалари. // Ҳайвонларнинг
ўта хавфли касалликларини тарқалиши ва олдини олиш мониторинги.-
Халқаро илмий конференция маърузалари матнининг тўплами.–Самарқанд:
2001. Б. 91- 92.
27. Мавланов С.И. Чорвачиликда фойдали ҳашаротларнинг аҳамияти. //
Қишлоқ хўжалиги тараққиѐтининг илмий асослари. Халқаро илмий-амалий
конференция маърузаларининг тезислари.-Тошкент: 2001. Б. 295 -296.
28. Карибаев К., Абдусаттаров А., Мавланов С., Хушвақтов И. Қишлоқ
хўжалигини юритиш. // ТАСИС программаси бўйича. – Тошкент, 2001.
28
29.Рўзимуродов А., Мавланов С. Биологик препарат битоксибациллинни
чорвачиликда экто- ва эндопаразитларга ҳамда хавфли трансмиссив
касалликларни тарқатувчи ҳашаротларга қарши қўллаш ҳақида. //
Тавсиянома.–Самарқанд, 2002. Б. 3-9.
30. Мavlanov Sabirjan Combating desertification in Uzbekistan. //
International Symposium on Combating desertification “Strategies for yellowsand
prevention”.- Seoul, Korea, 2002.-P.65-70.
31. Мавланов С.И. Борьба против эктопаразитов в дехканских
хозяйствах. // Илмий-амалий конференция материаллиари.–Самарқанд: 2003.
32. Мавланов С.И. Эстрозга қарши битоксибациллинни қўллаш. //
“Ветеринария соҳаси учун дори-дармонлар яратиш, синтез қилиш ва ишлаб
чиқариш муаммолари” Республика илмий-амалий конференция маърузалари
тўплами.–Самарқанд: 2004. Б. 37-38.
33. Рузимурадов А., Кадирова Г., Пулатов Ф. Применение энтомофагов в
животноводстве. // Наставление.–Самарканд, 2005. С. 3-12. 34. Ruzimuradov
A., Mavlanov S., Kadirova G., Pulatov F. Practical use of entomophagues in
stock-breeding. // Approved Ministry agriculture and water resources of the
Republic of Uzbekistan.-Samarkand.-2006.-P.3-12. 35. Рўзимуродов А.,
Мавланов С., Пўлатов Ф. Циперметриннинг 25 фоизли концентрат
эмульсиясини чорвачиликда экто ва эндопаразитларга қарши қўллаш ҳақида
(қайта ишланган). // Тавсиянома.–Самарқанд, 2008. Б. 3-10.
36. Мавланов С.И., Саттаров Ў.Қ., Элмурадов Б.А. Четдан келтирилган
наслли молларни касалликлардан асранг. // “Чорвачилик ҳамда ветеринария
фани
ютуқлари
ва
истиқболлари”
Республика
илмий-амалий
конференцияси.–Самарқанд: 2010. Б. 18-21.
37. Мавланов С.И., Салимов Х.С. Состояние и перспективы развития
сотрудничества научных исследований по особоопасным болезням. // Роль
ветеринарной науки и практики в эффективном развитии животноводства.
Материалы международной науно-практической конференции.-Алматы:
2012. С. 341-347.
38. Мавланов С.И. Ветеринария фани ривожида инновациянинг роли. //
“Innovatsion faoliyatning rivojlantirishda ilmiy-tehnik axborotning o’rni”
мавзусидаги Халқаро илмий-техникавий анжумани материаллари.-Тошкент:
2012. Б.57-59.
39. Рўзимуродов А., Мавланов С., Исмаилов А. Йирик ва майда шахли
ҳайвонлар, от ва туялар эктопаразитларига қарши курашиш тўғрисида. //
Йўриқнома.–Самарқанд, 2016. Б. 3-11.
29
Автореферат «Ўзбекистон қишлоқ хўжалиги» журнали таҳририятида
таҳрирдан ўтказилди
Бичими 60х84
1
/
16
. Ризограф босма усули. Times гарнитураси.
Шартли босма табоғи: 5.25. Адади 100. Буюртма № 36.
«ЎзР Фанлар Академияси Асосий кутубхонаси» босмахонасида чоп этилган.
Босмахона манзили: 100170, Тошкент ш., Зиѐлилар кўчаси, 13-уй.
30
