ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
13
O‘SMIRLIK DAVRINING SHAKLLANISH BOSHQICHLARI
Odinayeva Shohsanam Shamsiddin qizi
Aniq va ijtimoiy fanlar universiteti
magistranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.15241338
Annotatsiya:
Ushbu maqolada o‘smirlik (lotincha, adolescere – yetuklikka
so‘ziga to‘g‘ri keladi) jismoniy va psixologik rivojlanishning o‘tish davri bo‘lib, u
odatda balog‘at yoshidan balog‘atga yetgunga qadar sodir bo‘lishi, o‘smirlik
davrining turli bosqichlarda nimani kutish kerakligini tushunish o‘smirlik
davrida va erta balog‘at yoshida sog‘lom rivojlanishga yordam berishi, balog‘at
yoshi haqida bilib oling va oldinda nima borligini tushuntirish haqida bayon
etilgan.
Tayanch so‘zlar:
o‘smirlik, balog‘at yoshi, neyrobiologik rivojlanish,
psixosotsial rivojlanish stigma, reproduktiv tizim, gormonal o‘zgarishlar,
psixologik va fiziologik o‘zgarishlar.
Аннотация:
В этой статье подростковый возраст (от латинского
adolescere — зрелость) — это переходный период физического и
психологического развития, который обычно происходит от полового
созревания к взрослой жизни. Понимание того, чего ожидать на разных
этапах подросткового возраста, может способствовать здоровому
развитию в подростковом и раннем возрасте. взрослая жизнь, узнайте о
половом созревании и объясните, что ждет впереди заявил.
Ключевые слова:
подростковый возраст, взрослая жизнь,
нейробиологическое развитие, стигма психосоциального развития,
репродуктивная система, гормональные изменения, психологические и
физиологические изменения.
Annotation:
In this article, adolescence (from Latin, adolescere - maturity)
is a transitional period of physical and psychological development that usually
occurs from puberty to adulthood, o 'understanding what to expect at different
stages of adolescence can help promote healthy development during
adolescence and early adulthood, learn about puberty and explain what lies
ahead stated.
Base words: adolescence, adulthood, neurobiological development,
psychosocial development stigma, reproductive system, hormonal changes,
psychological and physiological changes.
O‘smirlik (lotincha, adolescere – yetuklikka so‘ziga to‘g‘ri keladi) jismoniy
va psixologik rivojlanishning o‘tish davri bo‘lib, u odatda balog‘at yoshidan
balog‘atga yetgunga qadar sodir bo‘ladi. O‘smirlik odatda o‘smirlik yillari bilan
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
14
bog‘liq, lekin uning jismoniy, psixologik yoki ma’naviy ko‘rinishi erta boshlanishi
yoki kechroq tugashi mumkin. Balog‘at yoshi odatda o‘smirlikdan oldingi
davrda, ayniqsa ayollarda boshlanadi. Jismoniy o‘sish (ayniqsa erkaklarda) va
kognitiv rivojlanish o‘smirlik davridan o‘tib ketishi mumkin. Olimlar va
tadqiqotchilar o‘smirlik davrining aniq belgilangan yoshini keltirib
o‘tisholmagan. Ba’zi olimlar o‘zining tadqiqotida “o‘smirlik 10 yoshdan boshlab
boshlanadi va 30 yoshdan keyin tugaydi” – deb ta’rif berib ketishgan. Jahon
sog‘liqni saqlash tashkiloti ta’rifi rasman o‘smirni 10 yoshdan 19 yoshgacha
bo‘lgan shaxs sifatida belgilaydi.
O‘smirlik – balog‘at yoshining boshlanishi bilan boshlanadigan va 19
yoshgacha tugaydigan muhim rivojlanish davri. 12 yoshli odam 24 yoshli
odamdan qanchalik farq qilishini o‘zingiz kuzatib ko‘ring. Bu ikki yosh
o‘rtasidagi farqlar rivojlanishning barcha sohalarida – biologik, kognitiv,
psixologik, fiziologik, jismoniy, hissiy vas hu kabi jihatdan chuqur o‘zgarishlarni
o‘z ichiga oladi. Tengdoshlar esa bir-biri bilan asosiy o‘rinni egallaydi va
o‘smirning o‘rta maktabga o‘tishi va undan tashqariga chiqishi yoki ish joyiga
ega bo‘lishi bilan shaxsiy munosabatlar va aloqalariga ham ta’sir qiladi.
Muhimi, bu davrni xarakterlovchi rivojlanish xususiyati o‘smirlarni
moslashuvchan qilib qo‘ysa-da, ammo moslashuvchanlik passivlik degani bilan
bog‘liqlik bo‘lmaydi. Darhaqiqat, o‘smirlar o‘zlarining rivojlanish jarayonida
tobora faol bo‘lib borishga harakat qilishadi. Shunga qaramay, ular yangilik
qilish va o‘rganish jarayonida ular hali ham yoshi katta tajribali akalarining
qo‘llab-quvvatlashiga, shu jumladan rivojlanish imkoniyatlarini kuchaytiradigan
muhitga muhtoj hisoblanishadi. Oxir-oqibat, o‘smirlik davrida sodir bo‘ladigan
tana, miya va xatti-harakatlardagi o‘zgarishlar bir-biri bilan va atrof-muhit bilan
o‘zaro ta’sirlanib, balog‘atga yetish yo‘llarini shakllantiradi.
Har olti kishidan biri 10-19 yoshdagilar hisoblanishini inobatga olsak,
o‘smirlikning o‘ziga xos va shakllantiruvchi davr deb bilsak bo‘ladi. Jismoniy,
hissiy va ijtimoiy o‘zgarishlar, shu jumladan moddiy qiyinchilik yoki zo‘ravonlik
o‘smirlarni ruhiy salomatlik bilan bog‘liq muammolarga duchor qilishi mumkin.
Nosog‘lom muhit o‘smirlarni rivojlanish jarayonini salbiy ta’sir ko‘rasatib turadi.
O‘smirlarni baxtsiz hodisalardan himoya qilish, ijtimoiy-emotsional ta’lim va
psixologik farovonlikka ko‘maklashish, ruhiy salomatlik xizmatidan
foydalanishni ta’minlash ularning o‘smirlik va balog‘at yoshidagi salomatligi va
farovonligi uchun muhim ahamiyatga ega.
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
15
Dunyo miqyosida hisob-kitoblarga ko‘ra, 10 – 19 yoshli har yetti nafar
insonlardan biri (14%) ruhiy salomatlik holatini boshdan kechiradi, lekin ular
asosan tan olinmaydi va davolanmaydi .
Ruhiy salomatlik holati bo‘lgan o‘smirlar, ayniqsa, ijtimoiy chetlanish,
kamsitish, stigma (yordam so‘rashga tayyor bo‘lishga ta’sir qiladi), ta’limdagi
qiyinchiliklar, xavf-xatarli xatti-harakatlar, jismoniy sog‘lom va inson
huquqlarining buzilishga duchor bo‘ladi.
O‘smirlik – bu bolalik va kattalik o‘rtasidagi o‘tish davri. U ba’zi katta
o‘zgarishlarni o‘z ichiga oladi. Misol uchun tanadagi va yosh odamning dunyoga
munosabati kabilar. Bu vaqt ichida sodir bo‘ladigan ko‘plab jismoniy, jinsiy,
kognitiv, ijtimoiy va hissiy o‘zgarishlar bolalar va ularning oilalari uchun kutish
va xavotirga olib kelishi mumkin. Turli bosqichlarda nimani kutish kerakligini
tushunish o‘smirlik davrida va erta balog‘at yoshida sog‘lom rivojlanishga
yordam beradi.
Erta o‘smirlik (10 yoshdan 13 yoshgacha)
Ushbu bosqichda bolalar tez o‘sishni boshlaydilar. Shuningdek, ular
tanadagi boshqa o‘zgarishlarni seza boshlaydilar. Ular odatda qizlarda o‘g‘il
bolalarga qaraganda bir yoki ikki yil oldin boshlanadi va ba’zi o‘zgarishlar
ayollar uchun 8 yoshda va erkaklar uchun 9 yoshda boshlanishi odatiy holdir.
Tanadagi o‘zgarishlar ba’zilarda qiziqish va xavotirni uyg‘otishi mumkin
ayniqsa, ular normal holat qanaqaligni bilmasa. Erta o‘smirlar aniq va oq-qora
fikrlashga ega. Ishlar to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri, ajoyib yoki dahshatli bo‘lishi haqida
o‘ylashni boshlashadi. Ushbu bosqichda yoshlar o‘z fikrlashlarini o‘zlariga
qaratishlari odatiy holdir (“egosentrizm” deb ataladi). Buning bir qismi sifatida,
o‘smirlar va erta o‘smirlar ko‘pincha tashqi ko‘rinishi haqida o‘zlariga ko‘p
e’tibor qilishadi va o‘zlarini tengdoshlari bilan solishtirib yurishadi.
O‘smirlar shaxsiy hayotga bo‘lgan ehtiyojni oshiradilar. Ular oilasidan
mustaqil bo‘lish yo‘llarini o‘rganishni boshlashlari mumkin. Bu jarayonda ular
chegaralarni chetlab o‘tishlari mumkin va agar ota-onalar yoki vasiylar
chegaralarni kuchaytirsalar, bu holatlardan qattiq hissiyotlanishi mumkin.
O‘rta o‘smirlik (14 yoshdan 17 yoshgacha)
Balog‘at yoshidagi jismoniy o‘zgarishlar o‘rta o‘smirlik davrida davom etadi.
Aksariyat erkaklar o‘sishni boshlaydilar va balog‘atga yetishish bilan bog‘liq
o‘zgarishlar davom etadi. Ular, masalan, ovozlari pastroq bo‘lsa, ba’zilariniki
ovozlari kuchayib juda baland bo‘lishi mumkin. Jismoniy o‘zgarishlar ayollar
uchun deyarli to‘liq bo‘lishi mumkin.
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
16
Bu yoshda ko‘plab o‘smirlar hissiy munosabatlarga qiziqishadi. Ular
o‘zlarining hissiy munosabatlarida salbiy javob kelsa yoki ota-onasi tomonidan
salbiy fikr bildirilsa, tushkunlik holatiga tushib qoladi.
Ko‘pgina o‘rta o‘smirlar ko‘proq mustaqil firklashga harakat qilayotganda
ota-onalari yoki kattalar bilan ko‘proq bahslashadilar. Ular oilasi bilan kamroq
vaqt o‘tkazishni va do‘stlari bilan esa ko‘proq vaqt o‘tkazishlarni xohlashadi.
Ular tashqi ko‘rinishidan doim xavotirli bo‘lishadi chunki bu yoshda
tengdoshlari bilan muntazam o‘zining tashqi ko‘rinishini solishtirib yuradi.
Ushbu bosqichda miya o‘zgarishda va yetuklashishda davom etadi, ammo
oddiy o‘rta o‘smirning kattalarga nisbatan qanday fikrlashida hali ham ko‘p
farqlar mavjud. Buning aksariyati, chunki miyaning shakllanadigan so‘nggi
qismlari – inson 20 yoshga to‘lgunga qadar rivojlanish to‘liq bo‘lmaydi. Miyaning
shakllanadigan so‘nggi qismlari murakkab qarorlarni qabul qilishni
muvofiqlashtirishda, impulslarni boshqarishda va bir nechta variant hamda
oqibatlarni ko‘rib chiqishda katta rol o‘ynaydi.
Kech o‘smirlar (18 – 19 yosh hisoblanishi bilan birgalik, undan ham
o‘tishi mumkin)
Kechki o‘smirlar odatda jismoniy rivojlanishni tugatib, kattalar bo‘yiga
yetishgan. Ular odatda hozirgacha ko‘proq o‘zini nazorat qila oladi.
Imkoniyatlarni aniq o‘lchash imkoniyatiga ega bo‘lishi mumkin.
Erta voyaga etgan o‘smirlar hozirda o‘zlarining individualligini his qilishadi
va o‘z imkoniyatlarini aniq belgilab olishadi. Ular kelajakka ko‘proq e’tibor
qaratishlari va o‘z orzu-umidlari va rejalariga asoslangan qarorlarni qabul
qilishlari mumkin.
Do‘stlik va hissiy munosabatlar yanada barqarorlashadi. Ular ko‘proq hissiy
va jismonan o‘z oilalaridan ajralib qoladilar. Biroq, ko‘pchilik ota-onalari bilan
“kattalar”dek munosabatlar qurishni boshlaydilar, ularni vakolatli shaxs emas,
balki maslahat so‘rash va hayot yo‘llaridagi voqealarni muhokama qilish uchun
tengroq deb hisoblashadi.
Hayotning har bir bosqichi o‘zidan oldingi narsaga bog‘liq va yoshlar,
albatta, o‘smirlik davriga “bo‘sh varaq” bilan kirmaydi. Aksincha, o‘smirlik
rivojlanishi qisman oldingi hayotiy tajribalarning natijasidir. Biroq, bu erta hayot
tajribalari hal qiluvchi ahamiyatga ega emas va o‘smirlikning moslashuvchan
xususiyatlarga uni chidamlilik, tiklanish va rivojlanish mexanizmlari mumkin
bo‘lgan o‘zgarishlar uchun imkoniyat oynasi sifatida belgilaydi.
Ushbu maqolada endi o‘smirlar rivojlanishining uchta asosiy sohasini
o‘rganadi: balog‘at yoshi, neyrobiologik rivojlanish va psixosotsial rivojlanish.
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
17
Har bir sohada biz o‘smirlik davrida va undan keyingi davrda moslashuvchanlik
qobiliyatini aks ettiruvchi jarayonlarni ta’kidlaymiz, o‘smirlikni ijobiy rivojlanish
trayektoriyalari uchun noyob imkoniyat davri sifatida belgilaymiz.
Balog‘at yoshi – barcha yoshlar boshidan kechiradigan rivojlanishning
me’yoriy o‘tish davri ham ijtimoiy, ham biologik jarayonlar bilan shakllanadi.
Ko‘pincha to‘satdan, diskret hodisa sifatida noto‘g‘ri talqin qilingan bo‘lsa-da,
balog‘atga yetish aslida bolalik va o‘smirlik o‘rtasida sodir bo‘ladigan va ko‘p
yillar davom etadigan bosqichma-bosqich jarayondir. Biologik jihatdan
balog‘atga yetish uzoq vaqt davomida asab va endokrin darajadagi bir qator
murakkab o‘zgarishlarni o‘z ichiga oladi, bu esa tana shakli o‘zgarishiga olib
keladi, shu jumladan, kech bolalik va erta o‘smirlik davrida har qanday
xususiyatlarning kamolotga yetishi va oxir-oqibat, reproduktiv yetuklikka ega
bo‘lishi tushuniladi.
O‘z navbatida, balog‘atga yetish vaqti o‘smirning bir jinsdagi tengdoshlari
bilan solishtirganda qanchalik yetukligini anglatadi. Boshqacha qilib aytganda,
balog‘atga etish vaqti har doim tengdoshlarining mos yozuvlar guruhini o‘z
ichiga oladi. Balog‘at yoshidan farqli o‘laroq, balog‘atga yetish vaqti yoshga
bog‘liq emas, chunki ta’rifiga ko‘ra, balog‘atga yetish vaqti odatda bir
mamlakatda yashovchi bir xil yoshdagi tengdoshlar uchun standartlashtirilgan.
Balog‘atga yetishish tezligi – bu individual o‘lchov bo‘lib, u odamning
balog‘at yoshidagi o‘zgarishlarni qanchalik tez bajarishini anglatadi. Masalan,
ba’zi o‘g‘il bolalarning ovozi qalinlashishi va yuzida tuklarining rivojlanishi bir
necha oy ichida kuzatilishi mumkin, boshqa o‘g‘il bolalarda esa ovozning
qalinlashishi va yuz tuklarining rivojlanishi o‘rtasida bir necha yil bo‘lishi
mumkin.
Neyrobilogik rivojlanish – o‘smirlik davrida miya rivojlanishining ayniqsa
dinamik davri bo‘lib, sodir bo‘lgan asabiy o‘zgarishlarning ko‘lami va ahamiyati
bo‘yicha chaqaloqlikdan keyin ikkinchi o‘rinda turadi. Ushbu o‘zgarishlarning
tabiati miya tuzilmalari, funksiyalari va ulanishlari hayotning ushbu davriga xos
bo‘lgan ajoyib darajada rivojlanish xususiyatiga imkon beradi. Bu esa o‘smirlarni
o‘zgarishlarga moslashtiradi. O‘smirlik va balog‘at yoshidagi talablar va
qiyinchiliklarga xavfli xatti-harakatlar va psixopatologiya uchun zaiflikni
oshirishi mumkin. Ushbu ko‘p qirrali o‘smirlik davridan qanday foydalanishni
tushunish uchun, birinchi navbatda, miyadagi dinamik o‘zgarishlar qanday va
qayerda sodir bo‘layotganini tan olish kerak.
O‘smirlik davridagi psixoijtimoiy rivoji – yuqorida ta’riflanganidek,
o‘smirlik davrida yoshlarning kognitiv qobiliyatlari ortib boradi. Ushbu kognitiv
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
18
qobiliyatlar ushbu davrda yuzaga keladigan psixo-ijtimoiy rivojlanishning
boshqa jihatlari uchun imkoniyatlarni ta’minlaydi. Bunda o‘smirlar balog‘at
yoshiga o‘tish davrida bajaradigan psixo-ijtimoiy rivojlanish vazifalari, jumladan,
shaxsiyatni rivojlantirish va o‘z-o‘zini boshqarish qobiliyatini tavsiflaydi.
Insonning o‘zligini anglash, dunyodagi o‘z o‘rnini anglash, dunyoga ta’sir qilish
qobiliyatini anglash bularning barchasi o‘smirlik davrida yuqorida muhokama
qilingan fiziologik, neyrobiologik va kognitiv o‘zgarishlar bilan birgalikda
shakllana boshlaydi.
O‘smirlik davridagi ijtimoiy va hissiy rivojlanish traektoriyasi, ehtimol,
murakkablik va integratsiyaning kuchayishi davri sifatida tavsiflanishi mumkin.
Bu davrda ularning neyrobiologik rivojlanishiga taalluqli bo‘lganidek,
o‘smirlarning o‘zini, boshqalarni va jamiyat institutlarini tushunish va o‘zaro
munosabatda bo‘lish qobiliyati ham integratsiyani, ham chuqurlashtirishni talab
qiladi. Bu o‘smirlardan turli xil nuqtai nazar va tajribalarni kontekstlarda
birlashtirishni, shuningdek, murakkab va mavhum hodisalarni tushunish
qobiliyatini chuqurlashtirishni talab qiladi.
O‘smirlik davridagi keng ko‘lamli neyrobiologik o‘zgarishlar bizga bu davrni
o‘sish uchun ajoyib imkoniyatlardan biri sifatida qayta tasavvur qilishimizga
imkon beradi. Miya mintaqalari ichidagi va o‘rtasidagi aloqalar kuchliroq va
samaraliroq bo‘ladi va foydalanilmagan aloqalar kesiladi. Rivojlanishning
bunday xususiyati o‘smirlar miyasining moslashuvchanligini bildiradi. Ular
atrof-muhit talablariga javoban ko‘proq ixtisoslashgan bo‘ladi. Dinamik
o‘zgarishlarning vaqti va joylashuvi ham tushunish uchun muhimdir. Ko‘pincha
13 yosh bo‘lgan balog‘at yoshining boshlanishi limbik tizim (miyaning boshqa
bo‘limlari va tizimning ichida ham ikki tomonlama aloqalarning ko‘pligi bilan
farqlanadi) mintaqasida o‘zgarishlarga olib keladi, natijada mukofot va
tahdidlarga, yangilikka va tengdoshlarga nisbatan sezgirlik kuchayadi. Aksincha,
kognitiv nazorat va o‘z-o‘zini boshqarish bilan bog‘liq bo‘lgan kortikal (miyaning
po‘stlog‘i) hududlarning rivojlanishi uchun ko‘proq vaqt kerak bo‘ladi.
Bolalar va ularning ota-onalari ko‘pincha o‘smirlik davrida oilaviy
munosabatlarning o‘zgaruvchan dinamikasi bilan kurashadilar. Ammo bu vaqt
davomida ota-onalar hali ham tanqidiy yordam beruvchi hisoblanishadi.
Bu yerda siz qila oladigan ba'zi narsalar:
Farzandingizga tanasidagi o‘zgarishlarni tushunishiga yordam bering.
Balog‘at yoshi haqida bilib oling va oldinda nima borligini tushuntiring. Jismoniy
o‘zgarishlar va rivojlanayotgan jinsiy hayot ham normal va sog‘lom
rivojlanishning bir qismi ekanligini ularga batafsil tushuntirish kerak. Savollar
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
19
uchun joy qoldiring va bolalarga o‘z tezligida so‘rashlariga ruxsat bering. Zarur
bo‘lganda pediatringiz bilan gaplashing!
Boshqa muhim mavzular haqida erta suhbatlarni boshlang. Sog‘lom
munosabatlar va sog‘lom hayot haqida ochiq muloqotni davom eting. Ushbu
suhbatlarni erta o‘smirlik davrida boshlash keyinchalik munozaralar uchun
yaxshi asos yaratishga yordam beradi.
Farzandingiz bilan suhbatni ijobiy tuting. Kuchli tomonlarini ko‘rsating.
Qo‘llab-quvvatlang va yuqori rejalashtirilgan umidlar bilan aniq
chegaralarni belgilang. Masalan, maktabga jalb qilish, ommaviy axborot
vositalaridan foydalanish va xatti-harakatlar uchun aniq, oqilona taxminlarni
bildiring. Shu bilan birga, farzandingiz mas’uliyatni o‘z zimmasiga olishi bilan
vaqt o‘tishi bilan ko‘proq mustaqillik uchun imkoniyatlarni asta-sekin
kengaytirmoqda. Bu muvozanat uchun maqsad ota-onalar bilan yoshlar
depressiya tushmasligi hisoblanadi.
Xavfli xatti-harakatlar (masalan, nosog‘lom hayot tarzi) va ularning
oqibatlarini muhokama qiling. O‘zingiz ijobiy o‘rnak ko‘rsatganingizga ishonch
hosil qiling. Bu o‘smirlarga qaror qabul qilishni oldindan o‘ylab ko‘rishga yoki
mashq qilishga va vaziyatlar yuzaga kelganda tayyorgarlik ko‘rishga yordam
beradi.
Mustaqillik va individuallikni hurmat qiling. Bularning barchasi erta
balog‘atga yetishning bir qismidir. Farzandingizga har doim kerak bo‘lganda
yordam berish uchun borligingizni eslatib turing.
Bola kamolotining bu davrini ko‘pincha “qiyin”, “murakkab”, “muhim” davr
deyiladi. Ota-onalar hamda hali tarbiyaviy ish sohasida yetarli tajribaga,
shuningdek o‘smirlik yoshidagi bolalarning yosh va individual xususiyatlari
haqida zarur bilimlarga ega bo‘lmagan yosh pedagoglar, odatda o‘smirlarni
tarbiya-lash juda qiyin deb o‘ylaydilar. Lekin hozirgi kunda o‘smirlarni
tarbiyalashni o‘ziga xos xususiyatlari, qonuniyatlari, imkoniyatlari, xatti harakat
motivlarining ifodalanishi va vujudga kelishining murakkab mexanizmlari fanga
ma’lumdir. O‘smirlik davri o‘zining taqlidchanligi, muhim nuqtai nazarning
shakillanmagani, hissiyotga beriluvchanligi, mardligi, tantiligi bilan farqlanadi.
Bu o‘smirlarga xos xususiyatdir. Shuning uchun tashqi ta’sirlarga beriluvchan
o‘smir o‘g‘il- qizlarga alohida e’tibor berish talab qilinadi. Bu yoshda o‘smir
rivojida keskin o‘zgarishlar ro‘y beradi. Bu o‘zgarishlar biologik, fiziologik
hamda psixologik o‘zgarishlardir.
Balog‘at yoshi ham biologik, ham ijtimoiy jarayonlar bilan shakllanadi.
Biologik jihatdan balog‘at yoshi uzoq vaqt davomida sodir bo‘ladi, bu davrda
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
20
neyroendokrin o‘zgarishlar birlamchi va ikkilamchi jinsiy xususiyatlarning
kamolotiga va reproduktiv yetuklikka erishishga olib keladi. Balog‘at yoshidagi
rivojlanish vaqti va tempi juda katta farq qiladi va o‘smirning yetuk yoshi
genetik va atrof-muhit ta’sirining, shu jumladan erta hayot tajribalarining
kombinatsiyasiga bog‘liq. Ijtimoiy jihatdan, balog‘atga etishish va unga hamroh
bo‘lgan jismoniy o‘zgarishlar o‘smirlarning o‘zlarini qanday qabul qilishiga va
boshqalar tomonidan ularga qanday munosabatda bo‘lishiga ta’sir qiladi va erta
balog‘atga yetish vaqti, ayniqsa, ijtimoiy oqibatlarga olib kelishi isbotlangan.
Shunday qilib, mavjud tadqiqotlardan olingan xulosalar qizlar va o‘g‘il bolalar
uchun dolzarbmi yoki yo‘qligini kuzatib borish va o‘g‘il bolalarda balog‘at
yoshini yanada o‘rganish ushbu dinamik jarayonlar haqidagi tushunchamizni
chuqurlashtirishi mumkinligini ko‘rib chiqish muhimdir.
Xulosa qilib aytganda, Inson umrining o‘smirlik bosqichida asosan ikkita
xatarli jihat paydo boladi. Uning bittasi – kattalarga taqlid qilish, ikkinchisi –
o‘smirning oilada va maktabdagi nazoratdan chetda qolish. Shu ikki jihat katta
yoshdagi odamlar e’tiboridan tashqari, o‘z oqimida, maqsadga muvofiq, tarzda
kechadigan bolsa, oqibat tarbiyasi qiyin deb ataluvchi o‘smirlar paydo bolishiga
olib keladi. Birinchi jihatni tahlil qilib ko‘raylik, chunonchi, o‘smirlikning
bosqichidagi o‘g‘il va qizlarda ilk “kattalik” hissi yuzga keladi. Bu yoshdagi o‘smir
munosabat uslubini o‘zgartiradi, axloq mazmuni ham keskin o‘zgaradi.
Kattalarning tashqi qiyofasi, yurish-turishi, ko‘zga tashlanadigan ayrim
tomonlari o‘smir shu davriga tezroq yetish istagini uyg‘otadi. Ular ko‘pincha
talablariga, katta yoshdagi kishilarga, telivizor va kinolarda ko‘rganlarga taqlid
qiladi. O‘z tasavurrida nimani ommabob hisoblasa, huddi shu narsani namuna
tarzda qabul qiladi. O‘smirda o‘zini-o‘zi va o‘zgalarni baholash mezoni anashu
tariqa yuzaga keladi. Shuning uchun unda yangi his-tuyg‘ular, orzu umidlar,
sevgi haqidagi kitob sotib olish holatlari ko‘zga tashlanadi. Psixologiya fanida
inson xulq-atvoridagi o‘zgarish, goho chetga og‘ish hodisasi ijtimoiy hayot bilan
bog‘liqligi haqida umumiy qonuniyat mavjud.
Maktabda o‘smirning mavqei yanada keskin o‘zgaradi. Uni endi bir necha
o‘qituvchi o‘qitadi. O‘smir oldida har bir o‘qituvchining o‘ziga xos metod va
usullariga moslashish, ularning talablarini anglab, bilib olish kabi murakkab
vazifa turadi. Endi o‘smir ko‘pgina yangi o‘quv fanlarini o‘rganib olishi kerak
bo‘ladi. O‘smirning bolalar jamoasiga bo‘lgan munosabati ham murakkablashadi.
O‘smirga o‘zining o‘qishi, mehnati va xatti- harakatlariga mas’uliyat bilan qarash
jamoat topshiriqlarini aniq bajarish, bilim va ko‘nikmalarni egallashda reja
bo‘yicha sistemali ravishda ko‘tarila borish kabi avvalgidan ko‘ra jiddiyroq talab
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
21
quyiladi. O‘smirning oiladagi mavqeining o‘zgarishi, maktabda o‘qishning yangi
sharoiti, bolalarning ijtimoiy hayotida murakkab munosabat-lar o‘rta yoshdagi
o‘quvchilar oldiga ko‘pgina yangi talablar qo‘yadi va ularning butun psixik
hayotida yangi qiyinchiliklar tug‘diradi. Avval mustahkam o‘rnashib qolgan
ko‘nikma va malakalar yangi hayot kechirish tarziga ko‘p jihatdan mos
kelavermaydi. Shuning uchun o‘smirlarning psixik jihatdan normal hayot
kechirishi va o‘sishini ta’minlash uchun o‘smirlik yoshining o‘ziga xos psixologik
xususiyatlari e’tiborga olingan ta’lim-tarbiyaviy tadbirlar qo‘llanilishi zarur.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1.
E.G‘oziyev “Yosh davrlar psixologiyasi”, Toshkent – 2010.
2.
E.G‘oziyev “Umumiy psixologiya”, Toshkent – 2010.
3.
“Yosh davrlari psixologiyasi”, o‘quv-uslubiy qo‘llanmasi, Toshkent – 2023.
4.
https://www.healthychildren.org/English/ages-
stages/teen/Pages/Stages-of-Adolescence.aspx
5.
https://arxiv.uz/uz/documents/slaydlar/tibbiyot/limbik-tizim
6.
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK545476/#:~:text=These%20in
clude%20a%20growth%20spurt,boys)%2C%20and%20the%20arrival%20of
7.
file:///C:/Users/%D0%90%D0%B4%D0%BC%D0%B8%D0%BD%D0%B
8%D1%81%D1%82%D1%80%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B0/
Downloads/o-smirlik-davrining-fiziologik-psixologik-va-jismoniy-jihatdan-o-
ziga-xos-xususiyatlari.pdf
