ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ФАНЛАР АКАДЕМИЯСИ
АЛИШЕР НАВОИЙ НОМИДАГИ ТИЛ ВА АДАБИЁТ
ИНСТИТУТИ
Қўлёзма ҳуқуқида
УДК: 811.512.133
ИСАҚОВА ЗЕБО МУРОДОВНА
АЛИШЕР НАВОИЙНИНГ «МАЖОЛИС УН-НАФОИС»
АСАРИДАГИ ИЖТИМОИЙ-СИЁСИЙ ЛЕКСИКА
10.02.01 – ўзбек тили
Филология фанлари номзоди илмий даражасини олиш
учун тақдим этилган диссертация
А В Т О Р Е Ф Е Р А Т И
Тошкент – 2010
Тадқиқот Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университе
тининг «Умумий тилшунослик» кафедрасида бажарилган.
Илмий раҳбар:
филология фанлари доктори, профессор
ЮЛДАШЕВ Иброҳим Жўраевич
Расмий оппонентлар
: филология фанлари доктори, профессор
ДАДАБОЕВ Ҳамидулла Арипович
филология фанлари номзоди
НОСИРОВ Исҳоқ
Етакчи ташкилот
– Андижон давлат университети
Диссертация ҳимояси 2010 йил ________ ойининг ___ куни соат_____ да
Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Алишер Навоий номидаги Тил
ва адабиёт институти ҳузуридаги ДК 015.04.02 рақамли фан доктори илмий
даражасини бериш бўйича Бирлашган ихтисослашган кенгаш йиғилишида
ўтказилади.
Манзил: 100170. Тошкент шаҳри, И. Мўминов кўчаси, 9-уй.
Диссертация билан Ўзбекистон Республикаси Фанлар академиясининг
Асосий кутубхонасида танишиш мумкин.
Манзил: 100170. Тошкент шаҳри, И. Мўминов кўчаси, 13-уй.
Автореферат 2010 йил «___» _________ да тарқатилди.
Бирлашган ихтисослашган кенгаш
илмий котиби, филология
фанлари номзоди
Д. C. Худайберганова
2
ДИССЕРТАЦИЯНИНГ УМУМИЙ ТАВСИФИ
Мавзунинг долзарблиги.
Алишер Навоий – миллатимиз маънавияти
нинг шаклланишига, она тилимизнинг равнақига кучли ва самарали таъсир
кўрсатган буюк шахс. Ҳукуматимиз томонидан буюк мутафаккир шахсияти,
ижодига бўлган эътибор барча илм-фан аҳлини, хусусан, навоийшунос олим
ларни унинг асарларини кенг кўламда тадқиқ этиш ва ўрганишга, айниқса,
адабиётшунослик ва тилшунослик соҳасида янги тадқиқотлар яратишга
даъват этиб, илҳомлантириб келмоқда. Зеро, «она тилига муҳаббат, унинг
беқиёс бойлиги ва буюклигини англаш туйғуси ҳам бизнинг онгу шууримиз
га, юрагимизга аввало Навоий асарлари билан кириб келади. Биз бу бебаҳо
меросдан халқимизни, айниқса, ёшларимизни қанчалик кўп баҳраманд этсак,
миллий маънавиятимизни юксалтиришда, жамиятимизда эзгу инсоний фази
латларни камол топтиришда шунчалик қудратли маърифий қуролга эга
бўламиз»
1
.
Тилшунослик нуқтаи назаридан қаралганда, Алишер Навоийнинг «Ма
жолис ун-нафоис» асари лексикаси эски ўзбек адабий тилининг бадиий
тарихий ифодаси сифатида муҳим аҳамият касб этади. Асар XV-XVI асрлар
даги Ўрта Осиё тарихий муҳитини, ижтимоий-синфий гуруҳлар, ижтимоий
сиёсий турмуш тарзини тўлиқ акс эттирган. Ижтимоий-сиёсий муносабат
ларнинг турли кўринишлари билан, қайси соҳада фаолият олиб боришидан
қатъий назар, ҳар бир мутахассис яқиндан таниш бўлиши лозим. Чунки иж
тимоий гуруҳлар, ҳамжамият ва умуман, бутун дунё жамияти мана шундай
муносабатлар негизида шаклланади. «Мажолис ун-нафоис» асари орқали
ушбу муносабатлар ва уларнинг шаклланиш босқичлари ҳақида маълумотга
эга бўлибгина қолмай, балки мазкур жараён тилнинг луғат таркибига қандай
таъсир кўрсатганини ҳам кузатиш мумкин. Чунки ижтимоий-сиёсий лексика
маданий, диний, тарихий-ижтимоий, иқтисодий-сиёсий каби бош омиллар
таъсирида ривожланади ва турли ижтимоий формация, муаррих ва адиблар
нинг индивидуал услубига кўра ўзига хос маъно касб этади. Шу жиҳатдан
тилшунослигимизда ижтимоий-сиёсий лексика лисоний тизимининг моҳия
тини, тилнинг турли тарихий босқичларидаги маъно хусусиятларини, қўлла
ниш доирасини, ҳажми ва чегарасини белгилашда кўплаб мунозарали ҳолат
лар мавжуд. Шунингдек, ўзбек тилшунослигида ушбу соҳага оид сўзларнинг
тарихий этимологияси, мавзуий-семантик таснифи, қўлланиш доираси, улар
нинг луғат таркибида рўй берган ўзгаришларни бугунги кун нуқтаи назари
дан қиёсий ўрганиш масаласи анча долзарб бўлиб турганлигини қайд этиб
ўтиш лозим. Зеро, сўзларнинг генетик манбаларга кўра таҳлили ўтмишда
миллатлар ўртасидаги ижтимоий-сиёсий ва маданий муносабатлар ҳақида
маълумот бериш билан бир қаторда ўзбек тили луғат таркиби, грамматик қу
рилишининг тарихий шаклланиш йўлларини илмий асослашга хизмат қилади.
Айтиш мумкинки, «Мажолис ун-нафоис» асаридаги ижтимоий-сиёсий лек
сика тадқиқи XV-XVI аср ўзбек адабий тилининг лексик хусусиятларини,
1
Каримов И. А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Тошкент: Маънавият, 2008. – Б.47-48.
3
луғавий бирликларнинг семантик имкониятларини таҳлил этишда, асарнинг
илмий-амалий қийматини белгилашда муҳим аҳамият касб этади. Ушбу ҳо
латлар тадқиқот мавзусининг долзарблигини белгилайди.
Муаммонинг ўрганилганлик даражаси
. Жамиятда содир бўлган ҳар
қандай воқелик ёки ўзгариш, биринчи навбатда, тилда ўзини намоён этади.
Тарихий, ижтимоий-иқтисодий тараққиёт давомида тилнинг луғат таркиби
тадрижий равишда доимо ривожланиб, бойиб боради. Ушбу тараққиёт бос
қичларини кузатишда, маълум бир тарихий даврга оид лексикани тадқиқ қи
лишда хорижлик шарқшунослар Л.З. Будаков, В.В. Радлов, Н.А. Баскаков,
Э.В. Севортян, Г. Дёрфер ҳамда Ғ. Абдураҳмонов, Ш. Раҳматуллаев, Э. Фо
зилов, Э. Умаров, Э. Бегматов, З. Дўсимов, Б. Бафоев, Ҳ. Дадабоев, А. Матғо
зиев каби ўзбек олимларининг илмий изланишлари муҳим қийматга эга. На
воий асарларидаги ижтимоий-сиёсий лексика тадқиқига оид айрим маълумот
лар Б. Бафоев, Ҳ. Дадабоев, И. Носиров ишларида кузатилади
1
. Лекин унинг
муайян бир асаридаги ижтимоий-сиёсий лексика ўзбек тилшунослигида
махсус тадқиқот объекти бўлган эмас.
Алишер Навоийнинг «Мажолис ун-нафоис» асари лексикаси аввал ҳам
тилшунос олим И. Носиров томонидан тадқиқ қилинган. Диссертация кириш
ва 2 бобдан ташкил топган. Тадқиқотнинг «Кириш» қисмида тазкиранинг
ёзилган вақти ва форс-тожик тилидаги таржималари ҳақида фикр юритилган.
1-боб асарнинг лексик-семантик таҳлилига, 2-боб «Мажолис ун-нафоис» лек
сикасининг стилистик (услубий) хусусиятлари таҳлилига бағишланган
2
.
Диссертация мавзуси тадқиқот ишимиз мавзусига яқин бўлса-да, И. Но
сировнинг илмий ишида муайян соҳа эмас, балки асар лексикаси умумий
планда тадқиқ қилинган. «Мажолис ун-нафоис» устида олиб борилган мазкур
илмий ишимиз эса асардаги ижтимоий-сиёсий лексикани махсус тадқиқ
этишга қаратилган.
Диссертация ишининг илмий
-
тадқиқот ишлари билан боғлиқлиги.
Тадқиқот Низомий номидаги ТДПУ Ўзбек тилшунослиги ва Умумий тилшу
нослик кафедраларининг «Ўзбек тилшунослигининг долзарб муаммолари»
мавзусидаги истиқболли режаси асосида амалга оширилди. Мавзу Низомий
номидаги Тошкент давлат педагогика университети Илмий кенгашининг 2006
йил 26 январдаги йиғилишида 6-рақамли баённома билан тасдиқланган, ОАК
Бюллетенининг 2006 йил 6-сонида чоп этилган.
Тадқиқотнинг мақсади.
Ишнинг асосий мақсади Алишер Навоийнинг
«Мажолис ун-нафоис» асарида қўлланган ижтимоий-сиёсий лексикани линг
вистик таҳлил қилиш ва умумлаштиришдан иборат.
Тадқиқот вазифалари:
1
Бафоев Б. Навоий асарлари лексикаси. – Тошкент: Фан, 1983. – 138 б.; Дадабоев Ҳ. Алишер Навоий асарла
ридаги ижтимоий-сиёсий терминларнинг эски туркий обидалар лексикасига муносабати // Алишер Навоий
таваллудининг 550 йиллигига бағишланган илмий конференция тезислари. – Тошкент: Фан, 1991.– Б. 68-69;
Насыров И. Лексика «Маджалис ан-нафаис» Алишера Навои: Дисс. ... канд. филол. наук. – Ташкент, 1980. –
180 с.
2
Қаранг: Насыров И. Лексика «Маджалис ан-нафаис» Алишера Навои: Дисс. … канд. филол. наук. – Таш
кент, 1980. – С. 42-43.
4
– Алишер Навоийнинг «Мажолис ун-нафоис» асаридаги ижтимоий
сиёсий лексика кўлами, мавзуий-семантик гуруҳларини белгилаш ва ушбу
гуруҳларга кирувчи сўзларни лексик-семантик аспектда таснифлаш ва тав
сифлаш;
– луғавий қатламларни тадқиқ этиш, уларни ўзбек тили тарихий лексика
сининг умумий тизими билан қиёслаш;
– ижтимоий-сиёсий лексиканинг тарихий-генетик қатламларини аниқ
лаш;
– ижтимоий-сиёсий лексика тизимига алоқадор луғавий бирликларнинг
семантик-структур таҳлилини диахрон ва синхрон аспектлар асосида амалга
ошириш. Бунда уларнинг генеалогик жиҳатдан ясалишидаги ўзига хос ху
сусиятини эътиборга олиш;
– баъзи сўзларнинг шаклий-маъновий таркибида рўй берган ўзгариш
ларни, қўлланиш доирасини ҳозирги кун нуқтаи назаридан қиёсий ўрганиш ва
таҳлил этиш.
Тадқиқот объекти ва предмети.
Ишнинг тадқиқ объектини Алишер
Навоийнинг «Мажолис ун-нафоис» асаридаги ижтимоий-сиёсий лексика
ташкил қилади. Асардан олинган тил фактлари қўйилган муаммонинг тадқи
қида материал вазифасини ўтади
1
.
Ишнинг методологик асослари ва тадқиқ усуллари
. Тадқиқот ишлари
тадқиқотнинг фалсафий билиш йўли ҳисобланган гносеологик таълимотнинг
таянч тушунчалари асосида тавсифий, қиёсий-тарихий, семантик, тарихий
этимологик, контекстуал таҳлил каби методларга мурожаат қилинган ҳолда
олиб борилди.
Ҳимояга олиб чиқилаётган асосий ҳолатлар:
1. Тил тараққиёти жамиятнинг ижтимоий-сиёсий ҳолати билан ҳамоҳанг
тарзда муҳим ўзгаришларга учраган.
2. «Мажолис ун-нафоис» асаридаги ижтимоий-сиёсий лексика Алишер
Навоийнинг асарлари лексик фондида ўзига хос система сифатида алоҳида
аҳамиятга эга. Унинг тадқиқи кейинчалик бошқа асарлар мисолида ҳам ушбу
муаммони ўрганишда муҳим амалий манба сифатида хизмат қилиши мумкин.
3. Ижтимоий-сиёсий лексиканинг мавзуий-семантик таснифида давлат
чиликнинг тарихий асослари ва тарихий манбаларга, сўзларнинг контекст
даги маъноларига алоҳида эътибор қаратиш мазкур соҳа лексикаси кўламини
белгилашда, тарихий лексика тадқиқида муҳим ўрин тутади.
4. Асардаги ўзлашмаларнинг таҳлили уларнинг қардош туркий тилларга,
жумладан, эски ўзбек адабий тилига кириб келиш сабаблари ва оқибатлари,
ёзма обидалар матнига ўзлашиш тамойиллари, омилларини кўрсатиб беради.
Этимологик таҳлил ўзбек тилшунослигидаги мазкур соҳа ривожи учун
аҳамиятлидир.
5. Алишер Навоийнинг «Мажолис ун-нафоис» асаридаги ижтимоий-сиё
сий лексика таҳлили эски ўзбек тили луғат бойлигининг структуравий ва сис-
1
Манба сифатида фойдаланилган нашр: Алишер Навоий. Мукаммал асарлар тўплами. 20 жилдли / С. Ғание
ва нашрга тайёрлаган. – Тошкент: Фан, 1997. Ж.13. Мажолис ун-нафоис. – 282 б.
5
темавий хусусиятларини, тараққиёт қонуниятларини, тилнинг бошқа сатҳла
ри (фонетик сатҳ, грамматик сатҳ) билан алоқасини тадқиқ этишда муҳимдир.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги
қуйидагилар билан белгиланади: –
«Мажолис ун-нафоис» асаридаги ижтимоий-сиёсий лексикага мансуб луғавий
бирликлар мавзуий гуруҳларга ажратилган ҳолда кенг таҳлил қилин ди;
– Алишер Навоий асарлари луғатига киритилмаган баъзи сўзлар аниқ
ланди ва уларнинг луғавий маъноси таҳлил қилинди. Мазкур луғавий бир
ликларнинг генетик таҳлилига оид кузатишлар баён қилинди;
– контекстуал таҳлил натижасида Навоий асарлари луғатида мавжуд
баъзи лексик бирликларнинг қўшимча маънолари аниқланди ва илмий далил
лар асосида кўриб чиқилди;
– асардаги ижтимоий-сиёсий лексика таркибига кирувчи баъзи лексик
бирликларнинг частотаси аниқланди;
– асардаги ижтимоий-сиёсий лексика грамматик жиҳатдан таҳлил қи
линди;
– Алишер Навоийнинг ижтимоий-сиёсий лексикадан фойдаланиш маҳо
рати очиб берилди.
Тадқиқот натижаларининг илмий ва амалий аҳамияти.
Диссерта циянинг
илмий хулосалари ижтимоий-сиёсий лексиканинг шаклланиши, та раққиёти,
тартибга солиниши каби масалаларни ёритишга, шунингдек, баъзи бир
сўзларнинг лексик маъносида юз берган ўзгаришларни аниқлашга ёрдам
беради. Диссертацияда тадқиқ қилинган материаллар «Навоий асарлари ти
лининг изоҳли луғати»ни, «Ўзбек тилидаги ўзлашма сўзларнинг этимологик
луғати»ни тўлдиришда, соҳавий луғатлар тузишда, олий ўқув юртлари фило
логия ва тарих факультети талабаларига махсус курслар ўқитишда қўл кела
ди. Шунингдек, изланиш натижалари тил тарақққиётини диахрон аспектда
ўрганаётган тадқиқотчилар учун илмий манба сифатида хизмат қилади.
Натижаларнинг жорий қилиниши.
Тадқиқотнинг илмий натижалари
дан олий ўқув юртлари филология факультетида 5141100 – Ўзбек тили ва
адабиёти бакалавриат йўналиши бўйича таълим олувчиларга «Ҳозирги ўзбек
адабий тили», «Ўзбек адабий тили тарихи», «Тилшунослик асослари» фанла
рини ўқитишда фойдаланиш мумкин.
Ишнинг синовдан ўтиши.
Диссертация Низомий номидаги Тошкент давлат
педагогика университети «Умумий тилшунослик», «Ўзбек тилшунос лиги»,
«Ўзбек тили тарихи ва шарқ тиллари» кафедраларининг 2009 йилнинг 31
март куни ўтказилган қўшма йиғилишида муҳокама қилиниб, ҳимояга тав сия
этилган. Тадқиқот иши 2009 йил 23 октябрь куни Ўзбекистон Республи каси
Фанлар академияси Алишер Навоий номидаги Тил ва адабиёт институти
ҳузуридаги ДК.015.04.02 рақамли Бирлашган ихтисослашган кенгаш қошида
ги илмий семинарда (18-рақамли баённома) муҳокама қилиниб, ҳимояга тав
сия этилган. Тадқиқот натижалари юзасидан Низомий номидаги Тошкент
давлат педагогика университети (2007-2009), Республика ташхис маркази
(2007), Республика таълим марказида (2007) бўлиб ўтган илмий-назарий ан-
6
жуманларда, «Ўзбек тили» доимий X анжуманида (2009), Республика ёш
олимлар конференцияларида маърузалар қилинган.
Натижаларнинг эълон қилинганлиги
. Диссертациянинг асосий мазму
ни республика илмий журналларида ва илмий тўпламларда эълон қилинган
мақолаларда, Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университетида
ўтказилган олий ўқув юртлари профессор-ўқитувчиларининг анъанавий ил
мий-назарий анжуманлари материалларида ўз аксини топган. Иш юзасидан 4
та мақола, 2 та тезис эълон қилинган.
Диссертациянинг тузилиши ва ҳажми.
Диссертация кириш, уч боб,
умумий хулосалар, адабиётлар рўйхати, иловалардан иборат. Ишнинг умумий
ҳажми 153 саҳифани ташкил этади. Иловалар 16 саҳифадан иборат.
ДИССЕРТАЦИЯНИНГ АСОСИЙ МАЗМУНИ
Илмий тадқиқот ишининг
«Кириш»
қисмида ижтимоий-сиёсий лексика
тадқиқи ҳамда «ижтимоий-сиёсий лексика» таърифи масаласига эътибор қа
ратилган. Лексик қатлам тилдаги ўзгаришларга нисбатан жуда таъсирчан.
Албатта, бунда жамиятнинг ижтимоий-сиёсий ҳаётида юз берган ўзгариш
ларни назардан соқит қилиб бўлмайди, чунки экстралингвистик омиллар
таъсирида луғавий меъёрларнинг янги ижтимоий-сиёсий ва услубий талаб
ларга кўра қайта шаклланиши, ўз имкониятларини шароитга мос равишда
қайта қуриши, мослашиши кузатилади. Натижада тил луғат таркибининг янги
номинатив воситалар билан бойитиш эҳтиёжи юзага келади. Бу эҳтиёжга
уйғун равишда тилда янги сўзлар пайдо бўлади, баъзиларининг маънолари,
қўлланиш доираси ўзгаради, баъзи сўзлар историзмлар қаторидан жой олади.
Ижтимоий-сиёсий тизим тараққиёти тилнинг луғат таркибига қай даражада
таъсир кўрсатганини ўрганиш, луғавий бирликларнинг функционал-семантик
тавсифини бериш, эскирган, янги ва замонавий қатламларини, тематик гуруҳ
лари ва микросистемаларини аниқлаш, лисоний ва услубий хусусиятларини
ёритиш ижтимоий-сиёсий лексика олдида турган муҳим вазифалардан сана
лади.
Гарчи ижтимоий-сиёсий лексика тадқиқи борасида эътиборга молик бир
қанча тадқиқотлар амалга оширилган бўлса-да
1
, унинг таърифи ва таркибига
оид муаммо ўз ечимини топмаган. Айрим тилшунослар ижтимоий-сиёсий
лексикага «ижтимоий синфлар ўртасидаги иқтисодий, ижтимоий ва сиёсий
1
Ижтимоий-сиёсий терминлар луғати / О. Усмон таҳрири остида. – Тошкент: Фан, 1976. – 350 б.; Крючкова
Т.Б. Особенности формирования и развития общественно-политической лексики и терминологии. – М.: Наука,
1989.– 151 с.; Дадабаев Х. Общественно-политическая и социально-экономическая терминология в
тюркоязычных письменных памятниках XI-XIV вв.– Ташкент: Ёзувчи, 1991. – 186 с.; Яцутко Д. Новая заим
ствованная общественно-полиитическая лексика в языке российских СМИ.–2001.– www.teneta.rinet.ru; Об
щественно-политическая лексика современных монгольских языков. – www.vipdisser.com.; Бантышева Л.Л.
Общественно-политическая лексика начала XX века: традиции изучения // Политическая лингвистика. Вы
пуск (1)21. – Екатеринбург, 2007. – С. 13-18. Холмонова З. «Бобурнома» лексикаси. – Тошкент: Фан, 2007. –
Б.91-114.; Ўразбоев А.Д. Огаҳийнинг «Риёз уд-давла» асарида ижтимоий-сиёсий лексика: Филол. фан. ном
зоди ... автореф. – Тошкент: 2009. – 25 б. ва б.
7
муносабатларни ифодаловчи лексик бирликлар йиғиндиси» дея таъриф берса
(В. Бахнер), бошқалари мазкур тўпламга тарихий жараёнлар номини ҳам ки
ритишни маъқул кўришади (Ж. Марселлези). Яна баъзи тилшуносларнинг
илмий-тадқиқот ишларида ижтимоий-сиёсий лексика жамиятга алоқадор
бўлган барча лексик бирликлар йиғиндисидан иборатлиги қайд этилган (H.
Militz)
1
. Шунингдек, «ижтимоий-сиёсий лексика» ва «ижтимоий-сиёсий
терминология» тушунчаларидан маънодош сифатида фойдаланиш ҳоллари
ҳам кузатилади
2
. Ижтимоий-сиёсий соҳага оид луғавий бирликларни диахрон
аспектда терминологик нуқтаи назардан ўрганган Ҳ. Дадабоев ижтимоий
сиёсий терминология лексиканинг фаол қўлланувчи қатламларидан бири бў
либ, у маълум бир тарихий формацияни белгилаб берувчи тарихий-ижтимо
ий, иқтисодий-сиёсий, маданий, диний каби бош факторлар таъсирида шакл
ланиши ва ривожланишини таъкидлайди
3
. Ижтимоий-сиёсий лексика ва иж
тимоий-сиёсий терминология ўртасидаги ўзаро муносабат нимага асослана
ди? Баъзи бир олимлар ижтимоий-сиёсий терминологияни ижтимоий-сиёсий
лексиканинг бир қисми деб ҳисоблашади
4
. Терминлар фан, техника ва бошқа
соҳаларга оид тушунчаларни аниқ ифодалаб, ишлатилиш доираси шу соҳалар
билан чегараланганлигини эътиборга олсак, юқоридаги қараш бир мунча му
нозарали эканлигини кўришимиз мумкин. Жамият тараққиётидаги маълум
бир даврларда у ёки бу соҳа терминологиясининг муайян бир тор доира кў
ламидан чиқиб, умумхалқ нутқида ҳам кенг фойдаланиш ҳолатлари учрайди.
Хусусан, Навоийнинг «Мажолис ун-нафоис» асари орқали ижтимоий-сиёсий
терминологияга оид кўплаб терминларнинг ўша давр адабий тилининг чега
раланмаган қатламига сингиб бориб, оммавий нутқда кенг кўламда қўллан
ганлиги кузатилди. Шунга кўра ижтимоий-сиёсий лексиканинг ривожлани
шини кўрсатиб берувчи қуйидаги босқичлар ажратиш мақсадга мувофиқ деб
ҳисоблаймиз: ижтимоий-сиёсий жараёнларнинг номланиши, адабий тилда
қўлланиши, сўзлашув тилига ўтиши, миллат томонидан ўзлаштирилиши.
Юқоридаги фикрларга таянган ҳолда айтиш мумкинки, ижтимоий-сиё сий
лексика − қўлланиш соҳаси, услубий белгиси, келиб чиқиши каби турли
жиҳатлари ижтимоий-сиёсий характердаги воқеликларни ўзида акс эттирган
луғат таркибининг ўзгарувчан гуруҳидир. У жамиятдаги иқтисодий, сиёсий,
ҳуқуқий, ахлоқий, диний, маънавий-маърифий ва мафкуравий фаолиятлар
жараёнида ижтимоий гуруҳлар, этник ва ижтимоий қатламлар, синфлар, мил
латлар, халқлар, давлатлар, мамлакатлар ўртасида вужудга келган хилма-хил
алоқалар ва муносабатларни ифодаловчи лексик бирликлар йиғиндисидан
ташкил топган. Ижтимоий-сиёсий лексика жамият аъзоларининг меҳнат жа-
1
Қаранг: Крючкова Т.Б. Особенности формирования и развития общественно-политической лексики и тер
минологии. – М.: Наука, 1989. – С. 8.
2
Қаранг: Бантышева Л.Л. Общественно-политическая лексика начала XX века: традиции изучения // Поли
тическая лингвистика. – Екатеринбург, 2007. – №21 (1). – С. 16.
3
Қаранг: Дадабоев Ҳ. Алишер Навоий асарларидаги ижтимоий-сиёсий терминларнинг эски туркий обидалар
лексикасига муносабати // Алишер Навоий туғилганининг 550 йиллигига бағишланган илмий конференция
тезислари. – Тошкент: Фан, 1991.– Б. 68.
4
Бурячок А. А. Формирование социально-политической лексики. – Киев, 1983. – С. 20-22.
8
раёнида, уларнинг ўзаро бир-бирлари билан муносабатларида, жамият ишла
рига фаол аралашувида, халқаро муносабатларда шаклланади. Ижтимоий ту
зум, мафкуранинг ўзгариши, жамиятнинг ривожи ижтимоий-сиёсий лексика
тараққиётида муҳим ўрин тутади.
Ишнинг биринчи боби
««Мажолис ун-нафоис» асаридаги ижтимоий
сиёсий лексиканинг мавзуий гуруҳлари»
тадқиқига бағишланган. Ҳар бир
мамлакатнинг сиёсий тизимида ҳал қилувчи бўғин вазифасини давлат бажа
ради. «Давлатнинг асосий белгилари қуйидагилардан иборат: 1) давлат ҳоки
мияти (мажбурлаш, бошқариш аппарати)нинг мавжудлиги; 2) аҳолининг ҳу
дудлар бўйича уюшганлиги; 3) суверенитет; 4) ҳуқуқ ижодкорлиги (қонун
чиқаришга қодирлик); 5) солиқ сиёсати; 6) умуминсоний вазифаларни бажа
риш (ҳудудни қўриқлаш, жиноятчиликка қарши курашиш ва ш.к.)»
1
. Ижти
моий-сиёсий соҳага оид лексик бирликларни мавзуий гуруҳларга ажратишда
давлатнинг мана шундай белгилари, ўрта асрдаги ижтимоий жараёнлар тар
киби, тизимига хос бўлган хусусиятлар ҳисобга олинди.
Давлат бошқарувига оид лексик бирликлар
мавзуий гуруҳи ишнинг
биринчи бўлимида таҳлил этилди. Асарда қўлланган ижтимоий-сиёсий соҳа
лексик бирликларининг аксарияти ўша давр темурийлар ҳукмронлиги тари
хини акс эттирувчи тарихий манбалар матнида келтирилган луғавий бир
ликлар тизимига муайян даражада мос тушади. Уларни қуйидаги кичик
гуруҳларга ажратиш мумкин:
а) давлатнинг бош ҳукмдори ва ҳукмдор ворислари номлари.
Асарда мазкур
тушунчани ифодалаш мақсадида
хоқон
(نﺎﻗﺎﺧ(,
қоон
)نآﺎﻗ(,
шоҳ
(هﺎﺷ(,
подшоҳ
(هﺎﺷدﺎﭘ(,
ҳукмрон
)ناﺮﻤﮑﺣ (каби лексик бирликлардан бир-бирига маъ нодош
сифатида, айрим ўринларда эса фарқланган ҳолда фойдаланилган. Мазкур
лексемаларнинг «Мажолис ун-нафоис»даги қўлланиш частотаси кон текстуал
таҳлил қилинганда Навоий уларнинг тарихий даврлар маҳсули экан лигига
эътибор берган ҳолда матн руҳига мос қўллагани кузатилди. Хусусан,
шоҳ
,
хон
ва
хоқон
луғавий бирликлари, асосан, бадиий услубга хос лисоний восита
сифатида эмоционал мазмунни ифодалашда иштирок этганлиги аниқ ланди:
«
Бу хисрави гардунжоҳниким, насаби бобида хома сурсам юз минг хон ва
хоқонни бу жузви мухтасарда йиғиштурса бўлурми?
» (173). Шунингдек,
Алишер Навоийгача бўлган эски ўзбек адабий тилида маъно таркибида муа
йян хусусийлашув жараёни юз берган
хон, хоқон
лексемалари маъно оттенка
сининг хусусийликдан умумийликка томон силжиши кузатилди. Навоий
хон
(кичикроқ давлатнинг мутлақ ҳукмдори) ва
хоқон
(йирик давлатнинг мутлақ
ҳукмдори, улуғ хон) сўзларини темурий ҳукмдорларга нисбатан фарқлаган
ҳолда қўллаган. Асарда
хоқон
луғавий бирлигининг фақат Амир Темур ва
унинг ўғли Шоҳруҳ Мирзога нисбатан қўллангани унда
хон
га нисбатан улуғ
лаш, эҳтиром маънолари устун эканидан далолат беради:
«Мулук шажарла
рининг бўстони ва салотин гавҳарларининг уммони, хоқони жаҳонгири со-
1
Фалсафа: қомусий луғат / Масъул муҳаррир: Қ. Назаров. – Тошкент: Шарқ, 2004. – Б. 99.
9
ҳибқирон, яъни Темур Кўрагон...»
(163);
«Хоқони Саид Шоҳруҳ Мирзоким, ав
лоди ва амжоди орасида соҳибқирон отасининг қойим мақоми бўлди»
(164).
Султон
)ﻦﻄﻠﺳ (луғавий бирлиги қуйидаги маъноларни ифодалашга хиз мат
қилган: «подшоҳ, ҳукмрон; подшоҳ ва подшоҳзодалар номига қўшиб
айтиладиган унвон»
1
; «ҳукмронлик, қудрат; рад этиб бўлмайдиган далил;
лашкарбоши (форсларда)»
2
; «баъзи мусулмон мамлакатларида VIII асрдан
бошлаб ишлатилган подшо унвони: XI асрда Ўрта Осиёнинг кўпгина феодал
давлатларида подшолар унвони; Ҳиндистон ва Индонезияда айрим княз
ликлар ҳокимларининг унвони»
3
. Шунингдек, «ҳ
укмрон, султон
» маънолари
да
султон
луғавий бирлиги Хоразм ёдгорликларида ҳам кенг қўлланилган.
Профессор Ҳ. Дадабоев ўз илмий изланишларида бу сўз дастлаб А.К. Боров
ков томонидан тадқиқ этилганлигини таъкидлаган
4
. Мўғуллар истилоси
давригача
султон
луғавий бирлиги Такаш томонидан ташкил қилинган Олд ва
Ўрта Осиёдаги мустақил давлат ҳукмдорига нисбатан, мўғул ҳоқонлиги нинг
емирилишидан сўнг Ўрта Осиёдаги Чингизхон авлодидан бўлган ҳук
мдорларга нисбатан қўлланган. Асарда мазкур луғавий бирлик подшоҳ, ҳукм
ронлар номига қўшиб айтиладиган унвон сифатида қўлланган:
«Султон Ис
кандар Шерозий ҳам набирадур»
(165).
Энг юқори частотали
подшоҳ
лексемаси мамлакатнинг расмий ҳукмдо
рига нисбатан муомалада бўлган. Мазкур луғавий бирлик семантик нуқтаи
назардан
хоқон
га тенг бўлган (қадимий форс тилида دﺎﭘ − улуғ, буюк + هﺎﺷ −
ҳукмрон)
5
.
Навоий шоҳларга нисбат беришда, шунингдек,
султон ус-салотин
,(
ﻰھﺎﺷدﺎﭘ
نﺎﻣز
)
замон подшоҳи
,)ناﺮﻘﺒﺣﺎﺼﻨﻄﻠﺳ)
соҳибқирон султон
,)ﻦﯿطﻼﺳﺎﻧﺎﻄﻠﺳ(
хоқони жаҳонгири соҳибқирон
(ناﺮﻘﺒﺣﺎﺻﺮﯿﮝﻧﺎﮭﺠىﻧﺎﻗﺎﺧ (каби сўз бирикмалари дан
фойдаланган;
б) давлат идоралари ва амалдорлар номлари.
Амир Темур даврида
бошқарув икки идора: даргоҳ ва девонларга бўлинган. Азамат Зиёнинг «Ўз
бек давлатчилиги тарихи» номли асарида
даргоҳ
ҳақида қуйидаги маълумот
лар келтирилган: «Даргоҳ – энг олий давлат идораси. Унинг бошлиғи ҳам та
биий равишда давлатнинг олий ҳукмдори ҳисобланган»
6
. Алишер Навоий
нинг «Мажолис ун-нафоис» асарида «олий давлат идораси»ни ифодалаш
мақсадида
даргоҳ
(هﺎﮜرد (сўзи билан бир қаторда
девон
(ناﻮﯾد(,
подшоҳ девони
(
ﻰﻧاﻮﯾد
هﺎﺷدﺎﭘ
(,
дор ус-салтанат
(ﺖﻨﻄﻠﺴﻟاراد(
,
олий остон
(
نﺎﺘﺳآ
ﻰﻟﺎﻋ
(каби тарихий
сўзлар ишлатилганини кўришимиз мумкин.
Темурийлар даврида бир нечта девон фаолият олиб борганлиги тарихий
манбалардан маълум. Девонларнинг аҳамияти ва мавқеи шу қадар баланд
1
Шамсиев П., Иброҳимов С. Навоий асарлари луғати. – Тошкент: Адабиёт ва санъат нашриёти, 1972. – Б. 576.
2
Будагов Л.З.Сравнительный словарь турецко-татарских наречий. В 2-х т. – СПб., 1869. Т. 1. – С.663.
3
Бекмуҳамедов Х. Тарих терминлари изоҳли луғати.– Тошкент: Ўқитувчи, 1977.– Б. 150.
4
Дадабаев Х.
Общественно-политическая и социально-экономическая терминология в тюркских письменных памятниках
XI-XIV вв. – Тошкент: Ёзувчи,1991.– С.63.
5
Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 5 жилдли / Мадвалиев А. таҳрири остида. - Тошкент: Ўзбекистон миллий
энциклопедияси. 2007. Ж. 3. Н-Тартибли.– Б. 282.
6
Азамат Зиё.Ўзбек давлатчилиги тарихи. – Тошкент: Шарқ, 2001. – Б. 174.
10
бўлганки, манбаларда баъзан уни
даргоҳ
билан бир маънода таърифлаш ҳол
лари ҳам кузатилади
1
. Асосан ҳисоб-китоб ишлари олиб бориладиган ушбу
давлат маҳкамалари олий мажлисга бўйсунувчи ижроия идоралари бўлиб,
улар қуйидагича аталган:
қазо девони
(ﻰﻧاﻮﯾدﺎﻀﻗ(,
дор ул-қазо
(ﺎﻀﻘﻟاراد(,
аморат
девони
(ﻰﻧاﻮﯾﺪﺗرﺎﻣا(,
вазорат девони
(ﻰﻧاﻮﯾﺪﺗرازو (ва б. «Мажолис ун-нафоис»да
ижроия тизимида фаолият олиб борган амалдорларни ифодаловчи
девонбоши
,(ﻚﯿﺑ)
бек
,)ازﺮﯿﻣ)
мирзо
,)ﻰﭼﻮﺳﺎﺑﺮﮭﻣ
) босувчи муҳр
,)ﺮﺷﺎﺒﻣ)
мубошир
,)ﻰﺷﺎﺒﻧاﻮﯾد(
ҳоким (
ﻢﮐﺎﺣ
(, ҳукком (
مﺎﻜﻛﻮﺣ
(, доруға
(ﮫﻏوراد (каби сўзлар қўлланган.
Вазир
)رزو
(сўзи шоҳ саройида биринчи мансаб эгасини ифодалаган:
«Аммо мансаб
юзидан ортти, нечукким, ул вазир эрди, бу вазорат мансабин тай қилди ва
ҳоло ашрофи олий мартабасида мутамаккиндур»
(140). Навоий асарлари
тилига бағишланган деярли барча луғатларда «вазорат» луғавий бирлигининг
«вазирлик» («вазорат мансаби» – «вазирлик мансаби») маъноси қайд этилган.
Лекин бу сўзнинг бирикма шаклида «вазирлик маҳкамаси», «вазирлар
маҳкамаси бошлиғи» маъноларини ҳам ифодалашини назарда ту тишимиз
лозим
2
. Асардан олинган мазкур парчада ҳам
вазир
ҳамда
вазорат
луғавий
бирликлари семантик нуқтаи назардан фарқланган ҳолда қўлланга нини
кузатишимиз мумкин. Асарда
вазир
«шоҳ амалдори, ҳукмдорнинг яқин
сиёсий маслакдоши ва кўмакчиси» маъносида қўлланган бўлса,
вазорат
лу
ғавий бирлиги «давлат сиёсий ва ижтимоий ҳаётида муҳим ўрин тутган ман
саб, девонхона бошлиғи; вазирлар бошлиғи»ни ифодалашга хизмат қилган.
Ўрта асрларда буюк вазир –
вазири аълам
ҳукумат бошлиғи ҳисобланган ва
султон номидан фармонларни эълон қилган, сулҳ шартномаларига қўл қўй ган.
Кейинроқ ушбу вазифани
садри аъзам
бажарган
3
;
в) сарой хизматчиларини ифодаловчи сўзлар.
Таҳвилдор
(راﺪﻠﯾﻮﺤﺗ(,
маҳ
рам
)مﺮﺤﻣ(,
модиҳ
(حدﺎﻣ(,
мулозим
(مزﻼﻣ(,
махсус мулозим
(مزﻼﻤﺳﻮﺴﺨﻣ (каби
сўзлар ушбу кичик гуруҳ доирасида таҳлилга тортилди.
Биринчи бобнинг иккинчи бўлими
давлатчилик тизими лексикаси
таҳ
лилига бағишланган. Кўп минг йиллик тарихга эга бўлган давлатчилик тизи
ми фуқароларнинг ижтимоий-сиёсий ҳуқуқларини ҳимоя қилувчи, бунга қар
ши турган кучларнинг қаршилигини синдирувчи ҳокимият органлари, сиёсий
ташкилотлар, давлат муассасалари ва уларга оид йўналиш, иш-фаолият
мажмуидан иборат бўлиб, жамият тараққиёти жараёнида асрлар давомида се
кин-аста такомиллашиб борган
4
. Ушбу бўлимда мазкур жараёнларга алоқадор
мустағний
(ﻰﻨﻐﺘﺴﻣ(,
ворис
(ﺚﯾراو(,
маврусий (
ﻰﺛورﻮﻣ(,
тавлият
(ﺖﯿﻟﻮﺗ(,
закот
туҳфа
,)ﮫﻠﺻ)
сила
,)فﺎﻗوا)
авқоф
,)لﺎﻏرﻮﯾﻮﺳ)
суюрғол
); ىدﺆﻣ)
муаддий
,)(تﺎﮐذ
,
ﮫﻤﻜﺤﻣ)
) маҳкама
,)ﻢﻜﺣ(
ҳукм
,)ﺎﻀﻘﻟوراد(
дорулқазо
,)تﺎﯿﻋﺮﺷ(
шаръийёт
,)ﮫﻔﺤﺗ)
фиқҳ
)ﮫﻘﻓ(,
даъво
(اﻮﻋد(,
қози
)ﻰﺿﺎﻗ(,
сипаҳ // сипоҳ
(ﮫﭙﺳ(,
черик
)ﻚﯾﺮﭼ(,
навкар
)ﺮﻛﻮﻧ(,
чуҳра
)هﺮھﻮﭼ (каби лексик бирликлар таҳлилга тортилди.
1
Шарафиддин Али Яздий. Зафарнома. – Тошкент: Ўқитувчи, 1992. – Б. 176, 398.
2
Баранов Х.К. Арабско-русский словарь. – М. Русский язык, 1989.– С. 885.
3
Қаранг: Бекмуҳамедов Х. Тарих терминлари изоҳли луғати. – Тошкент: Ўқитувчи, 1977.– Б. 27.
4
Қаранг: Азамат Зиё.Ўзбек давлатчилиги тарихи. – Тошкент: Шарқ, 2001. – Б. 172.
11
Биринчи бобнинг учинчи бўлимида
дипломатик лексика
таҳлил қилин ган.
Амир Темур ва темурийлар даврида ташқи сиёсий-дипломатик алоқалар
изчил равишда олиб борилганини биламиз. Худди мана шу ҳолат дипломатия
соҳасига оид сўзларнинг ривожланиши ва тараққий этишига туртки бўлди.
Асарда мазкур соҳага оид
қабул
(لﻮﺒﻗ(,
ишорат
(ﺖھرﺎﺷإ(,
руқъа
(ﮫﻌﻗر(,
элчилик
(ﻚﯿﻠﭽﻠﯾا(,
қонунийлик
(ﻚﯿﻠىﻧﻮﻧﺎﻗ (каби луғавий бирликлар таҳлилга тортилди.
Манбаларда қайд этилишича, айрим шахслар, ижтимоий гуруҳлар ва шу
кабиларнинг долзарб ижтимоий муаммоларни ҳал этишга, ўзаро ҳамкорликни
мустаҳкамлашга қаратилган норасмий фаолияти
халқ дипломатияси
деб ата
лади
1
. «Мажолис ун-нафоис» асарида қўлланган ижтимоий-сиёсий соҳага оид
сўзлар тадқиқи жараёнида мана шундай фаолият билан боғлиқ баъзи луғавий
бирликларга дуч келдик. Шу сабабли
омизиш
(شﺰﯿﻣآ(,
илтифо
т (تﺎﻐﺘﻟإ(,
ҳим
мат
(ﺖﻤھ(,
ихтилот
(طﻼﺘﺧا(,
иршод
(دﺎﺷرا(,
мададкорлиғ
(ﻎﯿﻟرﺎﻛدﺪﻣ(,
тақарруб
(بﺮﻘﺗ(,
супориш
//
сипориш
)ﺶﯾرﺎﭙﺳ (каби лексемалар «Халқ дипломатияси лек
сикаси» деб номланган тематик гуруҳга бирлаштирилди.
Ижтимоий-сиёсий бирлашма шаклларининг номлари
бобнинг тўр
тинчи бўлимида таҳлилга тортилди. Ҳар бир давлат ва давлатчилик моҳияти
да ётган ташкилотчилик муайян бир макон ва жамиятдаги мавжуд турли им
кониятларни шу ерлик халқ манфаати йўлида юзага чиқаради. Халқ ижти
моий бирлашма сифатида катта куч ва салоҳиятга эга. «Мажолис ун
нафоис»да мазкур тарихий бирликларнинг турли шаклларини ифодалаш
мақсадида
эл
(ﻞﯾا(,
жамоат
(ﺖﻋﺎﻤﺟ(,
хайл
(ﻞﯿﺧ(,
халойиқ
(ﻖﺋﻼﺧ(,
улус
(سﻮﻟوا(,
зумра
(هﺮﻣز(,
нақшбандия
(ﮫﯾﺪﻨﺒﺸﻘﻧ(,
ҳазораспийлар
(ﺮﻠﯿﭙﺳاراﺰھ(,
сарбадорлар
(ﺮﻟراﺪﺑﺮﺳ(,
низо-мийлар
(ﺮﻠﯿﺌﻣﺎﻈﻧ(,
сунний мазҳаб
(ﺐھﺬﻤىﻨﺳ(,
хуруж мазҳаб
(ﺐھﺬﻤﺟورﻮﺧ (каби лексик бирликлардан фойдаланилган.
Биринчи бобнинг бешинчи бўлимида
аҳолининг ижтимоий қатлами
лексикаси
таҳлил этилган. Таъкидлаш жоизки, «Мажолис ун-нафоис» асари
да ижтимоий гуруҳни ифодаловчи сўзлар бошқа соҳага оид сўзларга нисбатан
катта қисмни ташкил этади. Мазкур луғавий бирликлар қуйидаги маъновий
гуруҳларга ажратилган ҳолда ўрганилди:
а) юқори мартаба эгалари номлари:
аркони давлат (ﺖﻟوﺪىﻧﺎﻛرا(, ҳазрат
,(سءار) раъс ,)ﺐﯿﻘﻧ) нақиб ,)ﺎﻔﻟﻮﺧ) хулафо ,)ﺮﺑﺎﻛا) акобир ,)ﺎﻧﻻﻮﻣ) мавлоно ,)تﺮﻀﺣ)
раис (ﺲﯾار(, пешво (اﻮﺸﯿﭘ (ва б.;
б) диндорлар номлари
: мутадаййин
(
ﻦﯾﺪﺘﻣ(, муттақий
(
ﯽﻘﺘﻣ(, ҳофиз (,)ﻆﻓﺎﺣ
ﺎﯿﺒﻧا),) анбиё ,)ﻢﯾﺎﺳ) сойим ,)ضﺎﺗﺮﻣ( муртоз ,)اﺮﻗ) қурро ,)ىرﺎﻗ) қори ,)ﻼﻟﻮﻣ) мулло
хароботий )ﻰﺗﺎﺑاﺮﺧ (абдолваш
(
شﻮﻟاﺪﺑا (ва б.;
в) зиёлиларни ифодаловчи сўзлар
: афозил (ﻞﺿﺎﻓا(, муарриф )فﺮﻌﻣ(, му
даррис )سرﺪﻣ(, котиб (ﺐﺗﺎﻛ(, нависанда (هﺪﻨﺴﯾﻮﻧ(, хаттот (
طا
ﻂﺧ
(ва б.;
г)
санъаткорлар номлари:
танбурачи (ﻰﭽھرﻮﺒﻨط(, нақорачи )ﻰﭽھرﺎﻘﻧ(, нақ қош
)ﺶﻘﻧ(, тазҳиб аҳли )ﯽﻠھﺎﺒﯿھﺬﺗ (ва б.;
1
Қаранг: Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 5 жилдли / Мадвалиев А. таҳрири остида. - Тошкент: Ўзбекистон
миллий энциклопедияси. 2006. Ж.2. А-Д. – Б. 624.
12
д) ҳунармандлар номлари:
ошпаз (ﺰﭙﺷآ(, ҳолвагар (ﺮﮕھﻮﻟﺎﺣ(, жомабоф
кафшдўз ,)زوﺪﮭﻤﯿﺧ) хаймадўз ,)زودﺮﻤﮐ( камардўз ,)زوﺪﮭﺴﮐ( киссадўз ,))فﺎﺒﮭﻣﺎﺟ
زوﺪﺸﻔﮐ)(, мужаллид (ﺪﻠﺟﻮﻣ(, кордгар )ﺮﮔدرﺎﮐ (ва б.;
е) камбағал ва муте инсонлар номлари:
ниёзманд (ﺪﻨﻣزﺎﯿﻧ(, гадо (اﺪﮜ(, ға
риб (ﺐﯾﺮﻏ(, нотавонлиғ )ﻎﯿﻠﻧاﻮﺗﺎﻧ(, дарвиш/дарвеш (ﺶﯾورد(, фақир (ﺮﯿﻘﻓ(, масокин
)ﻦﯿﮐﺎﺴﻣ (ва б.
Фақир
)ﺮﯿﻘﻓ (сўзининг қўлланиш доираси ҳамда маънолари кўлами бошқа
лексик бирликларга нисбатан кенг бўлган. Жумладан, асарда унинг қуйидаги
маъноларини учратамиз:
1. Камбағал, ночор: «
Мавлоно Мажнуний Балхда бўлур, фақир кишидур,
китобатқина қила олурки, важҳи маош ҳосил бўлғай»
(99)
.
2. Дарвеш:
«Фақир ва фано тарийқида сулук қилур эрди»
(51). 3. Камина:
«Мавлоно Шоҳ Али – фақирнинг мадрасасида таҳсил қилур»
(104). «Дунёдан
воз кечган, тарки дунё қилган» маъноларида, шунингдек,
фақр
)ﺮﻘﻓ (луғавий
бирлиги ҳам қўлланган:
«Ҳоло, фақр аҳлининг пешвоси ва тарийқ хайлининг
муқтадоси Паҳлавондур»
(115). Масалага ойдинлик кири тиш мақсадида
мазкур луғавий бирликларнинг қўлланиши 1961 йили С. Ға ниева томонидан
тайёрланган илмий-танқидий матнга солиштирилди. Таҳлил натижалари
фақр
ва
фақир
луғавий бирликлари ҳам шаклан, ҳам мазмунан бир-биридан
фарқланган ҳолда қўлланганини, фонетик шаклларнинг пайдо бўлиши қисқа
унлиларнинг ифодаланиши билан боғлиқлигини кўрсатди. Танқидий матнда
«дунёдан воз кечган; дарвеш» маъносида
фақр
лексик бир лиги қўлланган:
« »...ىدﺮﯾﺎﺒﻟﺎﻐىﺒﻧﺎﺟﺮﻘﻓﺎﻣا
1
. Оммавий нашрда эса айнан шу гап таркибида мазкур
лексик бирликнинг
фақир
шаклидан фойдаланилган:
«Ам мо фақир жониби
ғолиб эрди»
(68), яъни чуқур тил орқа ундошидан сўнг
и
унлиси орттирилган.
Фақр
луғавий бирлиги «ихтиёрий камбағаллик» тушун часини ифодалагани ва
қаландарларга нисбатан қўллангани ҳақида тарихий манбаларда маълумотлар
бор
2
. Фақрлик йўлини тутганлар инсоннинг ички дунёсининг комиллигига,
руҳан такомиллашувига асосий эътиборни қа ратган, моддий бойликдан
маънавий комилликни устун қўйган
3
. Алишер Навоий
фақир
луғавий
бирлигидан «камбағал, қашшоқ; муҳтож, бечора» маъноларида ҳам
фойдаланганини юқорида қайд этиб ўтдик. Мазкур луғавий бирлик танқидий
матн таркибида ҳам айнан шу шаклда қўлланганини кўри шимиз мумкин:
« »...ﻰﻐﻠﯿﻘﻠﺻﺎﺤﺷﺎﻌﻤىﮭﺟﻮىﮐرﻮﻟﺂﮩﻠﻘﮩﻨﯿﻘﺘﺑﺎﺘﻛروﺪﯿﺸﻛﺮﯿﻘﻓ
4
. Таъкидлаш жо изки,
фақир
(ﺮﯿﻘﻓ
(сўзи XI асрларда «эҳтиёжманд; оллоҳнинг марҳамати, раҳм шафқатидан
умидвор» маъноларида ҳам муомалада бўлган
5
. Мазкур сўзлар нинг қўлланиш
частотаси текширилганда Алишер Навоий
фақир
лексик бир лигидан «мен»
олмоши ўрнида кўп қўллагани аниқланди:
1
Алишер Навоий. Мажолисун-нафоис. Илмий-танқидий матн / С. Ғаниева нашрга тайёрлаган.– Тошкент,
1961. – Б. 66.
2
Тримингем Дж. С. Суфийские ордены в исламе. – М.: Наука, 1989. – С. 299.
3
Тримингем Дж. С. Кўрсатилган асар, 49-c.
4
Алишер Навоий. Мажолисун-нафоис. Илмий-танқидий матн / С. Ғаниева нашрга тайёрлаган.– Тошкент,
1961. – Б. 60.
5
Тримингем Дж. С. Суфийские ордены в исламе. – М.: Наука, 1989. – С. 240.
13
«... «اﺪﻧﺎﻏرﺎﺒﮩﻏﺪﻨﻗﺮﻤﺴﻧﻮﭼوﻼﯿﺼﺤﺗﺮﯿﻘﻓ
1
. XVIII-XIX асрларда Бухоро амирлиги ва
Афғонистонда
фақир
«граждан» мазмунини касб эта бошлаган, унда деҳқон
лар назарда тутилган
2
.
Бобнинг олтинчи бўлими
ижтимоий-ҳудудий бўлак номлари
таҳлилига
бағишланган. Давлатнинг ибтидоий, уруғчилик жамиятидан ажратиб туради
ган асосий белгиларидан бири давлат пайдо бўлган жамиятда фуқароларнинг
маълум бир ҳудудга бирлашишидир. Ушбу жараён маъмурий-ҳудудий бўли
нишларни вужудга келтирган ва бу бўлаклар маълум бир ном билан аталган.
Хусусан, «Мажолис ун-нафоис» асарида ушбу мақсадда
давлат
)ﺖﻟود(,
мулк
мавзиъ
,)ﻰھاﻮﻧ)
навоҳий
,)ﺖﯾﻻو)
вилоят
,)ﻚﯿﻟﺎﻤﻣ)
мамолик
,)دﻼﺑ)
билод
,))ﮏﻠﻣ
ﻰﺿﻮﻣ((,
шаҳр (
ﺮﮭﺷ(,
кент
(ﺖﻨﯿﮐ (каби сўзлардан фойдаланилган. Мазкур
луғавий бирликларнинг танқидий матнда қўлланишини таҳлил қилганимизда
ижтимоий
-
ҳудудий бўлак номлари айрим ҳолатларда гап таркибидан туши риб
қолдирилганлигининг гувоҳи бўлдик. Хусусан, қуйида таҳлил учун кел
тирилган танқидий матн таркибидаги
шаҳрға
сўзи оммавий нашрда қўллан
маган: «
روﺪﺑﻮﻠﯿﻜﮩﻏﺮﮭﺸﻧﻮﭼوﺎىﻠﯿﺼﺤﺘﻤﻠﻋ
»...
3
−
«...илм таҳсили учун келибдур»
(86).
Биринчи бобнинг еттинчи бўлимида
турғунлик ва муҳожирликни
ифодаловчи лексик бирликлар
мавзуий-семантик жиҳатдан ўрганилди.
Маълумки, бирор жойда яшаб кетиш, муқим туриб қолиш ёки ўзи доимий
яшаётган мамлакатини ташлаб, бошқа давлатга кўчиб кетиш, аксарият ҳол
ларда, маълум бир ижтимоий-сиёсий вазиятлар билан боғлиқ бўлади. Шу
нуқтаи назардан, мазкур мавзуий гуруҳга ижтимоий-ҳудудий бўлакда исти
қомат қилувчиларнинг ҳаракати билан боғлиқ бўлган қуйидаги тушунчалар
киритилди:
истиқомат
(ﺖﻣﺎﻘﺘﺳإ(,
ҳазар
(رﺰﺣ(,
сокин
(ﻦﻛﺎﺳ(,
мусофир
(ﺮﻓﺎﺴﻣ(,
ғурбат
(ﺖﺑﺮﻏ(,
ихрож
(جاﺮﺧا (ва б.
II боб
«Мажолис ун-нафоис» асаридаги ижтимоий-сиёсий лексика
нинг генеалогик таҳлили»
деб номланади.
Маълумки, тилнинг луғат таркиби тарихий тараққиёт давомида ички ва
ташқи манбалар ҳисобига бойиб, ривожланиб боради. Мазкур жараён лексик
қатламга ҳам ўз таъсирини ўтказмай қолмайди. Бу борада Э.А. Бегматовнинг
ўзбек тилининг луғавий қатламлари бўйича эълон қилган илмий ишларидаги
назарий қарашлари диққатга сазовордир
4
. Асардаги сўзлар лексик қатлами
нинг таҳлили ижтимоий-сиёсий соҳага оид луғавий бирликларнинг юзага ке
лишига таъсир кўрсатган омилларни, мазкур сўзларнинг таркиб топишидаги
асосий жараёнларни, уларнинг луғавий таркибида юз берган семантик ўзга
ришларни, қайси тилдан ўзлаштирилганини аниқлашга, шунингдек, Навоий
асарлари тилини янада яхшироқ тушунишга ёрдам беради.
Ўз қатлам.
Алишер Навоийнинг «Мажолис ун-нафоис» асарида қўллан
ган бир нечта луғавий бирликларнинг этимологик тадқиқи орқали асрлар да-
1
Алишер Навоий. Мажолисун-нафоис. Илмий-танқидий матн / С. Ғаниева нашрга тайёрлаган.– Тошкент,
1961. – Б.71.
2
Бекмуҳамедов Х.Тарих терминлари изоҳли луғати. – Тошкент: Ўқитувчи, 1977.– Б. 161.
3
Алишер Навоий.
Мажолисун-нафоис. Илмий-танқидий матн / С. Ғаниева нашрга тайёрлаган.– Тошкент, 1961. – Б.104.
4
Бегматов Э. Ҳозирги ўзбек адабий тилининг лексик қатламлари. – Тошкент: Фан, 1985.– 200 б.
14
вомида сўзларнинг товуш тизими ва маъно таркибида рўй берган бир қанча
ўзгаришлар кузатилди. Натижада, ўз қатламдаги сўзлар шакл, мазмун ва ис
теъмол доирасида юз берган ўзгаришларни ҳисобга олган ҳолда қуйидагича
тасниф қилинди: 1) шаклан ва мазмунан ўзгармаган сўзлар (
элчи, тон
=
, ти
ла
=
); 2) шаклан ўзгарган сўзлар (
сотиғ, савғо, олтун, ўғурлуқ, ўлтур=, ўқу
моқ
); 3) архаик сўз сифатида истеъмолдан чиққан луғавий бирликлар (
хон,
қазоғлиқ, табуғ, битикчи, тархон, ярмоқ
).
Бориш
=
(شرﺎﺑ (луғавий бирлиги тадқиқот ишимизда «Халқ дипломатияси
лексикаси» мавзуий гуруҳига киритилган. «Мажолис ун-нафоис»да мазкур
лексик бирлик «ўзаро яқин муносабат; ўзаро алоқа» маъносида қўлланган:
«Аммо шайх халойиқ била яхшилар боришти»
(157).
Манбаларда
бориш=
луғавий бирлигининг қуйидаги маънолари қайд
этилган: «1) тинчлик; 2) ярашиш, сулҳ тузиш; 3) келишув», «1) ярашмоқ; 2)
битимга келмоқ; 3) бирга яшамоқ, ўзаро яхши муносабатда бўлмоқ; 4) ки
ришимли»
1
. Л. Будаков, Ю. Ценкер ва А. Вамбери
бориш=
лексик бирлигини 2
шахс буйруқ майлидаги
бор=
ҳаракат феълининг ҳосиласи сифатида эъти роф
этадилар. Л. Будаков
бориш=
феъл шаклининг «бирга юрмоқ, келишган ҳолда
ҳаракатланмоқ» маъноларини, Ю. Ценкер «бир-бириникига бормоқ»
маъноларини қайд этган
2
. Феълнинг мазкур шакли «бир-бириникига бормоқ;
яхши ва мустаҳкам алоқада бўлмоқ» маъноларида дастлаб «Қутадғу билик»
асарида учрайди
3
. Ж. Колсон,
бориш-келиш
жуфт сўзини назарда тутган ҳол
да, мазкур луғавий бирликнинг анча олдин қўллана бошлаганини
таъкидлайди. Лекин бу қараш бир оз мунозарали, чунки bariŝmak феъли турк
тилида XIV асрдан буён мавжуд ҳамда «тил бириктирмоқ, муроса қилиб
яшамоқ; кўнгил тўлмоқ» маъноларида бугунги кунда ҳам муомалада. «Бор
моқ, етиб бормоқ» маъносидаги феъл эса турк тили тарихининг дастлабки
босқичида ҳам, худди ҳозиргидек, varmak шаклига эга бўлган
4
.
Ўз қатламда мавжуд бўлиб, архаик сўз сифатида истеъмолдан чиққан
битикчи
лексемаси Навоийнинг «Мажолис ун-нафоис» асарида «котиб, хат
тот» маъносида қўлланганини кўришимиз мумкин
5
.
Битик
терминининг эти
мологиясини атрофлича тадқиқ қилган И. Йўлдошев мазкур луғавий бирлик
«мактуб, хат, ёзув» маъноларини билдирувчи туркий
битмоқ
(«ёзмоқ»)
феълидан ясалганини таъкидлаб, кадимий ёзма ёдгорликларнинг аксарияти
кескир қуроллар ёрдамида қоятошларга ўйиб ёзилганини эслатади
6
.
Битмоқ
феълининг асоси қадимги туркий тилда «пичоқ, тиғ, кескир асбоб» маъноси
ни ифодаловчи
би
от шаклидир.
1
Севортян Э.В. Этимологический словарь тюркских языков: Общетюркские и межтюркские основы на букву
«Б». – Москва: Наука, 1978. – С. 73.
2
Будагов Л. З. Сравнительный словарь турецко-татарских наречий. В 2-х т. – СПб., 1869. Т.1. – С. 222.
3
Древнетюркский словарь. – Л.: Наука, 1969. – С. 84.
4
Қаранг: Севортян Э.В. Этимологический словарь тюркских языков: Общетюркские и межтюркские основы
на букву «Б». – Москва: Наука, 1978. – С. 74.
5
Алишер Навоий. Мукаммал асарлар тўплами. 20 жилдли / С. Ғаниева нашрга тайёрлаган. – Тошкент: Фан,
1997. Ж.13. Мажолис ун-нафоис.– Б.109.
6
Қаранг: Юлдашев И. Ж. Ўзбек китобатчилик терминологияси: шаклланиши, тараққиёти ва тартибга солиш.
Филол. фанлари доктори ... дисс. – Тошкент, 2005. – Б. 29-42.
15
Ўзлашма қатлам.
Туркий тиллар лексикасидаги ўзлашма сўзлар юзаси
дан кўплаб тадқиқот ишлари олиб борилган. Хусусан, Ҳ. Дадабоев ўзлашма
ларни қуйидаги икки гуруҳга тақсимлаб таҳлил этиш ўзини оқлашини қайд
этади:
1) қадимий (исломгача бўлган давр). Бу гуруҳга санскритча, сўғдча ва
хитойча унсурлар киритилган;
2) нисбатан янги (исломдан кейинги ва мўғуллар истилоси даври). Маз
кур гуруҳдан арабча, форсча-тожикча ва мўғулча ўзлашмалар ўрин эгал
лайди
1
.
Алишер Навоийнинг «Мажолис ун-нафоис» асарида 1-гуруҳга мансуб
ўзлашма сўзлар ниҳоятда кам миқдорда учрайди. Санскритча, сўғдча унсур
лар аксарият Навоийгача бўлган ўзбек адабий тили даврига хос. Мана шундай
ўзлашмалардан бири ҳинд тилига мансуб
рой
луғавий бирлигидир. Асарда
ушбу сўздан «подшоҳ, ҳукмдор» маъноларини ифодалаш мақсадида фойда
ланилган:
«Хоқон ва рой анга бир турк ва бир ҳинду бандадур»
(174)
.
Черик
сўзи «қўшин» маъносида истеъмолда бўлган:
«...Черик муъта
маддун алайҳи улдур»
(168). Биринчи бор қадимги туркий руник битиклар си
расига қарашли «Кули Чур», «Мўюн Чур» ёдномаларида ишлатилган бу сан
скритча термин деярли барча манбаларда истеъмол қилинганлиги билан
эътиборлидир
2
.
XI-XIV аср туркий манбалар тилида қўлланган ижтимоий-сиёсий тер
минлар таркибидаги ўзлашмалар Ҳ. Дадабоев томонидан атрофлича таҳлил
қилинган, ўзлашиш тамойиллари, омиллари хусусида етарли мулоҳазалар ил
гари сурилган. Ўзлашмаларнинг эски ўзбек адабий тилига кириб келиш са
баблари ва оқибатлари тўғрисида такроран тўхталмай, Навоий асарида қўл
ланган нисбатан янги ўзлашма лексемалар ҳақида муайян мулоҳаза юритиш
ни лозим топдик.
Арабча ўзлашмалар.
Ўрта Осиё араблар томонидан забт этилгач, сиёсий
ҳамда маънавий ўзгаришлар маҳаллий халқлар интеллектуал турмуш тарзи
нинг барча соҳаларига араб тили ва араб маданиятининг кириб келишига за
мин яратди
3
. Шуни таъкидлаш керакки, араб тили ўзбек тилига фақат ислом
дини тили сифатидагина эмас, балки фан тили, расмий идоравий услуб тили,
бадиий адабиёт тили сифатида ҳам таъсир этди. Туркий тилларга дастлаб ди
ний, сўнгра ижтимоий-сиёсий, илмий ва маданий соҳага оид арабизмлар ки
риб келди. Арабча сўзлар нафақат туркий тилларга, балки у билан доимий
бирга яшаб келган форс-тожик тилига ҳам ўз таъсирини кўрсатди.
Алишер Навоийнинг «Мажолис ун-нафоис» асарида араб тилидан ўз
лашган қуйидаги бирликлар қўлланган:
махсус
(صﻮﺼﺨﻣ – (мажлис баёнини
махсус дафтарга тушириб борувчи махсус котиб;
қаболжот
(تﺎﺠﻟﺎﺒﻗ) (луғатда
қаболот
) – белгиланган солиқ тўловларини ўз вақтида тўлай олмаганлар учун
1
Қаранг: Дадабоев Ҳ., Ҳамидов З., Холмонова З. Ўзбек адабий тили лексикаси тарихи. – Тошкент: Фан, 2007.
– Б. 29.
2
Дадабоев Ҳ., Ҳамидов З., Холмонова З. Кўрсатилган асар, 29-б.
3
Қаранг: Щербак А. М. К истории узбекского литературного языка древнего периода // Академику
В.А.Гордлевскому к его 75-летию. – М.: Наука, 1971. – С.195.
16
қарздорлик мажбуриятлари акс эттирилган ҳужжатлар;
соҳиб ихтиёр
(رﺎﯿﺘﺧﺎﺒﺣﺎﺻ – (сарой ишларида ҳуқуқли, эркли; сарой бошқарувчиси;
даъво
–
арз, шикоят, иддао;
маҳалла
– кичик маъмурий ҳудуд;
мунажжим
– астролог;
мураббий
– тарбиячи;
соҳиб –
эга, тасарруф этувчи;
ҳакам
– ҳукм чиқарувчи,
судья;
сайид –
Муҳаммад пайғамбар авлодларининг фахрий унвони; баъзи
мусулмон давлатларида ҳукмдор унвони;
ҳаводор –
тарафдор ва б. Таҳлиллар
диндорлар номини ифодаловчи аксарият арабча ўзлашмаларнинг маъно ху
сусиятлари Навоий асарлари луғатларида тўлиқ акс этмаганлигини кўрсатди.
Хусусан,
ҳабс
(ﺲﺒﺣ ( луғавий бирлигининг «1) қамоқ, зиндон; 2) қамаш,
дастгир қилиш»
1
маънолари луғатда келтирилган. Лекин
ҳабис
(ﺲﯿﺒﺣ (лексик
бирлигининг луғавий маънолари Навоий асарлари луғатида берилмаган. Х.
Баранов
ҳабис
сўзининг «1) маҳбус; 2) тарки дунё қилган киши, зоҳид»
маъноларини қайд этиб ўтган
2
. Контекстуал таҳлил натижасида мазкур сўз
асарда
«тарки дунё қилган киши, зоҳид»
маъносида қўллангани аниқланди:
«Аммо ҳабислар дер эрмишларким, дасторин бу навъ дрнишмандона
чирмағунча кўп заҳмат кўрар эркин»
(123).
Форсча ўзлашмалар.
Ўрта асрларда форс тилининг нуфузи шу даражада
ортдики, араб тили диний адабиётлардагина қўлланган бўлса, ушбу тил фан,
адабиёт ва маданият тилига, расмий давлат тилига айланди.
Алишер Навоий «Мажолис ун-нафоис»да форс-тожикча қуйидаги сўз
лардан фойдаланган:
гувоҳ –
шоҳидлик ёки кўрсатма бераётган инсон;
гуруҳ –
одамлар тўдаси, оломон;
гадо –
гадой, тиламчи;
дастмоя –
дастлабки маблағ
ва бошқалар. Форс тилидан ўзлашган баъзи сўзлар бугунги кунда истеъмолда
бўлмаса-да, улар англатган тушунча бошқа лексемалар ёрдамида ифодаланиб
келмоқда. Бундай сўзларга
кўй –
кўча ёки йўл, қишлоқ, маҳалла;
музд –
хиз
мат хақи, иш хақи;
деҳ –
катта қишлоқ каби лексик бирликларни киритиши
миз мумкин.
Мўғулча ўзлашмалар
. Алишер Навоийнинг «Мажолис ун-нафоис» асари
даги луғавий бирликлар тадқиқи давомида мўғул тилига оид
навкар, ясовул,
қўшин, ясоқ, улус, суюрғол, тавочи
каби бир неча лексемалар қўлланганининг
гувоҳи бўлдик. «Мўғулча ўзлашмалар туркий тилларга, жумладан, эски ўзбек
адабий тилига асосан XIII асрнинг 20-йилларидан, яъни Чингизхон бошлиқ
мўғул босқинчиларининг Жанубий Сибирь ва Ўрта Осиёни забт этиш вақти
дан эътиборан жадал кириб кела бошлаган»
3
. Асарда учраган сўзлар, асосан,
ҳарбий иш ва ҳарбий санъатга боғлиқ. Мазкур ҳолатни Амир Темурнинг ўз
қўшинига Чингизхон армиясида мавжуд бўлган ва ўша замон учун намуна
ҳисобланган аскарий тизимни олиб кирганлиги билан изоҳлаш мумкин
4
.
«Мажолис ун-нафоис» асарида
навкар
сўзи «аскар» маъносида қўлланган:
«Халқни ўз навкарлигига даъват қилиб хуруж қилур сўзин айтур эрди»
(36).
Луғатларда
навкар
лексемасига қуйидагича таъриф берилган: «1. Мўғулларда
1
Алишер Навоий асарлари тилининг изоҳли луғати. 4 жилдли. – Тошкент, 1985. Ж.4. – Б.
124.
2
Баранов Х.К. Арабско-русский словарь. – М.: Русский язык, 1989.– С. 154.
3
Дадабоев Ҳ., Ҳамидов З., Холмонова З. Ўзбек адабий тили лексикаси тарихи. – Тошкент: Фан, 1985. – Б. 38.
4
Қаранг: Дадабоев Ҳ., Ҳамидов З., Холмонова З. Кўрсатилган асар, 39-б.
17
жамоа тизими бузилиб, феодал муносабатлари ривожлана бошлаган даврда
уруғ ва қабила бошлиқларининг дружиначилари. Бора-бора навкарлар йирик
феодалларнинг вассаллари бўлиб қолганлар. 2. Навкарлар мўғул хонлари ва
бекларининг шахсий соқчилари бўлиб, уларнинг турли хизматларини, маса
лан, отга миндириб-тушириб қўйиш, ўтовга кирганида наматни очиб туриш
ишларини бажарар эди. 3. Мунтазам бўлмаган қўшин, аскар, эл навкари, йи
гит. 4. Ўрта Осиёда хизматкор маъносида ишлатилган»
1
.
III боб
««Мажолис ун-нафоис» асаридаги ижтимоий-сиёсий лексика
нинг семантик-структур таҳлили»
деб номланади ва у уч бўлимдан ташкил
топган.
Биринчи бўлим аффиксация усули билан ҳосил бўлган лексик бирликлар
таҳлилига бағишланади. Ижтимоий-сиёсий соҳага оид сўзларнинг семантик
структур тадқиқи давомида Навоий турли грамматик шакллардан моҳирона
фойдаланганининг гувоҳи бўлдик. Асарда, айниқса, аффиксация усули билан
ҳосил бўлган ижтимоий-сиёсий соҳага оид сўзлар кўп учради ҳамда мазкур
луғавий бирликларнинг лексик-семантик жиҳатдан бир неча гуруҳлари (тур
лари) аниқланди. Булар:
1. Шахс отларини ясовчи қўшимчалар билан ҳосил бўлган сўзлар.
Маълумки, «шахснинг исми» ва «шахс билдирувчи сўз» маънолари «шахс
оти» бирикмаси орқали ифодаланади. Мазкур бирикма лингвистик термин
сифатида «шахс билдирувчи сўз» маъносида қўлланиши манбаларда ўз акси
ни топган
2
. Навоийнинг «Мажолис ун-нафоис» асарида шахс отларини ясовчи
қўшимчалар ёрдамида ҳосил бўлган сўзлар турдош отлар ичида алоҳида ва
катта бир гуруҳни ташкил этади. Масалан: асарда қўлланган ясама сўзлар
таркибидаги
-чи
қўшимчаси қуйидаги типдаги шахс отларинининг ҳосил бў
лишида иштирок этган:
– мусиқа асбоблари номларига қўшилиб, маълум турдаги мусиқа ас
бобларини чала оладиган мутахассис номини ифодалаш учун қўлланган:
танбурачи, ғижжакчи, нақорачи.
Шуни таъкидлаш жоизки, ясалган сўзнинг
аниқ маъноси меъёр билан белгиланади. Жумладан,
ғижжакчи
сўзи [аниқ от]
+
[-чи] қолипи асосида қуйидаги маъноларни ифодалашга хизмат қилиши мум
кин: 1) ғижжак ясовчи шахс; 2) ғижжак сотувчи шахс; 3) ғижжак чалувчи
шахс ва ҳ.к.
3
;
–
касб-ҳунар маъносини ифодаловчи сўзлар ясаган:
«Султон Маҳмуд –
Хожа Мансурға қаробат бўлур, Хожа Шамсиддин Муҳаммад битикчининг
ўғлидир»
(109). Асардан таҳлил учун олинган парчада «мактуб, хат, ёзув»
маъноларини билдирувчи туркий
битик
сўзига
-чи
аффикси қўшилиб, ко
тиблик иши билан шуғулланувчи шахсларга ишора қилинмоқда.
1
Бекмуҳамедов Х.Тарих терминлари изоҳли луғати. – Тошкент: Ўқитувчи, 1977.– Б. 110.
2
Қаранг: Ҳожиев А.
Ўзбек тили сўз ясалиш тизими. – Тошкент: Ўқитувчи, 2007. – Б.61.
3
Қаранг: Неъматов Ҳ., Расулов Р. Ўзбек
тили систем лексикологияси асослари. – Тошкент: Ўқитувчи, 1995. – Б. 52.
18
Асарда, шунингдек,
-дор,
-
гар
каби форс-тожикча қўшимчалар иштиро
кида ҳосил бўлган сўзлар ҳам учрайди:
ҳукмдор, китобдор, кордгар
,
косагар,
кўфтагар
ва б
.
Сўз ясашдаги фаоллиги диахрон аспектда мавжуд бўлган, му
айян бир соҳа терминологиясида нофаол ҳисобланган
-дор
ёрдамчи морфема
си ижтимоий-сиёсий соҳада анча фаол қўлланган. Бунга мисол тариқасида
ҳукмдор, китобдор, таҳвилдор, муҳрдор
,
харидор, ҳаводор
сўзлари таҳлил
қилинган. Айтиш мумкинки, -
дор
аффикси ёрдамида асосдан англашилган
нарса-предметга эга ёки алоқадор бўлган шахс маъносидаги лексемалар
ясалган.
2. Мавҳум от ясовчи қўшимчалар.
Асарда қуйидаги қўшимчалар ёрда
мида ҳосил бўлган мавҳум отлар қўлланганини кўришимиз мумкин:
-лық/
-лиқ/ -лығ/ -лиг аффикслари.
Алишер Навоийнинг «Мажолис ун нафоис»
асарида ясама сўзлар таркибидаги
-лық/ -лик// -лығ/ -лиг
аффикси маҳсулдор
сўз ясовчи қўшимчалардан бири сифатида намоён бўлади:
хишт моллиқ,
розалиқ, кордгарлик.
Охирги бўғинида лабланган унли мавжуд бўлган
сўзларга қўшилганда лаблар ҳаракатига мослашган ҳолда, яъни лаб гармони
яси талабига кўра бу аффикс
-луқ/-луғ
шаклида ҳам қўлланган:
бузуқлуқ, ка
панакпўшлуқ, киссадўзлуқ.
Мазмунан
-лық/ -лик// -лығ/ -лиг
ёрдамчи морфемаси билан маънодош
бўлган араб тилидан ўзлашган сўзлар таркибида учровчи -
ат
аффикси баъзи
манбаларда «каммаҳсул бўлган ёки айрим сўзлар таркибидагина қўлланган»
1
деб қайд этилган бўлса-да, «Мажолис ун-нафоис»да ушбу сўз ясовчи қўшим
чанинг қўлланиш доираси бошқа аффиксларга нисбатан кенг. Мазкур аффикс
сўзларга қўшилиб, унвон, мансаб, ҳукмронлик билан боғлиқ фаолият номини
ифодалашга хизмат қилган:
салтанат
,
аморат, ҳукумат, вазорат, табобат
ва ҳ.к.
«Мажолис-ун нафоис» асаридаги ижтимоий-сиёсий лексика тадқиқи шу
ни кўрсатдики, араб тилидан ўзлашган мазкур соҳага оид лексемаларнинг ге
неалогик жиҳатдан ясалишида феъллардан ҳосил бўлган ҳаракат номлари –
масдарлар ва феъллик ҳамда исмлик хусусиятига эга бўлган сифатдошлар
кенг қўлланган.
Ижтимоий-сиёсий соҳага оид тушунчаларни англатишга ёрдам берувчи
бирикма шаклидаги сўзлар
бобнинг иккинчи бўлимида таҳлилга тортилди.
Бирикма шаклидаги сўзлар компонентлари таркибида айни соҳа луғавий
бирликлар билан бир қаторда бошқа соҳага оид лексик элементлар ҳам ишти
рок этганлиги аниқланди. Шу сабабли бирикма шаклидаги сўзлар қуйидаги
гуруҳларга ажратган ҳолда таҳлил қилинди:
а) иккала компоненти ҳам айни соҳага тааллуқли сўзлардан ташкил
топган луғавий бирликлар:
қатл ҳукми, вазорат мансаби, ихрож ҳукми, амо
рат девони
ва б.;
б) аниқловчи компоненти ижтимоий-сиёсий соҳага оид сўздан, аниқлан
миш компоненти эса турли соҳа лексик бирликларидан ташкил топган би-
1
XV-XIX асрлар ўзбек тили морфологияси / Муҳаррир: М. Ғ. Содиқова. – Тошкент: Фан, 1990. – Б. 52.
19
рикма шаклидаги сўзлар:
қазо маснади, васият дастури, вилоят улуғи, вало
ят аҳли
ва б.;
в) аниқловчи компоненти турли соҳага оид сўзлардан, аниқланмиш ком
поненти эса ижтимоий-сиёсий соҳага оид лексемалардан иборат бирикмалар:
бурунғи дастур, қўш девони, аъло маротиб
ва б.
Ижтимоий-сиёсий лексика таркибидаги изофали бирикмаларнинг
турғунлашуви
учинчи бобнинг якуний бўлимидан ўрин олган. «Мажолис ун
нафоис» асарида асосан икки лисоний бирликнинг бирикишидан иборат
бўлган арабча изофий бирикмалар қўлланган. Шунингдек,
ҳазрати муқар раби
борий, салтанати азимуш-шоний, жамоати маволиваш эл
каби учта
бирликдан
, ҳазрати маҳдумий шайхул исломи мавлоно Нуриддин
каби учта дан
ортиқ бирликдан иборат бўлган камдан-кам учрайдиган изофий занжир лардан
ҳам фойдаланилган.
Юқоридаги кузатишлар, мулоҳаза ва таҳлиллар умумлаштирилиб, дис
сертацияда тегишли хулосалар баён этилди.
УМУМИЙ ХУЛОСАЛАР
Тадқиқотнинг ушбу қисмида олиб борилган илмий изланиш натижалари
умумлаштирилди ва унда қуйидаги хулосаларга келинди:
1. Ижтимоий-сиёсий лексика жамият аъзоларининг меҳнат жараёнида,
ижтимоий ишлаб чиқаришларда қатнашишларида, ўзаро муносабатларида,
жамият ишларига фаол аралашувида, халқаро муносабатларда ва сиёсий
жараёнлар туфайли шаклланади. Ижтимоий тузум, мафкуранинг ўзгариши,
жамиятнинг ривожи ижтимоий-сиёсий лексика тараққиётида муҳим ўрин
тутади.
2. Ижтимоий-сиёсий лексиканинг мавзуий-семантик таснифида давлат
чиликнинг тарихий асослари ва тарихий манбаларга, сўзларнинг контекст
даги маъноларига алоҳида эътибор қаратиш мазкур соҳа лексикаси кўламини
белгилашда, тарихий лексика тадқиқида муҳим ўрин тутади.
3. Ижтимоий-сиёсий лексикага оид луғавий бирликларнинг частотасини
аниқлаш уларни бевосита илмий равишда, чоғиштириб ўрганиш имкониятини
яратади, муҳим илмий хулосалар чиқаришга ёрдам беради.
4. Асарда қўлланган ижтимоий-сиёсий соҳага оид сўзларнинг айримлари
фонетик вариантларда ишлатилган. Улардан баъзилари ҳозирги ўзбек адабий
тилида фаол қўлланилади. Шу билан бирга ушбу сўзларнинг асарда англатган
маънолари ҳозирги ўзбек адабий тилида билдирган маъноларидан фарқ қила
ди.
5. Алишер Навоийнинг «Мажолис ун-нафоис» асарида учраган баъзи
сўзларнинг контекстуал маъноси Навоий асарлари учун тузилган луғатларда
келтирилган маъноларига мос келмайди. Ижтимоий-сиёсий соҳага оид баъзи
сўзлар маъноси луғатларда акс эттирилмаган. Айрим луғавий бирликлар
маънолари бир томонлама ёритилган.
20
6. Ижтимоий-сиёсий соҳага оид сўзлар лексик қатламининг катта қисми
ни араб ва форс тилидан ўзлашган сўзлар ташкил этади. Бу ҳолат мазкур тил
ларнинг ўрта асрларда тутган сиёсий ва ижтимоий мавқеи билан боғлиқ.
7. Ўзлашган қатлам турли лексик-семантик ҳодисаларда иштирок этган.
Омонимия, синонимия, антонимиянинг ривожланишига ҳисса қўшган. 8.
Асардаги ўзлашмалар ижтимоий-сиёсий лексикага оид аташ таркиби ни
кенгайтирган ва ушбу соҳа синонимиясини шаклланишида муҳим восита
ролини ўйнаган. Баъзи ўзлашмалар туб туркийча лексемаларни истеъмолдан
сиқиб чиқаришга муваффақ бўлган.
9. Ўз қатламга мансуб сўзларнинг семантик-структур таҳлили уларнинг
аксарияти аффиксация усулида ясалганини кўрсатди.
10. Ўзлашма қатламга мансуб сўзларнинг кўпчилиги синхрон жиҳатдан
туб сўз ҳисобланса ҳам, этимологик таҳлил уларнинг аксарияти тарихан яса
ма эканлигини кўрсатди.
ЭЪЛОН ҚИЛИНГАН ИШЛАР РЎЙХАТИ:
1.Исақова З. «Мажолис ун-нафоис» асаридаги нотиқликка оид сўзлар //
Тил ва адабиёт таълими. – Тошкент, 2007. – № 1. – Б. 47-49. 2.Исақова З.
«Мажолис ун-нафоис»да қўлланган икки сўз хусусида // Филология
масалалари. – Тошкент, 2008. – № 1 (18).– Б. 68-71. 3.Исақова З. Алишер
Навоийнинг «Мажолис ун-нафоис» асаридаги баъзи сўзларнинг луғавий
таҳлили // Ўзбек тилшунослигининг долзарб масалалари. – Тошкент, 2007. –
Б.108-109.
4.Исақова З. Айрим сўзлар хусусида // Тил ва адабиёт таълими. –
Тошкент, 2008. – № 6. – Б. 93-95.
5.Исақова 3. Алишер Навоийнинг «Мажолис ун-нафоис» асаридаги
ҳунармандчиликка оид баъзи сўзларнинг луғавий таҳлили // Ёш тилшунослар
илмий-амалий семинари. – Тошкент, 2008. – Б. 47-48.
6. Исақова З. «Мажолис ун-нафоис»да таълим тизимига оид баъзи сўзлар
ва уларнинг семантик-структур тузилиши // Тил ва адабиёт таълими. –
Тошкент, 2010. – № 2. – Б. 32-38.
21
Филология фанлари номзоди илмий даражасига талабгор
Исақова Зебо Муродовнанинг 10.02.01. – ўзбек тили ихтисослиги бўйича
«Алишер Навоийнинг «Мажолис ун-нафоис» асаридаги ижтимоий
сиёсий лексика»
мавзусидаги диссертациясининг
РЕЗЮМЕСИ
Таянч (энг муҳим) сўзлар:
ижтимоий-сиёсий лексика, мавзуий гуруҳ
лар, лексик қатлам, этимология, диахрон ва синхрон сўз ясалиши, туркий
қатлам, арабча ўзлашмалар, форсча-тожикча ўзлашмалар, семантик-структур
таҳлил.
Тадқиқот объекти:
Алишер Навоийнинг «Мажолис ун-нафоис» асари.
Тадқиқотнинг мақсади:
«Мажолис ун-нафоис» асаридаги ижтимоий сиёсий
соҳага оид лексик бирликларни лексик-семантик таснифлаш ва тав сифлаш,
луғавий қатламларни тадқиқ этиш, луғавий бирликларни семантик структур
жиҳатдан таҳлил этишдан иборат.
Тадқиқот методлари:
Мавзуни ёритишда тавсифий, қиёсий-тарихий
ҳамда этимологик методларидан фойдаланилди.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги:
«Мажолис ун-нафоис»
асаридаги ижтимоий-сиёсий лексикага мансуб луғавий бирликлар мавзуий
гуруҳларга ажратилган ҳолда кенг таҳлил қилинди; Навоий асарлари луғатига
киритилмаган баъзи сўзлар аниқланди ва уларнинг луғавий маъноси таҳлил
қилинди, генетик таҳлилига оид кузатишлар баён қилинди; контекстуал
таҳлил натижасида Навоий асарлари луғатида мавжуд баъзи лексик бир
ликларнинг қўшимча маънолари аниқланди ва илмий далиллар асосида кўриб
чиқилди; асардаги ижтимоий-сиёсий лексика грамматик жиҳатдан таҳлил
қилинди; Алишер Навоийнинг ижтимоий-сиёсий лексикадан фойдаланиш
маҳорати очиб берилди. Жамиятдаги ўзгаришлар туфайли асар лексикаси
таркибида юз берган семантик ўзгаришлар таҳлили амалга оширилди.
Амалий аҳамияти:
тадқиқотнинг назарий хулосалари ва материаллари
ижтимоий-сиёсий лексиканинг шаклланиши, тараққиёти, тартибга солиниши
каби масалаларни ёритишга, шунингдек, баъзи бир сўзларнинг лексик маъно
сида юз берган ўзгаришларни аниқлашга ёрдам беради, соҳавий луғатлар ту
зишда қўл келади. Шунингдек, мазкур материаллар тил тараққиётини диа
хрон аспектда ўрганаётган тадқиқотчилар илмий манба сифатида хизмат
қилади.
Татбиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги:
диссертация
нинг илмий хулоса ва натижаларидан олий ўқув юрти филология факуль
тетларида ўзбек тили ва адабиёти бакалавриат йўналиши бўйича таълим
олувчиларга «Тил тарихи» фани, «Ҳозирги ўзбек адабий тили» курсини
ўқитишда фойдаланиш мумкин.
Қўлланиш соҳаси:
лексикология, терминология, этимология, семантика,
морфология, стилистика.
22
РЕЗЮМЕ
диссертации Исаковой Зебо Муродовны на тему: «
Общественно
политическая лексика в сочинении Алишера Навои «Маджалис ан
нафаис»»
на соискание учёной степени кандидата филологических наук по
специальности 10.02.01 – узбекский язык.
Ключевые слова:
общественно-политическая лексика, тематическая
группа, лексический пласт, этимология, диахронная и синхронная словообра
зования, тюркский пласт, персидско-таджикское заимствование, арабское за
имствование, семантическо-структурный анализ.
Объект исследования:
сочинение Алишера Навои «Маджалис ан
нафаис».
Цель работы:
лингвистический анализ и обобщение общественно-поли
тической лексики в сочинении «Маджалис ан-нафаис» Навои.
Методы
исследования:
В работе использованы описательно-сопостави тельный и
функционально-семантический метод, также методы сравнитель
но-исторического и структурно-системного анализа.
Полученные результаты и их новизна:
осуществлен широкий анализ
общественно-политической лексики «Маджалис ан-нафаис; выделены тема
тические группы; определены некоторые слова, не занесённые в словарь
Навои и проанализированы их лексические значения; изложены наблюдения
генетического анализа; в результате контекстуального анализа определены
дополнительные лексические значения слов и рассмотрены на основание
научных доказательств; осуществлён грамматический анализ общественно
политической лексики; раскрыто мастерство Навои в применении обще
ственно-политической лексики; выявлены основные семантические измене
ния в лексике сочинения, обусловленные переменами в общественно
политической жизни общества.
Практическая значимость:
теоретические выводы и материалы иссле
дования позволят сделать некоторые обобщения, касающиеся усовершен
ствования и унификации лексики; могут быть использованы при разработке
общих и частных проблем лексикологии; при составлении словаря языка
произведений Навои, при создании учебных пособий, отраслевых словарей, а
также в практике вузовского преподавания на филологических и историче
ских факультетах при проведении спецкурсов и семинаров. Также, эти мате
риалы послужит научным источником для исследователей, изучающих разви
тию языка в диахронном аспекте.
Степень внедрения и экономическая эффективность:
результаты ис
следования могут быть использованы при преподавании предметов «История
языка», «Современный узбекский литературный язык» в направление бака
лавриата «Узбекский язык и литература» филологических факультетах выс
ших учебных заведениях.
Область применения:
лексикология, этимология, семантика, морфоло
гия, стилистика.
23
RESUME
Thesis of Isakova Zebo Murodovna on the scientific degree competition of the
Candidate of Philology sciences, specialty 10.02.01 – «Uzbek Language» on the
subject:
«Social and political vocabulary in work «Majalis an-nafais» by
Alisher Navoi».
Key words:
the social and political vocabulary, thematic group, lexical layer,
etymology, diachronic and synchronic word-formation, general Turkic layer, Per
sian layer, Arabian layer, semantic and structural analysis.
Subject of the inquiry:
the work «Majalis an-nafais» by Alisher Navoi.
Aim
of the inquiry:
linguistic analysis and generalization of the social and political
vocabulary in the work «Majalis an-nafais» by Alisher Navoi.
Methods of the
inquiry:
the descriptive and comparative method and the se mantic functional
method, also the methods of the comparative historical and sys tem structural
analysis have been used in the work.
The results achieved and their novelty:
broad research of social and politi
cal lexis of «Majolis an-nafois» was performed; thematic groups were underlined;
some words that were not included in vocabulary of Navoi were identified and their
lexical meanings were analyzed; observations of genetic analyses were expressed;
extra lexical meaning of words were defined as a result of conceptual analyses and
were studied on base of scientific proof; grammatical analysis of social-political
lexis was performed; ability of Navoi in using social-political lexis was shown;
main semantic changes in lexis of writings resulted from the changes in lexis of
writings resulted from the changes in social-political life of society were deter
mined.
Practical value:
the theoretical conclusions and materials of the research can
be a great help in such tasks as generation, development, orderliness of social polit
ical lexis and in the detection of changes have taken place in the lexical meaning of
some words. Moreover, they can used in courses and seminars of philological fac
ulties of bachelors and masters degrees of higher educational institutions and in
making special sectored vocabularies. The materials of the research also can be of
great use to other researches studying the development of the language in diachron
ic aspect.
Degree of embed and economic effectivity:
the results of the research can be
used in organizing theoretical and practical lessons in philology faculties on sub
jects as «The History of the Language», «Modern literal uzbek language» in bache
lor courses.
Sphere of usage:
lexicology, etymology, semantics, morphology and stylis
tics.
Тадқиқотчи:
24
Подписано к печати 31.03.2010.
Формат A5. Объем 1,5 п.л. Тираж 100 экз.
Отпечатано в минитипографии Управления делами АН РУз:
100047, Ташкент, ул. акад. Я. Гулямова, 70.
25
